ئەژی هانا

ئازادی رۆژنامەگەری بریتیە لەبنچینەی پەیوەندی کردن و رادەربڕین، بەشێوازی راگەیاندنی جۆراوجۆر. دەبێت راگەیاندنی ئازاد، وەک مافێک تەماشا بکرێت. مافێک، کە لەڕیگەی دەستورو یاسای تایبەت پارێزگاری لێبکرێت و پێشیل نەکرێت. جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ، کە لەساڵی (١٩٤٨)  لەلایەن نەتەوەیەکگرتووەکان دەرکراوە، ئازادی رۆژنامەگەری وەک بەشێک لەئازادی رادەربڕین دەناسێنێت و وەک مافێکی مەدەنی هەموو مرۆڤیک دانی پیادادەنێت. ئەوەی کە جێگەی سەرنجە ئەوەیە، کە سوید یەکەم وڵات بووە، لە فەراهەمکردنی ئازادی رۆژنامەوانی لە دەستورەکەیدا، کە بەیاسای ئازادی رۆژنامەوانی ساڵی (١٧٧٦) ناسراوە. لە (مانگی دوازدەی ساڵی (١٩٩٣)) دا، کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، بەبڕیاری ژمارە (٤٨/٤٣٢)، رۆژی (٣/٥) هەموو ساڵێکی، وەک رۆژی جیهانی بۆ ئازادی رۆژنامەگەری دیاری کرد.  لەو کاتەوە هەموو ساڵێک لەو بەروارەدا، یادی رۆژنامەگەری بەرز رادەگیرێت و بۆنەو مەڕاسیمی تایبەت لەسەرانسەری دنیا بەڕێوەدەچێت.

رۆژنامەگەری چیە؟

رۆژنامەگەری یان رۆژنامەوانی بریتیە لەکۆکردنەوەو وەرگرتنی زانیاری، بەڵگە، دەنگوباس و وێنە و بڵاوکردنەوەی بەپێی ئەخلاق و یاسای رۆژنامەوانی لەئامرازەکانی راگەیاندنی گشتیدا. بەواتایەکی تر، رۆژنامەگەری بریتیە لەگواستنەوەی زانیاری و بەرچاو خستنی بیروڕا و بۆچوونی جیاواز لەکەرەستەکانی راگەیاندندا. شایەنی ئاماژەدانە، کە سەرەکیترین ئەرکی رۆژنامەوانی بریتیە لەچاودێریکردنی کارو کردەوەی دەسەڵاتداران و بەرپرسانی حکومی، بۆئەوەی لەبەرامبەر هاووڵاتیان وەڵامدەرەوە بن و لەبەرامبەر کارەکانیشیان بەرپرسار بن.

کێ رۆژنامەگەرە؟

 بەپێی پێوەری باو لەناو جیهانی رۆژنامەگەریدا، ئەو کەسەی کار لەسەر رووداو، بەڵگە، وێنە، زانیاری دەکات و بیروڕای جیاواز سەبارەت بەڕووداوێک کۆدەکاتەوە و بێلایەنانەو بەگوێرەی ئەخلاق یاسای رۆژنامەوانی لەئامرازەکانی راگەیاندنی گشتیدا بڵاویان دەکاتەوە، پێی دەڵێن رۆژنامەوان. دەکرێ لەسێ روانگەوە سەیری ئەو واتایە بکەین: یەکەم: رۆژنامەوان زانیاری جۆراوجۆر و دەنگ و باس کۆدەکاتەوەو لەئامرازەکانی راگەیاندندا بڵاویان دەکاتەوە. دووەم: لەڕێگەی ئەم کارکردنەی موچەو بژێویی خۆی دابین دەکات، واتە فکری لەبەرانبەر مووچەدایە. سێیەم: بۆ کارەکانی دەبێت پشت بەئەخلاقی رۆژنامەوانی و یاسای رۆژنامەگەری ببەستێت، چونکە بەهێزترین چەکی رۆژنامەوان ئەخلاقە، کە بەردەوام دەبێ لەکارەکانی بەکاری بهێنێت.

مێژوی سەرهەڵدانی رۆژنامەگەری کوردی

رۆژنامەی کوردستان یەکەم رۆژنامەی کوردی بوو، کە یەکەم ژمارەی (١٢٣) ساڵ لەمەوبەرو لەڕێکەوتی (٢٢ی نیسانی ١٨٩٨)، بەهەوڵ و ماندوبوونی: (میقداد میدحەت بەدرخان) و (جەلادەت بەدرخان)، لەقاهیرەی پایتەختی میسر چاپکرا. دەرکردنی رۆژنامەی کوردستان، تەنیا وەک خەباتێکی رۆشنبیری نابینرێت، بەڵکو وەک خەباتێکی حقوقی و نەتەوەیش دێتە نرخاندن. یادکردنەوەی بەدرخانیەکان لەمڕۆدا، تەنیا وەک رۆژنامەوان نیە، بەڵکو وەک کەسانێکیشە، کە پیادەی مافێکی جەوهەرییان کردووە بۆ کوردان لەکەسایەتی خۆیاندا، کە ئەویش مافی ئازادی رادەربڕین و گەیاندنی زانیاری بوو.

رۆژنامەگەری وەک ماف و ئازادی

ئازادی رۆژنامەگەری لەچوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا دەکەوێتە بازنەی ئازادی رادەربڕینەوە. ئازادی رادەربڕین یەکێکە لەمافە بنچینەیەکانی مرۆڤ لە رۆژی ئەمڕۆدا، بەجۆرێک کە هەموو کەسێک شایستەیە پێی. ماددەی (١٩)، لەجاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ دەڵێت: (هەموو کەسێک مافی ئازادی بیرکردنەوەو رادەربڕینی هەیە؛ ئەو مافە ئازادی هەڵگرتنی بۆچوون، بەبێ دەستوەردان، و ئازادی گەڕان و بەدەستهێنان و پیدان زانیاری و بۆچون لەخۆ دەگرێت لەڕیگەی میدیا و بەبێ هیچ سنوربەندییەکی جوگرافی). ئازادی رادەربڕین لەناو گروپی مافە مەدەنی و سیاسییەکان پۆلێن دەکرێت. مافە مەدەنی و سیاسیەکان لەبنەڕەتدا دانراون بۆ پارێزگاری تاک لەدەستی چەوساندنەوەو سەرکوتکردنی دەوڵەت. ماددەی (١٩) لە پەیماننامەی نێودەوڵەتی پەیوەندیدار بە مافە مەدەنی و سیاسییەکان، ناوەرۆکی ماددەی (١٩) ی جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ دووبارە دەکاتەوەو دڵنیایی دەدات کە هەموو کەسێک مافی ئازادی رادەربڕینی هەیەو ئەو مافەش گەڕان و بەدەستهێنان و پێدانی زانیاری لەخۆدەگرێت بەشڕوەی زارەکی یان نووسین. ئەوەی جیگەی سەرنجە ئەوەیە کە ئازادی رادەربڕین لەچەندین بەڵگەنامەی تری نێودەوڵەتی و هەرێمیدا، وەک مافێکی بنچینەیی دڵنیایی لەسەر دراوەو دەوڵەتان بەرپرسیاریەتی پابەندیەتیان لەسەر شانە، تەنیا لەو بارودۆخانە نەبێت، کەیاسای نێودەوڵەتی دیاری کردووەو دەتوانن بەمەرجی یاساییبوون و پیویستی بوون و گونجاو بوون و کاتیی بوون، سنورداری بکەن بۆ پاراستنی ناوبانگی خەڵک لەڕوشان؛ بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی؛ سیستەمی گشتی؛ یان پاراستنی تەندروستی و رەوشتی گشتی.

بەگوێرەی هەموو ئەو داتایانەی کەڕیکخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکان ساڵانە بڵاوی دەکەنەوە پەیوەندیدار بەئازادی رۆژنامەگەری لەکوردستان، مرۆڤ دەتوانێت بڵێت، کەئەو ئازادیە بنچینەییەی مرۆڤ لەدۆخی قەیراندایە لەهەرێمی کوردستانداو داتای پێشێلکارییەکانی هەر ساڵ زیاترن لەساڵی پێشتر

ئازادی رۆژنامەگەری لەهەرێمی کورستان

بەپێی رێکخراوی پەیامنێرانی بێسنور، سوریا مەترسیدارترین شوێنە لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ رۆژنامەنووس و ئازادی رۆژنامەگەری، پاش سوریا، هەریەک لەوڵاتانی عەرەبستانی سعودیە، یەمەن، بەحرەین، ئێران، عێراق و تورکیا دێن. بەگوێرەی كۆمەڵەی داكۆكیكردن لەئازادی رۆژنامەوانی لەعێراق، لەساڵی (٢٠٢٠) دا، (٣٠٥) حاڵەتی پێشێلكاری دژ بە رۆژنامەنوسان تۆماركراون، كە بریتی بوون لەتیرۆركردن، هەڕەشەی كوشتن، دەستگیركردن، رێگەگرتن لە روماڵكردن، دەستبەسەراگرتنی كەلوپەل، هێرشی چەكداری و داخستن. ئەوەش هاتووە، کە لەهەمان ساڵدا (٤) رۆژنامەنوس تیرۆركراون و (١٠)ی تریش برینداركراون و (٧٤)ی تریش دەستبەسەركراون و (١٤) هێرشی چەكداری كراوەتەسەر رۆژنامەنووسان و دامەزراوەكانی راگەیاندن و (٣١) كەناڵ و دەزگای راگەیاندن داخراون و (٣)حاڵەتی تۆماركردنی سكاڵاو فەرمانی دەستگیركردن بۆ رۆژنامەنووسانیش هەبووە. هەرچەندە ئەو راپۆرتە، تەنیا پێشێلکارییەکانی ناوچە کانی ناوەڕاست و باشوری عێراق لەخۆدەگریت و هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە.

لەساڵی (١٩٩١)ەوە، پاش راپەڕینی گەلانی عێراق، سێ پارێزگاکەی هەرێمی كوردستان (هەولێر، دهۆك و سلێمانی) كەوتنە دەست هێزە خۆماڵییەکان و لەلایەن ئەوانەوە هەتا ئێشتا بەڕێوە دەبرێن، بەناوی (حكومەتی هەرێمی کوردستان). لەهەرێمی کوردستاندا، ژمارەیەكی بەرچاو لەمیدیا هەیە بەهەموو جۆرەكانییەوە. بەپێی ئامارەكانی سەندیكای رۆژنامەنوسانی هەرێمی كوردستان، ژمارەی پێشێلکارییەکانی دەستەڵات دژ بە رۆژنامەنووسان لەساڵی (٢٠١٧) دا، بەبەراورد بەساڵی (٢٠١٦)دا، دوو هێندە زیادی کردووە. بەگوێرەی راپۆرتی ساڵانەی (سەنتەری میترۆ)، پەیوەندیدار بەئازادی رۆژنامەنوسی لەهەرێمی کوردستان، لەساڵی (٢٠٢٠) دا، (٣٨٥) حاڵەتی پێشیلکاری بەرامبەر بەڕۆژنامەنوسان تۆمارکراون و حاڵەتەکانیش بەمجۆرە بوونە: (١٦٣) حاڵەتی رێگریکردن لەڕۆژنامەنوسان؛ (٧٤) حاڵەتی دەستبەسەرداگرتن و راگرتن بەبێ بڕیاری دادگا؛ (٤٨) حاڵەتی سووکایەتی و هەڕەشەکردن؛ (٨) حاڵەتی هەراسانکردنی کچانی میدیاکار؛ (٨) حاڵەتی پڕکردنەوەی بەڵێننامە؛ (٦) حاڵەتی شکاندنی کەلوپەلی رۆژنامەنوسی؛ (٤) حاڵەتی داخستنی ئۆفیسی کەناڵەکان؛ (٢) حاڵەتی تەشویشی ئەلیکترۆنی؛ (٧١) حاڵەتی هاوشێوە لەناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان تۆمارکراون.

بەگوێرەی هەموو ئەو داتایانەی کەڕیکخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکان ساڵانە بڵاوی دەکەنەوە پەیوەندیدار بەئازادی رۆژنامەگەری لەکوردستان، مرۆڤ دەتوانێت بڵێت، کەئەو ئازادیە بنچینەییەی مرۆڤ لەدۆخی قەیراندایە لەهەرێمی کوردستانداو داتای پێشێلکارییەکانی هەر ساڵ زیاترن لەساڵی پێشتر. ترسناکی دۆخی رۆژنامەنوسی لەهەرێم، تەنیا جێگەی نیگەرانی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و رۆژنامەنوسانی سەربەخۆ نییە، بەڵکو جێگەی نیگەرانی رۆژنامەنوسانی سەر بەپارتەکانی دەستەڵاتیشە، هەرەک (کاروان ئەنوەر)، سکرتێری لقی سلێمانی سەندیکای رۆژنامەنوسانی هەرێم و سەرنوسەری سایتی (پیوکەی میدیا)ی زمانحاڵی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، لەوتووێژێکی لەگەڵ دەنگی ئەمریکا، لەکاتی تیرۆرکردنی رۆژنامەنوسێکدا، رایگەیاندبوو: «ژیانی هیچ رۆژنامەنوسێک لەهەرێمی کوردستاندا پارێزراو نییە،

بەهی منیشەوە».