فەرەیدون سامان

هەبوونی ئەو هەموو داوو دەزگا ئەکادیمی و کولتوریانەی لەهەرێمی کوردستاندا، وەک بەشەکانی زمانی کوردی- لەزانکۆکانی هەرێمی کوردستانداو هەروەها وەزارەتگەلی پەروەردەو خوێندنی باڵاو رۆشنبیری و لاوان، وێڕای هەبوونی چەندان ناوەندو رێکخراوی زمانناسی و کەناڵی میدیایی و رۆژنامەوانی و چاپەمەنی، لەهەمووی گرنگتر بە رەسمی ناساندنی زمانی کوردی لەدەستووری عیراقدا و لەکوردستانیش وەک زمانی  فەرمی یەکەم، بەڵام هێشتا زمانی کوردی نەبووە زمانی هاوبەشی هەموو ناوچە جیاوازەکانی کوردستان بەتایبەت لەهەردوو زۆنی زەردو سەوزدا.

ئەو قۆناغە سیاسییەی كە لەباشووری كوردستاندا هەیە، بێگومان رۆڵی یەكجار زۆری لەپەرەپێدانی فەرهەنگ و كولتووری كوردیدا هەبووە، لەمێژووی هاوچەرخی كوردستاندا وەك قۆناغێكی درەوشاوەی كورد دەتوانین چاوی لێبكەین، هەڵبەت بۆ پاراستنیشی دەبێ‌ هەموو هەوڵی پتری بۆ بدەین، تا زمانەکەمان لەزار و بنزارە رەسەنەکانی لێکنەترازێن،  لێرەدا كۆمەڵێك ناوەندی حكومەتی،  كەسایەتی فەرهەنگی، رۆژنامەوانی‌ و راگەیاندن بەردەوام رۆژانە لەگەڵ زماندان، كار بەزمانی کوردی دەكەن، بۆ نموونە  سیستمی پەروەردە چ رۆڵێك دەتوانێت‌ ببینێت‌ لەدروستبوونی ئەو پرۆسە زمانە نەتەوەیی‌ و زمانە یەكگرتووەدا، بەڵام سەبارەت بەنەبوونی پلان و بەرنامەیەکی تۆکمەو گونجاو بۆ خزمەتکردنی زمانەکەمان، دەبینین هێشتا زمانی کوردی رۆژ لەدوای رۆژ لەڕەوشێکی ئاڵۆزو لەپاشەکشەدایە، کەدواتر ئاماژە بەو هۆکارانە دەکەین کە بوونەتە ئاڵۆزی و پشێوی لەبەردەم گەشەکردنی زمانی کوردیدا.

راستە زمانی كوردی تایبەتمەندی خۆی هەیە و لەزمانی نەتەوەی سەردەست ناچێت و سەربەخۆیی خۆی هەیە، بەڵام لەهەر بەشێکیاندا کەم تا زۆر هەژموونی زمانی دەوڵەت کاریگەری بەسەر زمانی کوردیدا لەو بەشەدا هەیە، تەنانەت لەباکوورو رۆژهەڵاتی کوردستاندا تا ئەندازەیەک ئاسمیلە کراوە، سەرباری ئەو هەموو دژایەتی کردنیشە، بەڵام بەزمانێکی زیندوو سەربەخۆ ماوەتەوە، بەپێچەوانەی رای هەندێک  لەڕۆژهەڵاتناسی بیانی و لەئێرانناس و تورکناس کە وای بۆ دەچن، گوایە زمانی کوردی لەبنەڕەتدا دیالێکتێکی فارسی و تورکی چیاییە، دیارە ئەمە هەڵە تێگەیشتن و هەندێجاریش هزرێکی شۆڤێنیستانەی تێدایە، راستییەکەی کوردی زمانێكە خەڵكی بیانی بەئاسانی دەتوانێ‌ فێری ببێت، لەهەمانكاتدا زمانێكە دینامیكیەتێكی بەهێزی پێشكەوتن ‌و گەشەكردنی تێدایە. ئەمڕۆ زمانی کوردی رووبەڕووی دوو هێرشی دەرەکی و ناوەوە بۆتەوە بەپلەی یەکەمیش دەسەڵاتی کوردی لێی بەرپرسە لەدۆزینەوە رێگاچارەی گونجاو بۆ ئەو ئاستەنگ و کێشانەی کە هاتوونەتەتە بەردەم زمانی ستانداردی کوردی.

لەپەرلەمانی کوردستاندا لەتشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠١٤ زمانی کوردی بەزمانی  فەرمی لەهەرێمی کوردستان بڕیاری لەسەردرا. هاوکات لەدەستووری عێراقیشدا لەساڵی ٢٠٠٦ و لەئەنجومەنی نیشتمانی عیراقیشدا لەشوباتی ٢٠١٤ لەپاڵ زمانی عەرەبی لەسەر ئاستی عیراقدا بەفەرمی ناسێنرا، لەڕۆژهەڵاتی ناڤیندا دوای زمانەکانی عەرەبی و فارسی و تورکی و عیبری پلەی زمانی پێنجەمی وەرگرتووە، سەرباری ئەوەی کە زمانەکەمان ساڵەهای ساڵە ناحەزانی کورد بەهەموو شێوازێکی شۆڤینیانە و هۆڤیانە  دژایەتی دەکەن و هەوڵی لەنێوبردنی دەدەن، ئەویش بەقەدەغەکردنی زمانی کوردی  بۆ ئاخێوەرانی و لەسەر ئاستەکانی پەروەردەو فێرکردن و هەروەها لەچاپەمەنی و رۆژنامەوانی و میدیادا، هەروەها ناساندنی هەندێک لەو دیالێکتە کوردییانە بەزمانی سەربەخۆ وەک هەوڵدان بۆ فەرمی ناساندنی زارەکانی (زازاکی و هەورامی و شەبەکی و کاکەیی و ئێزیدی و لەکی و لوڕی..) لەلایەن هەندێ ناوەندی شۆڤینی نەتەوەی سەردەست کەوڵاتانی دەوروبەر بەپلان و بەرنامەڕیژی کاری بۆ دەکەن، وەک چۆن لەسەرەتای دامەزراندنی کۆماری نوێی تورکیادا بەدەستوور زمانی کوردی قەدەغەکراو ئاخێوەرانی سزای توند دران، دواتریش هەوڵدان بۆ جینۆسایدکردنی کولتووری و بۆ نموونە ناساندنی دیالێکتی زازاکی وەک زمانێکی سەربەخۆو جیاواز لەزمانی کوردیدا، هاوکات دەوڵەتی ئیرانیش هەر لەسەردەمی دەسەڵاتی رەزاشاوە تا دەگات بەئێستاکەو تەنانەت  دژ بەدەستووری بنەڕەتی  کۆماری ئیسلامی، دامەزراوەکانی دەوڵەتی ئیران لەهەوڵی بەردەوامدا بوونە زمانی کوردی بە لەهجەیەکی فارسی بناسێنێن و هاوکاتیش لەهجەکانی  وەک لەکی و لوڕی و هەورامیش بەزمانی سەربەخۆ بناسێنن، تەنانەت کەسانێک لە خودی ئەو پێکهاتانە بەناوی زمانناس و ئەکادیمی  دەیانەوێت لەڕێی نووسین و توێژینەوەی زانستی و لەچاپدانی کتێبەوە ئەو هەوڵە نەزۆکە  دژ بەزمانی کوردی بسەڵمێنن، بەداخەوە لەباشووری کوردستاندا  لەگەڵ ئەوەی کەچەندان دامەزراوەی حکومەتی  هەرێمی کوردستان هەن  وەک وەزارەتگەلی پەروەردەو خوێندنی باڵاو رۆشنبیری و ئەکادیمیای کوردی، لەئاست ئەو هەموو دژایەتیەی زمان و زارە کوردییەکان بێدەنگ و بێهەڵوێست بوون، نیشانەی ئەوەیە کەزمانی کوردی کەمترین بایەخی پێدراوە.

هەر نەتەوەیەك زمانەكەی لەزمانی قسەكردنەوە گۆڕابێت‌ بەزمانی نووسین، ئەلفابیتای تایبەت بەخۆی هەڵبژاردووە، لەگەڵ سیستمی دەنگی ‌و تایبەتمەندیی زمانی خۆیان گونجاندوویانە، لەو رۆژەوە كە كورد زمانەكەی بۆتە زمانی نووسین، لەسەردەمی مەلای جەزیرییەوە، نزیكەی پێنج سەدەیەك  پێش ئێستا ئەو ئەلفابیتایەی هەڵبژاردووە، لەبەرئەوەی ئەو كاتە كولتووری زمانی عەرەبی‌ و فارسی لەكوردستاندا زاڵ بوو، خوێندن‌و خوێندەواری، زانست بەو دوو زمانە بوو، ئەدەبییات بەو دوو زمانە بوو كەواتە ئەم ئەلفابیتایە لەپرۆسێسی دروستبوونی زمانی ئەدەبییدا دەركەوتووە ‌و سەرجەم هزر‌و بیركردنەوە ‌و تێڕوانین ‌و سیستمی بیركردنەوەی  كوردی لەماوەی ئەو پێنج سەدەیەدا ئەم ئەلفابیتایە نووسراوە، ئەلفابیتا كوردی بەجۆرێكی جوان ‌و سەرنجڕاكێش، كە دینامیكیی زمانی كوردی دەردەخات، هەمواركراوە و گەشەی پێدراوە. ئیترهەوڵدان بۆ کارکردن لەسەر ئەلفابێتایەکی تر، جگە لەزیانگەیاندن بەزمانی کوردی شتێکی تر ناگەیەنێت و گەرەکە  دەزگا رووناکبیرییەکانی کوردستان رێگاچارەیەکی گونجاو بۆ ئەو کێشەیە بدۆزنەوە کە لەهەنگاوی بەراییدا بۆ داهاتوو هەوڵێکە بۆ زمانی ستانداردی کوردی .

 *سەرۆکی رێکخراوی

خانی بۆ لێکۆڵینەوەی هزری