عادل عوسمان

ماوەیەکە پرسی نووسینەوەو ئامادەکردنی دەستور لەلایەن پەدەکەوە بووەتە رۆژەڤێکی گەرم. لەکاتێکدا باشوری کوردستان لەلایەن دەوڵەتی تورکەوە داگیرکراوەو حکومەتی هەرێمی کوردستان! بووەتە رووپۆشێکی یاسایی بۆ ئەو داگیرکارییە. دەوڵەتی تورک باڵادەستەو کۆمەڵێکی زۆر بارەگای سیخوڕی بنکەی سوپایی لەهەرێمی کوردستان جێگیرکردووەو هەرچی زیاتر پانتایی داگیرکاری و ژمارەی سەربازگەکانی زیاتر دەکات. هێزە چەکدارەکانی حکومەتی هەرێم و حزبەکانیش، لەزۆر جێگەدا بارەگاو سەربازگەکانی دەوڵەتی تورک دەپارێزن. دەوڵەتی تورک بەهێزێکی گەورەی سوپاییەوە هێرشی سەر باشوری کوردستان دەکات و دەیەوێت هێزەکانی پاراستنی گەل پاکتاو بکات، لەدژی هەر دەسکەوتێکی کوردان لەشەڕو هێرشدایە بەئامانجی لەناوبردن و سڕینەوەی. لە کەشێکی لەم شێوەیەدا کە شەڕێکی وێرانکەر هەیەو پەدەکەش لەڕووی خۆسەپاندنەوە خۆی کردووەتە هێزی سەربازیی یەکەم و دەستی بەسەر هەموو بوارەکاندا گرتووەو هەرچی ناڕەزایەتی کۆمەڵگەو هێزە سیاسییەکانە لەڕێگەی زەبروزەنگ و کوشتارەوە بێدەنگ دەکات ودامودەزگاکانی حکومەتی هەرێمیشی بەیاساو دادوەریشەوە خستوەتە خزمەتی ئەو خزمەتە داگیرکەریەی دەوڵەتی تورکەوە.

لێرەوە ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە، دەستور بۆچی و لەپێناوی چیدا؟ لەم کاتە ناهەموارو داگیرکراویەدا، بۆچی دەستور کراوەتە رۆژەڤ؟ ئایا دەستور بۆچی دەنووسرێت؟ چۆن دەنووسرێت؟ کێ و چ لایەنێک دەینووسن و بەشدارن لەنووسینەوەیدا؟ ئایا دەستور لەژوورە داخراوو تاریکەکاندا دەنووسرێت؟ ئایا دەستور حزبە دڵخوازەکانی رێککەوتوو لەسەر شتەکان دەینووسن؟ یان دەبێت دەستور کۆمەڵگە بەهەموو پێکهاتەو بەشەکانیەوە بینووسن و بەشداربن تێیدا. ئەگەر دەستور رێکخستنی پەیوەندیە کۆمەڵایەتییەکانە! ئەوا کۆمەڵێک پرسیاری تر سەردەردێنێت. ئایا دەستور لەپێناوی چیدا دەنووسرێت؟ رۆڵی پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان تەنیا ئەرێنی کردنە؟ یان بەشداریکردن و بڕیارداریە؟ ئایا ئالیەتی جێبەجێکردنی دەستور چیەو کێ زامنی بەڕێوەبردن و جێبەجێکردنیەتی؟ ئامانجی دەستور چ پێناسەیەک بۆ دەوڵەت، حکومەت، خودی دەستور، یاسا، دیموکراسی، سیستەمی سیاسی، خۆبەڕێوەبەری، هاوڵاتیبوون، هاونیشتیمانی بوون، پارت و حزب و رێکخستنەکان، ژن، گەنج، پێکهاتە ئەتنیکی و نەتەوەییەکان، نەتەوەو یەکێتی نەتەوەیی.

پەیوەندییە گشتی و تایبەتەکان لەدەستوردا چۆن رێکدەخرێت

 پەیوەندییەکانی ئەو ئامانجەی لەدەستوردا دیاریدەکرێت، لەگەڵ دەوڵەت و حکومەتەکانی کە کوردستانی بەسەردا دابەشکراوەو کوردانی تێدا دەژین، پەیوەندی حزب و دامودەزگاو هەربەشە لەگەڵ یەک و هەموان پێکەوە. پەیوەندی بەماف و ناسنامەی سیاسی و ئازادییەکان، راگەیاندن، وەرزش، خوێندن و زانست، گۆڕەپانەکانی خزمەتگوزاری و ژینگە، ژن، رەگەز و ئایین و ئاینزا جیاوازەکان، پاراستن، رێکخستنی پەیوەندییە ناوخۆیی و هەرێمی و جیهانییەکان؟ هەموو ئەوانە ئەو چەمک و تێگەیشتن و پرسیارانەن کەپێویستە دەستور لەسەریان بوەستێت و وەڵامیان بداتەوەو ئامانجەکانیان دیاری بکات.

ئایا لەم دۆخی دەستبەسەرداگرتن و خۆسەپاندنەدا، دەستورێک بەناوەڕۆکێکی سیاسی، دیموکراتیک و نەتەوەییەوە دەنووسرێت کەسیستەمی حوکمڕانی و خۆبەڕێوەبەڕی و ماف و ناسنامەی پێکهاتە جیاوازەکان دەستەبەر بکات؟ ئایا ئەو دەستورە دەتوانێت، پەیوەندییەکی سیاسی، کۆمەڵایەتی هاوسەنگ داڕێژێت، کەدوربێت لەسەپاندن و قۆرخکردن و لەم دۆخەدا نەبێتە هاوکار بۆ پرۆسەی داگیرکاری دەوڵەتی تورک و لێدان لەدەسکەوتە نەتەوەیی و دیموکراتیکەکانی کوردو گەلانی ناوچە؟ ئایا نابێتە هێزی جێبەجێکەری لێدان لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاوای کوردستان و شەنگال وتەنانەت دەسکەوتەکانی گەلی باشورو حکومەتی هەرێمی کوردستانیش، هەموو ئەو رێککەوتنە قێزەونانە لەڕووی یاساییەوە ئەرێنی ناکات و عێراق پارچەناکات و هەرێمی کوردستان دانابڕێت لە عێراق و لەدواییشدا بەهێزی ئەو دەستورە نایخاتە سەر دەوڵەتی تورکیاو ئامانجی دەوڵەتی تورک لەگێڕانەوەی ویلایەتی موسڵ بە بەدیهێنانی خەونی میساقی میللی مسۆگەرو ئەرێنی ناکات؟. هەموو ئەوانە پێویستیان بەهەڵوێستە لەسەرکردن و بەشداری کاریگەرو راستەوخۆی کەسانی پسپۆڕی یاسایی و دیموکراتیک و نەتەوەیی هەیە، پێویستیان بەبەشداری تاک بەتاکی کۆمەڵگەو پێکهاتەکان و پارت و حزبە سیاسییەکان و روانگە جیاوازەکان هەیە.

دەستور دەبێت چۆن بنووسرێتەوە

 پێویستە دەستور لەکەشێکی کراوەی کۆمەڵایەتی و ئازاددا بنووسرێت و ئەرێنی بکرێت. دەبێت دەستورێک بێت نەرم و دیموکراتیک و ئاسۆ فراوان بێت. کە ببێتە بناغەی پەیمانێکی کۆمەڵایەتی دیموکراتیک. کەنەک هەر مافی مرۆڤ، بەڵکو مافی گیانداران، ئاژەڵان، زیندەوەران و سروشتیشی تێدا نووسراوو پارێزراو بێت. دەبێت زامنی جێبەجێکردنی دەستور، رازیبوونی هەموو ئەوانەبێت کە هەن و جێبەجێی دەکەن. ئەگەر هەر پێکهاتەیەک یان بوونێک مافی تێیدا پارێزراو نەبوو، مافی ئەوەی تێدا مسۆگەربکرێت کەبتوانێت مافی خۆبەڕێوەبەری و پاراستنی خۆجێی جێبەجێبکات.

بەهۆکاری ئەوەی کۆمەڵگەی کوردستان و باشوری کوردستان وەک پێشتر نیە، پێویستە ئەو دەستورەی دەنووسرێت بەگوێرەی هەلومەرجی کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابوری و پاراستنی ئەمڕۆ بنووسرێت، ئەویش:

•یەکەم- پەیوەندی دەوڵەت – کۆمەڵگەیە: دەوڵەت پشت بەسیستەمی باڵادەستی و قۆرخکارو پەیوەندی چینایەتی دەبەستێت و چینە دەوڵەمەندو باڵادەستەکان بەبناغە دەگرێت. هەرچی کۆمەڵگەشە پشت بەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری و ناسنامەی جیاواز دەبەستێت و جیاوازییە چینایەتیەکان وەرناگرێت و هەرچی زیاتر هەوڵی کاڵکردنەوەو پووچکردنەوەی دەدات. سیستەمی خۆبەڕێوەبەری و پێکەوەژیان بەبنەما دەگرێت  دەستور، یان باشتر بڵێین ئەو پەیمانە کۆمەڵایەتییە چۆن ئەو پەیوەندییانەی دەوڵەت – کۆمەڵگە و سیستەمی خۆبەڕێوەبەری پێناسە دەکات و دەیانناسێنێت.

•دووەم- شێوەی ئابوری کۆمەڵگەیە: ئایا سیستەمی بەرهەمهێنانی ئابوری سەرمایەداریە، کە لەسەر قازانج دامەزراوە؟ یان هەرەوەزییە؟ هەروەها چۆنیەتی رێکخستنی ئەو سیستەمەو ئابوری کۆمەڵایەتی.

•سێهەم- پاراستنی رەوا: بەهۆی ئەوەی سیستەمی دەوڵەت هەیەو ئەویش پشت بەسوپاو دامودەزگاکانی خۆی دەبەستێت، چۆن پێناسی سوپاو هێزی سەربازیی دەکرێت و رێکدەخرێت؟ کۆمەڵگەش لەچوارچێوەی پاراستنی رەوادا، پشت بەهێزی پاراستنی خۆجێی دەبەستێت، ئەم پەیوەندییانە چۆن رێکدەخرێن و بەڕێوەدەبرێن؟.

• چوارەم- دیموکراسی و دادپەروەری: بەهۆی ئەوەی کۆمەڵگەی باشور وەک بەشێک لەکۆمەڵگەی عێراقی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و موزائیکێکی فرەی کلتوری و جیاوازی تێدایەو هەموو ئەو پێکهاتانەش بۆئەوەی ناسنامەو مافی هەبوونی خۆیان پارێزراو بێت، دەبێت لەدەستوردا بناسرێن و ماف و ئازادییەکانیان لەدیاریکردنی چۆنیەتی ژیان و رێکخستنیان، پەیوەندییەکانیان دانی پێدابنرێت و بناسرێت. بەوە دادپەروەری کۆمەڵایەتی بەدیدێت کەهیچ دەسەڵات، پێکهاتەو یاسایەک نەبێتە ئاستەنگ لەئاستی ناسنامە دیموکراتیکەکاندا. لێرەوەیە کە چەمکی توندوتیژی گۆڕی گوم دەکات و ئارامی، ئاسایش و دادپەروەری کۆمەڵایەتی باڵ بەسەر کۆمەڵگەدا پەخش دەکاتەوە.

لەباشوری کوردستان دوو شێوە لەبەڕێوەبردن هەیە. یەکیان حکومەتی هەرێم و ئەویتریان خۆبەڕێوەبەری شەنگالە. ئەم دەستورە چۆن دەتوانێت، لەنێوان ئەم دوو بەڕێوەبەریەدا هاوسەنگی راگرێت و بەویژدانەوە رێکیانبخات و پەیوەندییەکانیان دیاری بکات و ماف بەپێکهاتەکانی تریش بدات هەرکات ویستیان سیستەمی خۆبەڕێوەبەری، یان هەر سیستەمێکی دڵخوازی خۆیان دامەزرێنن، ئەرێنی بێت و تووشی کاردانەوەی نەشیاوو دوور لەپرەنسیپی دیموکراتیک نەبنەوە. حکومەتی هەرێم لەڕووی دەستوری و یاساییەوە لەدەستوری عێراقدا دانی پێدانراوەو وەک ناسنامەیەکی نەتەوەیی ناسێنراوە کە لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی گەلی کوردە. ئێستا ئەم حکومەتی هەرێمە دەستی بەسەرداگیراوەو کراوەتە موڵک و دەسکەوتی حزبی باڵادەست (پەدەکە) و چەند حزبێکی تر کە لەهەناوی ئەم حزبەوە پەیدابوون. ئەم دەستورە بەم حزبە قۆرخکارانە چۆن دەنووسرێت و چۆن چارەسەری ئەو دەستبەسەرداگرتنە دەکەن. چۆن ئەو دەستورەی دەینووسن چارەسەری دەستاودەستکردنی دەسەڵات و حکومەت دەکات. ئایا زۆرینەی هەڵبژاردن، شێوەیەکی تەندروستی بەڕێوەبردنە! یان وەک ئەزمونی سی ساڵی پێشوو شێوەیەکە بۆ رەواییدان بەدەسەڵات و مانەوە لەسەر کورسی و درێژەدان بە نەهامەتی و هەژاری و دزی و گەندەڵی و گرتن و کوشتنی دەنگی جیاوازو ناڕازی، رەواییدان بەباڵادەستی.

کێن ئەوانەی دەستور دەنووسن

کاتێک بمانەوێت قسە لەدەستورو نووسینەوەی دەستور بکەین، دەبێت ئەولایەنەناش روون بێت، کە ئەو دەستورەی دەنووسرێت، چینێک یان هێزێکی سیاسی بەگوێرەی خۆی دەینووسێت یان بەگوێرەی هەبوونە کۆمەڵایەتییەکان؟ ئەو دەستورە، دەستورێکی نەرمە یان رەق و توندوتیژە؟ دەستور بۆخۆی کۆمەڵێک یاساو پرەنسیپی لەسەر رێککەوتووە لەنیوان پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگەدا. ململانێ و هاوکێشەی هێزی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان و چینەکان چۆنیەتی ئەو دەستورە دیاریدەکات. تەنانەت ململانێی نێوان پێکهاتە چینایەتیەکانی چینێکیش دەوری لەداڕشتن و نووسینەوەی دەستوردا هەیە، چ بگات بەپێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگە. ئەگەر ئەو دەستورەی دەنووسرێت، گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی نەبێت و بەدیدێکی کراوەی بینینی حەقیقەتی کۆمەڵایەتی – سروشتی – گەردونی نەبێت و راستییە گەردونییەکان – سروشتی و کۆمەڵایەتییەکان نەبینێت هەرگیز دەستورێکی تەندروست و نەرم نابێت و لەسەر ئینکاری حەقیقەتی سێیانەیی راوەستابێت بەمردوویی لەدایکدەبێت و ئامانجی تری لەپشتە. بۆیە دەستورێک ئەگەر راستینەی کۆمەڵایەتی سیاسی لەبەرچاو نەبێت، ئەوا زۆربەی پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان رەتیدەکەنەوەو رەوایەتی پێنادەن.

دەستور دەبێت رەگەزی ژن تێیدا بەشداربێت

بەپێی ئەو دەنگۆیانەی لەسەر دەستور هەیە، دەستورێکی پیاوانەیە. مافی بەشداریکردنی ژن حسابی بۆنەکراوە، بەڵکو رێژە بۆ ژن دیاریکراوە، وەک بەخشینێک لەلایەن پیاوەوە. هیچ حسابێک بۆ ژن وەک رەگەزی بەرامبەرو تەواوکەری پیاو نەکراوە، کە لەگفتوگۆکان، بەشدارییەکان، مافەکانی خۆڕێکخستنی رەگەزی، بەشداری لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتییەکان و خۆپاڵاوتنی سەربەخۆدا بەشداری بکات. تەنانەت ژنان ئەوەندە ئاستەنگیان بۆ دروستکراوە، بەسیستەمی کۆتا یان رازاندنەوەی پێگەکان لەسەر ناوی دیموکراسی درۆزنانە بەشدارییان پێدەکرێت لەپۆست و دابەشکردنەکانی حزبەکاندا. پێویستە ئەم دەستورە ئەو ئاستەنگیانە بشکێنێت و ژنانیش بەشدارییەکی راستەوخۆیان لەگفتوگۆو داڕشتنەکاندا هەبێت. ئەوە بۆ گەنجانیش راستە، بەوپێیەی گەنجان خاوەنی تواناو وزەیەکی هەبوون. پێویستە بوونیان وەک توانای گەنج و ئەو وزە زیندووە ئەژماربکرێت کەگفتوگۆی چۆنیەتی بەڕێوەبەری ئەو وزەو دەستپێشخەریەیان هەبێت، کە نەک پیاوو پیرەکان شێوەکەیان بۆ دیاری بکەن کە گیرۆدەکردن و شکاندنی تواناکانیانە. بەڵکو خۆیان بەپێی پێوستی تواناکانی گەنج پێداویستییەکانیان لەئاستی بەڕێوەبەری و بەرزکردنەوەی تواناکانیاندا بەشداری بکەن.

کۆمەڵگەی باشور ئەو کۆمەڵگەیە نیە کەچەند حزب و پارتێک بتوانن لەقاڵبی بدەن و بەرگێکی بەبەردا بکەن کە لەسەر یەکڕەنگی و پارتی گەورەو دەنگدەری زۆر بەڕێوە بڕوات. بەڵکو کۆمەڵگەیەکی سیاسیە - ئەخلاقیە کە لەدەرەوەی سیستەمی دەسەڵات، شێوەیەکی تری ژیان – سیاسەت و رێکخستن نیشاندراوە. کۆمەڵێک نەتەوەو پێکهاتەی تر، پارت و رێکخستنی تر، سیستەمێکی خۆبەڕێوەبەری و پاراستنی تر خۆیان نیشانداوەو لەهەناوی کۆمەڵگەی کوردیدا ململانێ لەگەڵ هێڵی داگیرکەر، قۆرخکار، تەسلیمیەتدا دەکات و دەیەوێت ئەو سیتەمە فراوان و بەجێبکات کە بەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری و پێکەوەژیان و کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک دەناسرێت. بۆیە ئەو سیستەمە کار بۆ ئاشتی کۆمەڵایەتی چارەسەری ناکۆکییەکان و پێکەوەژیان دەکات. دەوڵەمەندیەکی کە لەناوچەکەدا هەیە، تەنیا بەهی مرۆڤەکان و لەناویشیدا بەهی چینێکی مرۆڤەکانی نازانێت. بەڵکو بەبەرهەمی سروشت و گەردوونی دەزانێت و مرۆڤیش وەک یەکێک یان بەشێک لەزیندەوەران مافی هەیە سود لەدەوڵەمەندییەکانی سروشت – گەردون وەربگرێت، بەبێ ئەوەی زیانی پێبگەیەنێت. بۆیە ئەو دەستورەی دەنووسرێت پێویستە ئەو لایەنە هەرە ژیانیەی پەیوەندی گەردونی – سروشتی – کۆمەڵایەتی لەبارچاوبگرێت و هەموو ئەوانە بەموڵک و مافی مرۆڤ و لەناویشیدا چینێک نەزانێت.

ئەو دەستورەی دەنووسرێت، پێویستە پرسی ئاسایشی نیشتیمانی و هێرشی داگیرکاری و میلیشیا چەکدارییەکانی حزب و هاوکاریکردنی داگیرکاری و پرسی هێڵی خیانەت بەشێوەیەکی گونجاوو نەتەوەیی شرۆڤە بکات و رێکاری توندوتیژ بەرامبەر بەسیستەمی داگیرکاری و سیخوڕی بگرێتەبەرو لەدژی، رێکارە یاساییە گونجاوەکانی لێپرسینەوەو نەهێشتنی بگرێتەبەر. لێپرسینەوەو یاسایەکیش دابڕێژرێت کەهیچ شێوە نەرمییەکی بەرامبەر بەخیانەت و هاوکاری سیاسی و سەربازیی بەرامبەر دوژمنی تێدا نەبێت و هیچ لێبوردنێکیش نەیگرێتەوە. پرسی هێزی چەکداری حزب لەدەرەوەی پرەنسیپە گشتی و سەربازییەکان تەماشابکرێت و رێگری لێبکرێت. هێزی پاراستنی خۆجێی بەپێی پرەنسیپی ئەخلاقی و پێویستی سیاسی رێکبخرێت و بەڕێوەببرێت.

دەستور پێویستە وەڵامی بەها ئەخلاقی و سیاسییەکانی کۆمەڵگە بداتەوەو لەدەرەوە شتی مۆدێڕن و دروستکراو نەهێڵێت بێتە ناو کۆمەڵگەو بەیاسا رێگری لێبکات. ژن و بەهاو دەسکەوتە کۆمەڵایەتی – سروشتییەکانی بەرز بنرخێنێت و وەک داهێنانی کۆمەڵگەی سروشتی و زیندوکردنەوەی ئەو بەهایانە ئامادەکاری بەدەستهێنانەوەو زیندوکردنەوەیان بکات. بەبێ بەهاکانی ژن کۆمەڵگە کۆمەڵگەیەکی لاسەنگ و مردوو دەبێت. بەوە دەتوانرێت رێگە لەهەڵاواردنی رەگەزی و کوشتاری ژن بەناوی شەرەف و پاککردنەوەی ناموسەوە بگرێت و کۆمەڵگە رزگار بکات لەجیاوازی رەگەزی و کێشە کۆمەڵایەتییەکانی و بەوە سیستەمی دەسەڵات – پیاو هەناسەی لێ تەنگ دەکرێت و هێزی لێ دەبڕێت.

ئەگەر دەستورێک هێزی وەڵامدانەوە بەو پرسە جدییانەی کۆمەڵگەی نەبێت و لەئاستی ناسینی ناکۆکییەکان و چارەسەریان نەبێت، ئەوا دەستورێکی نیوەو ناچڵ دەبێت و کۆمەڵگە بەقوڵکردنەوەی کێشەکانیەوە دەهێڵێتەوەو چارەسەری ناکۆکییەکانی ناکات. بۆیە دەستور دەبێت دەستورێکی دیموکراتیک و نەرم بێت و رێگەچارەی ناکۆکییەکانی لەخۆیدا بەنەرمترین شێوە جێکردبێتەوە.