سامان وەستا بەكر

ترسی پێکهاتەی ناو سنورە زۆرەمڵێکان:

کاتێک گەشتێک بەناو سنورەکانی رۆژهەڵاتی ناوینا دەکەی ئەوکاتە بۆت دەرئەکەوێ چ کارەساتێکە، ئەو خوێنەی چەندین سەدەیە لەم ناوە ئەچۆڕێ تەنها یەک هۆکاری هەیە، ئەویش «داڕشتنی هەڵەی سنور»ەکانە. ئاخر ناکرێ چەندین نەتەوەو  ئاین و مەزهەب و رەچەڵەکی جیاواز بەزۆر بئاخنرێنە ناو ژوورێکەوە و  کەسێک لەنێوانیانا بەزۆرەملێ ببێ بەخاوەن و بڕیاردەرو کلیل بەدەست و ئەوانی تریش بێ رەخنەو پرتەوبۆڵە گوێڕایەڵ و جێبەجێکاری فەرمانی کلیل بەدەستبن.

رەنگە خەڵکانێک بڵێن لە سویسرا چەندین زمان و پێکهاتەی جیاواز پێکەوە لەسنورێکدا کۆکراونەتەوەو سنوریش نەبۆتە کێشییەک بۆیان؟ بەڵێ ئەمە راستە بەڵام بیرمان نەچێ ئەوان شۆڕشی هۆشیاریان تێپەڕاندووە، بیرکردنەوەیان بۆ ژیان بەجۆرێکی ترە، هەروەک چۆن دەسەڵات بەدەستەکانیشیان بڕیار لەبەرژەوەندی لایەنێک لەسەر ئەژماری لایەنێکی تر نادەن، بەڵکو بەرژەوەندی گشتی وڵات هەمیشە کاری لەپێشینەیە بەپێچەوانەی رۆژهەڵاتی ناوین کە سەختترین کاری دەسەڵاتدارو عەوامیش باوەڕهێنانە بەمافی بەرامبەر، بەڵکو بەپێچەوانەوە هەمیشە نەتەوەو ئاین و مەزهەب و رەچەڵەکی بەرامبەر بەمەترسی لەسەر بوونی خۆی دەبینێ و سەرکەوتن و مانەوەی خۆی لەسەرپانکردنەوەی بەرامبەردا دەدۆزێتەوە.

باشترین نموونەش لەو وڵاتانەی ئەمریکا لەمێژووی خۆیا داگیری کردوون لەهەموویدا فەشەلی هێناوە کە دەوڵەتی موئەسەسات و کۆمەڵگەیەکی مەدەنی لەدوای خۆی بەجێبهێڵێت، بێجگە لە ئەڵمانیای رۆژئاوایی و یابان نەبێت، ئەمەش ناگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە ئەمریکا لەو دوو وڵاتەدا مامەڵەیەکی جیاوازتری کردووە، بەڵکو دەگەرێتەوە بۆئەوەی خەڵکی ئەو دوو وڵاتە جۆری بیرکردنەوەیان جیاوازە بۆ ژیان، بە هۆشیارییەکی زۆرەوە مامەڵە لەگەڵ پێشهاتەکان دەکەن و لێکدانەوەکانیان لێکدانەوەیەکی تەندروستە.

ترسی نەتەوەی ژێردەست:

گرنگە میللەتی ژێردەست هەمیشە لایەنی کەمی ترسی هەبێ لە میللەتی سەردەست، چونکە بەردەوام  کلتورو زمان و خاک و بوون لەژێر هەڕەشەی فەوتاندایە، هەربۆیە بەندە هەمیشە تووشی شۆک دەبم کاتێک رۆشبیرێک و کەسێکی ئاست بەرزی نەتەوەکەم دەبینم لەمیدیاکانەوە بێئاگایانە باس لە نەمانی سنوری نەتەوە و نەتەوە-دەوڵەت دەکات و داکۆکی کردن لەنەتەوەیەکی پارچە پارچە کراو بەچوار سنوری دەستکردو بەزۆر سەپاو بە فشەی قەومی ناودەبەن.

نایشارمەوە ئەوان راست دەکەن، ساڵانێکە لەڕۆژئاوا و وڵاتانی پێشکەوتوودا هێدی هێدی کار لەسەر نەمان و کاڵبوونەوەی چەمکی نەتەوە-دەوڵەت دەکەن، چونکە نەتەوە جیاوازەکانی ناو سنورێکی دیاریکراو لەسەر مرۆڤبوون رێز لەبوونی یەکتر دەگرن نەک نەتەوە و ئاینزا، مەخابن لەڕۆژهەڵاتی ناوین پێچەوانەکەی راستە، رێز لە مرۆڤبوون ناگیرێ هێندەی رێز لەئاین و مەزهەب و نەتەوە دەگیرێ لەناو سنورێکی دیاریکراودا، ئەمەش ئەو هۆکارەیە کە وادەکات میللەتی بندەست هەمیشە ترسی لەفەوتانی کلتور و زمان ونەریت و خاکەکەی هەبێت.

خۆئەگەر نەتەوەکانی ناو سنورێکی دیاریکراو هۆشیاری تەواویان هەبێت و رێز لە مرۆڤبوون بگرن، ئەوا سیستمی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی باشترین و گونجاوترینە بۆ ئەو تێکەڵ و پێکەڵی و لکاندنە بەزۆرەملێیەی ناو سنورەکانی رۆژهەڵاتی ناوین، چونکوم لەمۆدێلی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیکدا دەکرێ هەر نەتەوەو پێکهاتەیەک لەبری ئەوەی لەناو گلۆبالیزم یان ئیمپراتۆریەتی نەتەوەی سەردەستا بتوێنەوە، بەپێچەوانەوە درێژە بەبوونی خۆی بدات و گەشەش بکات، بەڵام ئەمە تەواو جیاوازە لەمۆدێلی نەتەوە-دەوڵەت، کە لێرەدا هەموو نەتەوە بچوکترو کەمینە و پێکهاتەکان دەبن بەخۆراکی نەتەوەی سەردەست، نەک هەر گەشەش ناکەن بەڵکو هێدی هێدی بەرەو توانەوەو لەناوچوونیش دەچن. بەبارێکی ترا ئەگەر باس لە سیستمێکی دیمکراتی راستەقینە بکەین ئەوا دەبێ باس لەمۆدێلی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک بکەین، بەتایبەت لەو وڵاتانەی کە نەتەوەو پێکهاتەی جیاوازی تیایە، بەڵام ئەم مۆدێلە بۆ خەڵکانی نەتەوەپەرست و ئاینزای رادیکاڵ و وشک قوتدانی قورسە.

بەندە لایەنگری سیستمی کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیم وەک کلیلی چارەسەر دەیبینم بۆ ئەو نەتەوەو ئاین و پێکهاتە جیاوازانەی بەزۆرەملێ لە چوارچێوەی سنورێکدا کۆکراونەتەوە، بەمەرجێ نەتەوەی سەردەست و بڕیاربەدەست باوەڕی بەو مۆدێلە هەبێت، بەڵام ئەگەر نەتەوەی سەردەست و بڕیاربەدەست کاری بەو مۆدێلە نەکرد ئەوا دەبێ نەتەوە و پێکهاتە کەمینەکانی تر لەهەوڵی پاراستنی خۆیاندابن و نەتەوە-دەوڵەت لەبیرنەکەن، بۆ نموونە ئەگەر لە تورکیادا کار لەسەر پاراستنی زمان و نەریت نەکەی، ئەوا نەک دەوڵەتت بۆ دروست ناکرێ، بەڵکو نەتەوەکەش دەتوێنرێتەوە.

ترسی مەسعود بارزانی:

بەشێک لەو خاڵانەی مەسعود بارزانی پێدەناسرێتەوانێ ئەوەیە کە ئەو بێدەنگ، کەمدوو، راڕا، نهێنی پارێز، ئینکار. شەرمن و بەئاگاشە لە گۆڕانکارییەکان.

بووە بە باو  کاتێک کە کاک مەسعود دەرەکەوێ و پەیامێک بڵاودەکاتەوە ئەوا بەدوایدا گۆڕانکارییەک، کارەساتێک یان بوومەلەزەیەکی سیاسی لەعێراق بەگشتی و لەهەرێمی کوردستان بەتایبەتی رووئەدا.

دواین پەیامی مەسعود بارزانی دوای گۆڕانکارییەکانی ئەفغانستان و رووخانی حکومەتی ئەو وڵاتە  زۆر لەوە خێراترە کە جیهان چاوڕێی دەکرد، دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا و دەستگرتنی تاڵیبان بەسەر کابوڵی پایتەختدا، لێکدانەوەی زۆری بۆکرا کە گوایە کاک مەسعود شتێک دەزانێ بۆیە پەیام بڵاودەکاتەوە.

هەندێک لێکدانەوەی ئەوەیان بۆکرد کە کاک مەسعود زانیاری ئەوەی لایە کە هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق دەکشێنەوەو سیناریۆکەی ئەفغانستان لە عێراقیش دووبارە دەبێتەوانێ، هەندێکیتریش باس لەوە ئەکەن کە مەسعود بارزانی مەبەستێتی ورەی خەڵک و هێزی پێشمەرگە بەرزبکاتەوە لەئەگەری کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق و هەرێمی کوردستان.

مەسعود بارزانی درک بەوە ئەکا کە ئەمریکا ناوچەکە چۆڵ ناکات، بەڵام ناتوانێ متمانەشیان پێباکات، بەتایبەتی لەدوای پرسی رێفراندۆم و کارەساتی لەدەستدانی نیوەی زیاتری خاکی هەرێمی کوردستان و بێدەنگی ئەمریکا.

ترسی مەسعود بارزانی داعشێش نیە، چونکوم ئەو دەبێ ئەوە باش بزانێ کە داعش هێندەی چاوی لەناوچە سوننی و عەرەب نیشینەکانە هێندە چاوی لەهەرێمی کوردستان نیە، چونکە خەڵکی ئەو ناوچانە پشت و پەنایان بۆ داعشە بەپێچەوانەی خەڵکی کوردستانەوە کە بەئاسانی تەسلیمی ئەو هێزە تاریکپەرستە نابن.

کاک مەسعود دەبێ ئەوەش بزانێ کە دوژمنی ژمارە یەکی داعش و سوننە، هێزە شیعەکان و حەشدی شەعبیە نەک کوردی زۆرینە سوننە مەزهەب، هەڵبەتە لەسەردەمی ئەوپەڕی بەهێزی داعشدا هێندەی خەتەر لەسەر بەغدا «باخی داد» بوو هێندە ترس لەسەر هەولێر نەبوو، خۆ ئەگەر کورد خۆی زۆر کلکەقنێی داعشی نەدایە بەهۆی کەمی زانیاری جیۆسیاسی و تێگەشتن و لێکدانەوەی هەڵەی راوێژکارە ناشارەزاکانی هەرێم بۆ رەوشەکە، ئەوا لایەنی کەم داعش بەو زووییە رووی لە ناوچە کوردستانییەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم نەدەکرد.

ترسە گەورەکە:

ترسی گەورەکەی مەسعود بارزانی حشدی شەعبیەو ئەو ترسەش ترسێکی مەشروعە. کاک مەسعود دەبێ بزانێ کە ئەمریکا ناوچەکە چۆڵ ناکات، نەک لەبەر چاوی کاڵی کورد، بەڵکو لەبەر پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان، بەڵام دەبێ ئەو باش لەوەش تێبگات  کە «ئەمریکا دۆست و هاوڕێی هەمیشەی نیە، بەڵکو بەرژەوەندی هەمیشەیی هەیە» و هیچیتر، هەربۆیە لەئەگەری مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لەعێراق و بەتایبەتی لەلایەن حشدی شەعبیەوە بەپاڵپشتی ئێران، ئەوا هیچ دوورنیە ئەمریکا سازش لەسەر هەرێمی کوردستان بکات بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان، ڕێگا بە حشدی شەعبی بدات دەست بەسەر هەرێمی کوردستانیشدا بگرن  لەچوراچێوەی سەروەری و یەکپارچەیی  خاکی عێراق، بۆیە ترسەکەی کاک مەسعود ترسێکی مەشروعە.

ترسەکەی کاک مەسعود مەشروعە، چونکە ئەو لە هەمووان باشتر دەزانێ کە هێزی پێشمەرگە توانای رووبەڕووبوونەوەی حشدی شەعبی و سوپای عێراقی نیە، نەک لەبەر بێتوانایای خودی پێشمەرگە، بەڵکو لەبەر ناڕێکخراوەی و کۆنەکردنەوەی کۆی هێزەکان لە چوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا، ئەمە بێجگە لەبوونی دوو دژە تیرۆر، دوو ئاسایش و چەندین هیزی تر لەژێر ناوی جیاوازدا کە نەک سەر بە حزبن بەڵکو لەناو حزبیشدا سەر بە تاکە کەسێکن و گۆێڕایەڵی تەنها ئەو کەسەن، لەبری خۆشەویستی نیشتمان و خاک و نەتەوە فێری تاکپەرستی کراون.

ترسەکەی مەسعود بارزانی مەشروعە، چونکە ئەو لە ١٦ی ئۆکتۆبەردا  بەچاوی خۆی بینی کە کەس گوێڕایەڵی فەرمانەکانی ئەو نەبوو وەک فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی هەرێم، بەڵکو هەر کەسەو ئەسپی خۆی تاو دەدا تا خۆی رزگارکات، بەفەرمانی خەڵکانی حزبی و ماڵباتی و تاکەکەسی دەجوڵان،  ئەوەی کە هەبوون چەند پێشمەرگەیەکی خوێن گەرم بوون، بەڵام بێ پشت و پەنا و بێ سەرکردە.

ترسەکەی مەسعود بارزانی مەشروعە، چونکە ئەو لە هەمووان باشتر دەزانێ لە چوارسەد هەزار پێشمەرگەی مووچەخۆر بەڵام بە ئاستەم دەتوانرێ چل هەزار پێشمەرگەی فعلی و شەڕکەرو گیانفیدا ئامادەبکرێ لەئەگەری هەر رووبەڕووبوونەوەیەکدا.

ترسەکەی مەسعود بارزانی مەشروعە چونکوم ئەو باش دەزانێ هەرێمی کوردستان پڕیەتی لەجەنەراڵ عەبدولڕەشید دۆستم جێگری یەکەمی سەرۆك كۆماری ئەفغانستان و خاوەنی زۆرترین مەدالیای ئازایەتی، بێ بەشیش نیە لە ئەشرەف غەنی سەرۆکی ئەفغانستان.

ئەفغانستان:

دەبێ هەموو لایەک ئەوە باش بزانێ لەڕووی جوگرافیا و جیۆپۆلەتیکەوە عێراق و هەرێمی کوردستان زۆر جیاوازترن لە ئەفغانستان لەبەر چەند خاڵێک:

١. لە مێژوودا هیچ کاتێک ئەفغانستان ناوچەی نفوزی ئەمریکا نەبووە و ناشبێ.

٢. پێش ١١ی سێپتێمبەر ئەمریکا هیچ بەرژەوەندییەکی ئەوتۆی لەئەفغانستان نەبووە تا هەوڵی پاراستنی بدات.

٣. چوونی ئەمریکا بۆ ئەفغانستان بۆ تۆڵەکردنەوە و بەرزکردنەوەی ورەی شەقامی ئەمریکاو موراڵی سیاسی بوو.

لەڕاستییدا ئەمریکا زۆر زیاتر لەپێویست لە ئەفغانستان مایەوە چونکە چوونی ئەوان بۆ دروستکردنی سوپایەکی بەهێز، حوکمەتێکی رەشید، وڵاتێکی موئەسەسات و کۆمەڵگەیەکی مەدەنی نەبوو، بەڵکو ئەوان بۆ کارێکی دیاریکراو چوونە ناو ئەو وڵاتەو ئامانجەکەی خۆشیان پێکا، سەرکەوتووش دەبوون ئەگەر زووتر ئەو وڵاتەیان بەجێهێشتایە.

لەبەر ئەو هۆکارانەی سەرەوە کشانەوەی ئەمریکا لە ئەفغانستان بابەتێک بوو تەنها پەیوەست بوو بەکاتەوە، چونکە هیچ بەرژەوەندییەکی سترایژی ئەو دوو وڵاتە پێکەوە نابەستێتەوانێ.

عێراق:

سەبارەت بەعێراق هاوکێشەکە تەواو جیاوازە و هاتنی ئەمریکا بۆ عێراق و ناوچەکە کارێكی بێ بەرنامەو لەخۆوە نەبوو، بەڵکو ئەو کارو بەرنامەیەکی لەمێژینەی زلهێزەکان بووە هەمیشە.

دوای رووخانی عوسمانییەکان و دابەشکردنی میراتی پاشماوەی ئەو ئیمپراتۆریەتە و پەیمان و رێکەوتننامەکانی « رێکخستنی سنور، سایکس بیکۆ، سان ڕیمۆ، سیڤەر، لۆزان، میساقی میلل و رێکەوتنامەی جەزائیر» هەمیشە ئەم ناوچەیە جێگای سەرنج و بەرژەوەندی زلهێزەکان بووە و بەدیاریکراویش بەریتانیا و فەرەنسا، بەڵام دوای کۆتای هاتنی جەنگی دووەمی جیهانی و کۆتایی بلۆکی بەریتانیا و دەرکەوتنی زلهێزێکی وەک ئەمریکا، ئیتر چاوی ئەو وڵاتە ٥١ ئەستێرەیە کەوتە سەر ئەم ناوچەیە، هەمیشە لەهەوڵ و پلانی ئەوەیان بوون کە چۆن پێگەی خۆیان لەم ناوچەیەدا بەهێزبکەن و بنکە و مۆڵگەی سەربازیی تیا جێگیربکەن.

سەدام حسێن دیکتاتۆری خوێنڕێژو بەزیوی عێراق ئەو کارەی بۆ ئەمریکییەکان ئاسان کرد، بەهۆی هەڵەی داگیرکردنی کوێتەوە، (ئەو کاتەی سەدام ئەڵێ بەنیازی چوونە ناو کوێتین و باڵیۆزی ئەمریکا دڵنیادی دەدات بەسەدام و دەڵێ ئێمە پەیوەندیمان بەسەر داگیرکردنی کوێتەوە نیە و ئەو کێشەی خۆتانە، ئەو کاتە جەژنی ئەمریکا و بەدیهێنانی خەونە دێرینەکەیان بوو).

ئەمریکا وانەهاتۆتە ناوچەکە کە بەئاسانی پاشەکشێی لێبکات و هەمیشە سیناریۆو بەرنامەی ئامادەکراو هەیە کە ببێتە هاوکارو هۆکاری مانەوەی ئەو زلهێزە لە ناوچەکە لەبەر چەند هۆکارێک:

١. هاوسنوری عێراق لەگەڵ ئێران.

٢. نەبوونی متمانە بە تورکیاو جێگرەوەی بنکەی سەربازیی ئێنجەرلیک لەکاتی بێهیوا بوون لەو وڵاتە.

٣. پاراستنی ئیسرائیل لەو هەموو دوژمنە زۆرەی لەناوچەکەدا هەیەتی.

٤. چاودێرکردنی روسیا و رێگری کردن لێی، چونکە لەئەگەری کشانەوەی ئەمریکادا روسیا دەستی واڵاتر دەبێت.

٥. مانەوە لەپێناوی پاراستنی بەرژەوەندییە بازرگانیەکانی ئەمریکا، ئێستا لەبوونی ئەمریکا خۆیدا وڵاتی چین چەندین هەنگاو لەڕووی بازرگانییەوە پێش ئەمریکا کەوتووە، ئەمریکاش باش ئەوە ئەزانێ مانەوەی لەم ناوچەیە رێگرە تا چین زیاتر بازرگانی ناوچەکە قۆرخ نەکات و شوێنپێ قایمتر نەبێت.

لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق و هەرێمی کوردستان، ئەوا ئەبێ ترسی یەکەم لە تورکیا بێ چونکە ئەوان بەپلان و بەرنامەوە چاویان بڕیوەتە موسڵ و هەولێر و کەرکوک.

نابێ بیریشمان بچێ کە فەرەنسا بە کردار سەلماندوویەتی کە بەنیازی نیە دەست لەکورد بەربات و بەتەنیا بەجێیهێڵێ. سوریا ناوچەیەکی گرنگە بۆ فەرەنسا و نایەوێ بۆ تورکیا و روسیای بەجێهێلی، هەرێمی کوردستان و ڕۆژئاوای کوردستان ئەو کارە بۆ فەرەنسا ئاسانترئەکات.

ترسی کورد:

یەک نەبوون، چەندین بەرەیی، خیانەت، جاشایەتی، بڕوا بەخۆ نەبوون، بڕوا بەیەک نەبوون، گەندەڵی، شەڕی ناوخۆ، هاوکاری کردنی دوژمن لە دژی براو هاونەتەوە، تەسلیم بوون بە رۆژەڤی دەرەکی، چاوساغێ کردن بۆ دوژمن، ڕادەستکردنی خاک و نیشتمان بەرامبەر پارە و دەسەڵات، نەزانی لە بەرێوەبردن و کارگێڕی، زۆری ڕاوێژکاری نەزان، زۆری حیزبی بنەماڵە و تاکە کەس،بۆماویی دەسەڵات، زۆری سەرۆک و نەبوونی سەرکردە.......هتد