ئەنوەر حسێن(بازگر)

كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لەئەفغانستان لەتەممووزی (2021)، سەرەتای گۆڕانكارییەكی چاوەڕواننەكراو بوو لەناوچەكە و تا كار گەیشتە ئەوەی لەمانگی ئابدا، تاڵیبان كابوڵی كۆنتڕۆڵكرد، پێش ئەم رووداوانەش، واشنتۆن لە (2020) كەوتە گفتوگۆ لەگەڵ تاڵیبان و چەندین گەڕی دانیشتنەكانیان لەقەتەر بەڕێوەبرد، ئەوە دوای ئەوەی ئەمەریكا هەزاران سەربازو یەك ترلیۆن دۆلار خەرجی و (38) هەزار مەدەنی كوژران و بیست ساڵ جەنگ درێژەی كێشا، بەڵام ئێستا گفتوگۆیان لەگەڵدا دەكات، لەگەڵ هێزێك كە كۆنەپەرست و تیرۆیستن و مەترسی لەسەر ئاسایشی جیهان دروست دەكرد، بەڵام ئێستا چاوی لەڕابردوو پۆشیوە، پرسیاری گرنگ ئەوەیە، لەپای چی؟

ئەوەی لەپشت پەردەوە دەگوزەرێت، ئایا ئەمەریكا بۆ كشایەوە؟ مەبەست لەو رێككەوتنە چیبوو لەگەڵ تاڵیبان؟ ئایا بێزاری لەسیستم و دەسەڵاتی كابوڵ بوو، یان سیاسەتی دیموكراتەكان بوو، جیا لەوەی دیموكراتەكان بەوە ناسراون، مامەڵە لەگەڵ ئیسلامی سیاسی دەكەن، یان كۆتایهاتن بوو بەدەخالەتی ناوچەكەو جێهێشتنی بۆ روسیا و ئێران، ئایا تاڵیبان دەبێتە مەترسی بۆ سەر تاران و ئەجێندای واشنتۆن جێبەجێ دەكات؟ یان تاران وەكو دیفاكتۆ و هێزی مەنتقی قبوڵ دەكات، كە لەعێراق، سوریا، لوبنان، یەمەن و ئەفغانستان خۆی سەپاندو سەلماندوە؟ هەندێك لەچاودێران دەڵێن «واشنتۆن لەو ململانێیەدا لەگەڵ تاران سەركەوتوو نەبوەو پاشەكشەی كردووە».

ئەوەی گرنگە ئەوەیە، ئایا رووداوەكانی ئەفغانستان، نەخشەی نوێی ناوچەكە دادەڕێژێتەوە، یان فەوزاو شەڕی ناوخۆو حكومەتی فەندەمێنتاڵ، بە فۆڕمێكی تر خۆی نوێدەكاتەوە؟

ئایا تاڵیبان ئەو بۆشاییە سیاسی و سەربازی و موخابەراتییەی واشنتۆنی بەتەنیا پێ پڕ دەكرێتەوە؟ یان دەبێتە مەیدانی ململانێی روسیا، ئێران، تاجیكستان، ئۆزبەكستان، توركمانستان، پاكستان، هیندستان و توركیا؟ یان گروپی قاعیدەو داعش دەبنە ركابەری و نیوەی ئەفغانستان دەخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە، بەڵام ئەوەی روونە، دەبێت بەواقیع، تیرۆرو تیرۆریزم گەشە دەكات و بازرگانی و بەرهەمهێنانی مادەی بێ هۆشكەرو بازرگانی كردن زۆرترو زیاتر دەبێت.

كەبێگومان هەیمەنەی ئێران بەشێوەیەكی بەرفراوان زیاد دەكات و رەنگە ئێران باش ئیحتیوای ئەو یارییە بكات، چۆن لەپاش رووخانی حكومەتی نەجیبوڵڵا لە (1994) بورهانەدین رەبانی وەكو سەرۆك كۆماری لایەنگری خۆی داناو دواتریش شەڕی نێوان كۆمەڵەی ئیسلامی رەبانی و حزبی ئیسلامی حیكمەتیاری لێكەوتەوە.

لە (2015)و پاش دەركەوتنی داعش لەئەفغانستان و راگەیاندنی ویلایەتی خۆراسان و ململانێی لەگەڵ تاڵیبان، نەوەد دەوڵەت بەڕابەرایەتی ئەمەریكا شەڕی تیرۆریان كرد، بەڵام نە داعش، نە تاڵیبان و نە قاعیدە لەو وڵاتە لەناو نەچوون و ئەو دەیان ملیار دۆلارەش، كە لەسوپا و حكومەتی كابوڵ خەرجكرا، نەك نەیتوانی ریفۆڕم و چاكسازی لەو وڵاتە بكات، بەڵكو بەرگەی یەك هەفتە هێرشی تاڵیبانی نەگرت، خۆ گەر ئەمە لەعێراق دووبارە ببێتەوە، وەكو رووداوەكانی (2014) حكومەت بەرگەی ئەو هێرشانە ناگرێت.

روسیا، چۆن دەیەوێت بەناوی لێدان لەداعش پەل بهاوێژێتە ئەفغانستان و توركیاش بەناوی پاراستنی فرۆكەخانەی كابوڵ و كۆنسوڵگەرییەكان خۆی بخزێنێتە ئەو وڵاتەو هەوڵەكانی ئێران بۆ پێكهاتنی گروپی میلیشیایی چەكداری ئەفغانی لەناوچە شیعەنشینەكان، كە لەپێنج هەزار چەكدار پێكدێت.

واتا ئێستا دوو زلهێزی ناوچەیی توركیاو ئێران، وەكو پاشماوەی دوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی، دوو دەوڵەتی زلهێز، جیا لەوەی پەلدەهاوێژن بۆ هەموو ئەو بۆشاییە سیاسییەی لەناوچەكە دروستبووە، بۆ نموونە دەخالەتی توركیا لە (لیبیا و ئاوەكانی دەریای سپی ناوەڕاست لەسۆماڵ، عێراق، ئەفغانستان، ئازەربایجان، سوریا، قوبرس و هەرێمی كوردستان) و ئێرانیش لە (یەمەن، لوبنان، سوریا، هەرێمی كوردستان، عێراق، ئەفغانستان، بەحرێن و ئەرمەنستان)، دەخالەتی توركیاش لەئەفغانستان، پاش گەڕانەوەی جەنەڕاڵ عەبدولڕەشید دۆستەم، كە لەتوركیا هێزەكەی راهێنانی پێدەكراو كوڕەكەشی لەوێ كۆلێژی سەربازی تەواو كرد، ئاماژەیەكە كەتوركیا وەكو دەیەی نەوەدەكان بێلایەن نامێنێت لەقەیرانەكانی ئەفغانستان و دەخالەتی جددی دەكات، گەر لەئەفغانستان وەها دەخالەتێك دەكات، ئەی لەپاش كشانەوەی ئەمەریكا، چ ڕۆڵ و نەخشی دەبێت لەعێراق و هەرێمی كوردستاندا؟

ئەم چیرۆكە بۆ ئەوەیە، بڵێم «ئایا واشنتۆن بەنیازە لەعێراقیش بكشێتەوە؟»، واتا دووبارەبوونەوەی هەمان سیناریۆ و گۆڕانكارییە، گەر وابێت، ئایا تەنها لەباشوور و ناوەڕاست دەكشێتەوە، یان لەكوردستانیش؟ ئەگەر لەهەرێم و عێراق كشایەوە، چی روودەدات؟ یان بە تەنها لەهەرێم مایەوە، ئاكامەكەی چی دەبێت؟ كشانەوەی ئەمەریكا لەعێراق و كوردستان، كاریگەرییە نێگەتیڤەكانی چەند هێندەی ئەفغانستان دەبێت؟ بەو دەلیلەی بەغداو هەولێر جیا لەبوونی ململانێی سەخت و دژواری مێژوویی و ئیتینی، ناوەند، هەرێم بەمەترسی جددی دەناسێت.

كشانەوەی ئەمەریكا لەئەفغانستان، رەنگە مسجێك بێت بۆ عێراقیش، كە لەئەگەری كشانەوەی، هێزەكانی داعش دەتوانێ ببێتە میراتگری حەشدی شەعبی سەر بەئێران، ئەوە لە كاتێكدا واشنتۆن هاوشێوەی حكومەتەكەی غەنی ئەشرەف لە ئەفغانستان، بێهیوا بووە لەحكومەتەكەی كازمی و حەشدی شەعبی لەعێراق.

ئەوەی مەترسی پلە یەكی ئەم رووداوەیە، ئەوەیە دەخالەت و هەیمەنەی سیاسی و ئابوری و موخابەراتی تاران و ئەنكەرە لەعێراق و كوردستان هێندە بەهێزە، بەتایبەت رۆڵی تاران لەعێراقدا، بەپلەی یەكەم دێت لەئێستای وجودی ئەمەریكاو هێزەكانی هاوپەیمانانیش، چ بگات بەكشانەوەیان، كە رێك عێراق و هەرێم دەكاتە پاروویەكی چەوری ئاسان، بەتایبەتی كە زۆرتر مەترسی لەسەر هەرێم دروستدەكات، بەو پێیەی هەرێمێكە، كە بەغدا هەم نەیاریەتی و هەم عێراق، ئێران و توركیاش دەیانەوێت بیخەنەوە سەر عێراق و لەو مەترسییە نەجاتییان ببێت، كە بەناچاری لە هەلومەرجێكی بابەتی و ناوچەیی و جیهانی، دوای جەنگی ساردو شەڕی كەنداو بەناچاری قبوڵیان كرد لەپاش رووخانی بەعسیش لە (2003) دیسان قبوڵیان كردەوە، بەڵام هەمیشە لەو هەوڵی شكستپێهێنانی دابوون، كە بەهەڕەشەی دەزانن.

لەحاڵەتی كشانەوەی واشنتۆن، توركیا دەیەوێت پەلاماری موسڵ و تەنانەت كەركوك و ئێرانیش باقییەكەی بدات، ئەگەرچی لەڕواڵەتدا هەر ئێستاش رۆڵ و دەخالەتی ئەوان كەم نییە و لەهەموو پرسە سیاسییەكاندا ئەوانە دەخالەت دەكەن و بڕیار دەدەن.

پرسیاری گرنگ ئەوەیە، دیسان بۆچی واشنتۆن لەعێراق پاشەكشە دەكات؟ هۆكاری شكستی سیاسی و سەربازییەتی؟ یان بێئومێد بوونیەتی لەعێراق و فشارەكانی ئێرانە لەسەری، كە پەلامار دەدرێت و مەترسی لەسەر دروستدەكرێت؟ ئایا دەیەوێت عێراق بەقۆناغی فەوزاو شەڕی نێوان شیعەو سوننەو كورد تێپەڕێت، یان ببێتە مەیدانی ململانێی ئەنكەرەو تاران و ئەو مەسجە بدات؟ ئێمە هەوڵی زۆرماندا لەگەڵیان و بێئاكام بوو، بۆیە خۆتان دەبێت بەرپرسیارێتی ئەو قۆناغە هەڵبگرن.

ئەوەی كە زۆرترو زیاتر دەبێتە قوربانی ئەم بارودۆخە ناهەموارە، رەنگە هەرێمی كوردستان بێت، چ ئەوەی توركیا، جیا لەوەی چاوی لەموسڵ و كەركوكە، دەیەوێت كامپی مەخموورو بنكەكانی شەنگاڵی (یەبەشە) رابماڵێت و سنورەكانی نێوان رۆژئاوا و باشور و باكور لە دژی نەیارەكانی كۆنتڕۆڵ بكات.

قسەكانی ئەم دواییەی سلێمان سۆلیۆ - وەزیری ناوخۆیی توركیا لەشێرناخ كە وتی: بەمزووانە بەپێ دەچینە سوریاو عێراق و سڵاو دەنێرین بۆ براكانمان لەلیبیا، مانا و دەلالەتی زۆری هەیە، كە هێشتا هەوڵی گەڕانەوەی ئەو ناوچانە دەدەن، بۆ ژێر دەسەڵاتی خۆیان، چونكە پێیانوایە شەنگاڵ نەك خاڵی پەڕینەوەی گەریلایە لە نێوان هەرێم و قەندیل و پێكەوە بەستنی لەگەڵ رۆژئاوا و هێزەكانی سوریای دیموكرات، بەڵكو خاڵێكی جەوهەری و گرنگە لەپێكەوە بەستنی تاران بەباشوری لوبنان تا بەندەری لازقییە لەسوریا، كە ئەنكەرە هیچ گومانی لەوەدا نییە، تاران پشتیوانی لەپەكەكە و هێزەكانی سوریای دیموكراتیش دەكات.

واتا لەم كێبڕكێ و ململانێیە سیاسی و ئاڵۆزەی ناوچەكە بەتایبەت عێراق، هێشتا هەژموون و هەیمەنەی ئێران چەند هێندەی توركیایە، بەو دەلیلەی هەم شیعە لەعێراقدا باڵادەستە، هەم ئێران مەیلی زۆرێك لەكوردەكانی باكورو سووننەكانی ناوەڕاستی عێراقی بۆ خۆی مسۆگەر كردوە، لەهەر پاشەكشەیەكی ئەمەریكا لەعێراق، ئێران باشتر لەلوبنان لەلایەن حزبوڵڵاوە، باشتر لەیەمەن لەلایەن حوسییەكان، باشتر لەئەفغانستان ئیحتیوای دەكات و دەیخاتە سەر هیلالی شیعی و حەشدی شەعبیش دەكاتە هاوشێوەی حزبوڵڵا، بەمشێوەیە مەترسی داعشیش، كە هاوشێوەی تاڵیبان مەترسیدارە، نەك هەر مەترسییە لەسەر بەغداو هەولێر، بەڵكو مەترسییە لەسەر هەژموون و هەیمەنەی ئێران، لەلایەكی ترەوە جیا لەوانە كۆتایی بەڕۆڵی ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی و بەتایبەت كوردەكان دەهێنێت و بۆ توركیاش ناوچەكە ئاوەڵاتر دەبێت بۆ دەرپەڕاندنی پەكەكە لەقەندیل، دواجاریش دوور نییە هەردووكیان لەسەر دابەشكردنی ناوچەی نفوزو هەژموونی خۆیان رێكنەكەون، كە بەشی ئەكسەرییەتی لەسەر پاشەكشەی ئەزموونی باشورو رۆژئاواو تێكشكاندنی پەكەكە و ئۆپۆزیسیۆنی كوردی ئێرانە.

واتا پاشەكشەی ئەمەریكا لەعێراق و هەرێم، خەونێكە ئەنكەرە و تاران لەمێژە بەدوای هەل و دەرفەتێكی وەهادا دەگەڕێن، كەدڵنیام عێراق لەوەی ئێستا وێرانترو هەرێمیش تووشی گرفت دەبێت، كەهیوادارم هەرگیز ئەمە روونەدات.

واتا كشانەوەی ئەمەریكا، قەیرانی زۆرو زەوەندی ئانی و خێرا بەدوای خۆییدا دەهێنێت، كە دیار نییە سیناریۆی دواتری وێرانی و فەوازی زۆرتر بێت و كوردیش یەكێكە لەقوربانییەكان، یان بەو بیانووەوە خەریكی داڕشتنەوەی نەخشەیەكی نوێیە بۆ ناوچەكە، كەڕەنگە كوردیش شوێنی تێدا بگرێت و ئەمجارە دەستكەوتێكی هەبێت.

بەڵام لەهەموو حاڵێكدا، رووداوەكانی ئەفغانستان، تەنها رووداوێكی سادە نییە و هەر كەسێك قوڵ ئەو ئەگەرو رووداوانە نەخوێنێتەوە، بەكاریگەرییەكانی بەسەر كوردیشەوە، هیچ لەوەزعی سیاسی ناوچەكە تێناگات