سیروان ڤیان

کاتێک مرۆڤ و کۆمەڵگە لە ئەخلاق داببڕێندرێن، ناچار بە داتەپین، شکست و هەڵوەشانەوە دەبن. چونکە مرۆڤ و کۆمەڵگە خاوەنی ئەخلاق و ئاکاری خۆیانن و ژیان لەسەر ئەخلاق بنیاتدەنرێت و بەسیاسەت بەڕێوەدەچێت. پێوەرێکی بنەڕەتیی ئەخلاق ئەوەیە؛ «تۆ چیت بۆ خۆت دەوێت، ئەوەشت بۆ مرۆڤەکانی تر بوێت»، یان «ئەوەی تۆ ناتەوێت بەرامبەرت بکرێت تۆش بەرامبەر بەکەسی تر مەیکە». کاتێک پەیوەندییەکانی مرۆڤ لەسەر ئەو بنەمایە پەرەبستێنێت هیچ کێشەیەک نامێنێت، کە چارەسەر نەکرێت.

لەلایەکی ترەوە دیموکراسی وەک بنەمای سیاسەت و بەڕێوەبردن خاوەنی تایبەتمەندیی ئەخلاقی و بنەماکانی بەڕێوەبردنە. دیموکراسی  ئەو رۆڵە لە سیاسەتدا دەگێڕێت، کە ئەخلاق لەناو کۆمەڵگەدا دەیگێڕێت. ئەگەر ئیدارەیەک و بەڕێوەبەرییەک بیەوێت باڵادەستبوونی درێژخایەن، تەندروست و دادپەروەرانەو یەکسانی هەبێت، ئەوا دەبێت ئەو بەڕێوەبەرییە دیموکراتیک بێت. دیموکراسی خاوەنی پێوەری بەهێزو بنەڕەتیی ئەخلاقییە. لەدیموکراسیدا کەمینەکان، لاوازەکان، بندەستەکان، چەوساوەکان، کەمئەندامەکان، کەس یان ئەو لایەنانەی، کە لاوازن دەپارێزرێن. دیموکراسی هیچ پەیوەندییەکی بە سەرژمێری و ژمارەی زۆرو زۆرینەی دەنگەوە نییە. دیموکراسی ژیان و بەڕێوەبەری لەسەر بنەمای یەکسانی و دادپەروەری و ئازادی و یەکگرتوویی بەڕیوە دەبات. لەدیموکراسیدا پێوەری سەرەکی و بنەڕەتی ئەوەیە، کە ئازادی، یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتین و گشتین. ئەو پێوەرانە بەپێی کەس، لایەن، یان بەش و هەندێک ناوچە و جوگرافیا نییە. بۆ نموونە مرۆڤ، یان کۆمەڵگەیەک ئازادی، سەربەخۆیی، خۆبەڕێوەبەری، مافی ڕێکخستن و... هتدی بوێت،  نابێت لایەنێک، یان هەندێک کەسی تر لەدژی ئەو داوایانە ببنە رێگرو ئاستەنگ.

ئێستا لەعێراق سیستمێکی فیدراڵی، یان خۆبەڕێوەبەری هەیەو دەتوانین بڵێین، دیموکراتیترین دەستوور لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەعێراق لەئارادایە، بەڵام باشە، بۆچی کێشەکانی عێراق چارەسەر ناکرێن؟ بۆچی شەنگالی دوای کۆمەڵکوژی و پاکتاوکردن و فەرمانەکان ناتوانێت وەک ئەوەی، کە دەیەوێت خۆی بەڕێوەببات؟ بۆچی ئێزدییەکان هێشتا لەژێر شمشێری کۆمەڵکوژی و پاکتاوکردن و فەرماندا دەهێڵرێنەوە؟ گەلی ئێزدیمان ئەنجومەنی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیکی لەشەنگالیان راگەیاندووە. شەنگالییەکان دەیانەوێت بەو شێوەیە خۆیان بەڕێوەببەن، کێشە ژیانییەکانیان، سیاسی، بەرگری و پاراستن، بژێویی ژیانیان، کولتوری، کۆمەڵایەتی و... هتد چارەسەر بکەن و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەوروبەریاندا لەسەر ئەو بنەمایە پەرە پێ بدەن. بەپێی پارادیگماکەیان شەنگال بۆ خۆیان دەکەنە بنەما. هەموو پەیوەندییەکانی مرۆڤ - مرۆڤ و مرۆڤ – سروشت لەسەر بنەمای عەقڵییەت و زیهنیەتی زیندوو، دیموکراتیک و ئازادیخوازانە دەگیردرێتە دەست و کێشەکانیش بەو شێوەیە چارەسەر دەکرێن. لە ڕووی سیاسی و فەلسەفییەوە کێشەی ئێزدییەکان و گەلانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئاسانی لە رێگەی عەقڵییەتی نەتەوەیی دیموکرات و شێوازی خۆبەڕێوەبردن، یان سیاسەتی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیک چارەسەر دەکرێت. لە هەمان کاتدا ئەوە هەڵوێست و داخوازیی نیشتمانپەروەرانە، ئاشتیخوازانەو ژیرانەیە. واتە ئێستا دەکرێت ئەخلاق و دیموکراسی بە باشترین شێوەو لەهەلومەرجی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیکدا بەدی بێت.

بەداخەوە لە ١٦ی ئابدا دەوڵەتی تورکیای داگیرکەرو چەوسێنەر و پاکتاوکار بەفڕۆکەی بێفڕۆکەوان هێرشی کردەسەر ناوەندی شەنگال و فەرماندە سەعید حەسەن و ئەندامی یەبەشە عیسا خودێدا شەهید بوون و سێ هاووڵاتیی مەدەنیش برینداربوون. بەهۆی نەبوونی هەڵوێست و کاردانەوەی توندەوە لە ١٧ی ئابیشدا هێرشی کردەسەر نەخۆشخانەی گوندی سکێن و لەوێش ٨ کەس شەهید بوون و چەند کەسی تریش برینداربوون. لە شەڕەکاندا بەپێی پێوەر و ئەخلاقی شەڕ هیچ کات نەخۆشخانەکان ناکرێنە ئامانج، بەڵام لەبەرئەوەی دەوڵەتی تورکیای داگیرکەرو پاکتاوکار هیچ پێوەر و ڕەوشتێکی نییە، ئەو هێرشانەی هیتلەر ئاشکرای نەدەکردن،  ئەردۆغان بە ئاشکرا ئەنجامیان دەدات و ئاشکرایان دەکات.

شوێن و کاتی هێرشەکە بۆ سەر ناوەندی شەنگال زۆر گرنگ و واتادارە. شوێنی هێرشەکە گۆڕەپانی شەڕی داعش و هێزەکانی بەرخۆدانی شەنگال بوو و لەوێ داعش تێکشکا. هەموو کەس ئەوە دەزانێت، کەئەو هێزانە هەپەگە، یەژاستار، یەپەگە، یەپەژە، یەبەشە و یەژەشە بوون. هێرشەکە لەو رۆژەدا روویدا، کە دەبوو بەپێی پلانی پێشوەختە مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق لەگەڵ نوێنەرانی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی شەنگال کۆبوونەوەی ئەنجام بدایە. ئەوەش دەریدەخات، کە پیلانگێڕییەکی گەورەو حساباتێکی چەند پیس لەپشت ئەو هێرشانەوەن. بێگومان بەرپرسیارانی ئەو هێرشە لەساڵیادی ٧٣هەمین فەرمانی ٣ی ئابی ٢٠١٤دا، لە ٣ی ئابی ٢٠٢١دا هەڕەشەیان لەگەل ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی شەنگال کرد.

مرۆڤ لەدوژمنایەتیی دەوڵەتی تورکیای داگیرکەرو چەوسێنەرو پاکتاوکار تێدەگات. هەروەک باپیرانمان و گەورەکانمان وتوویانە: «ئەو دوژمنە، بێ منەتە»، بەڵام بەڕێوەبەریی حکومەتی هەرێمی باشوری کوردستان چیی لەئێزیدیەکان دەوێت؟ مرۆڤ تێناگات. ئەگەر بڵێین لە لایەنی کوردایەتییەوە سەیری بکەین، ئەوە وا نابێت و ئەوە هەڵەیە و خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی گەلی کورد ناکات! لەلایەنی سیاسی و دیموکراتییەوە سەیری بکەین، ئەوەش هەڵەیەو کارێکی دژەدیموکراتییانەیە. ئیدارەی بەڕێوەبەریی هەرێمی باشووری کوردستان پشتبەستوو بەدەستوورو بە شێوەی فیدراڵی خۆی بەڕێوەدەبات. باشە بۆچی کاتێک ئێزیدییەکان هەمان مافی حوکمڕانییان دەوێت، لەبەرامبەر ئەو مافەدا دەبنە لەمپەرو ئاستەنگ. مرۆڤ لە رووی دیموکراسی و ئەخلاقی و سیاسییەوە سەیری بکات، ئەوە  روونە، کە ئەوە هەڵوێستێکی نائەخلاقییانەیە، لە دژی دیموکراسییە و لەئەنجامدا زیان بەهەموو کوردو گەلانی ناوچەکە دەگەیەنێت. لەبەر ئەوەش ئەو کارانە لەعەقڵیشەوە دوورن، بۆیە پێویستە بەڕێوەبەریی هەرێمی کوردستان هۆکاری ئەو هەڵوێست و سیاسەتانەمان بۆ روون بکاتەوە، بە چ هۆکارو بەرژەوەندییەک ئیدارەی هەرێم وەک دوژمنی کوردان، دەوڵەتی داگیرکەر، چەوسێنەر و پاکتاوکار بیر دەکاتەوەو هاوکاریی دەکات؟

یەکێک لەهۆکارەکانی ئەو هێرشانە دوژمنایەتیی دەوڵەتی داگیرکەرو پاکتاوکارو چەوسێنەری تورکیایە بەرامبەر بەگەلی کورد.  هۆکارێکی تر خەون و خولیای عوسمانیی نوێی فاشیزمی ئاکەپە – مەهەپەیە، کە دەیەوێت ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست داگیر بکات و بیخاتە ژێر بیرو کۆنترۆڵی خۆیەوە. بۆ ئەوەش رەنگە هەڵەیەکی بچووک وەک پزیسک و چەخماخەیەکی بچووک دەشت و چیاکان بسوتێنێت و هەموو دەستکەوتەکانی ئێستا لەناو ببات. بۆ ئەوەی جارێکیترو لەسەد ساڵەی رێککەوتننامەی لۆزاندا فاشیزمی عوسمانی شین نەبێت و دروست نەبێتەوە، پێویستە هەموومان ژیرانەو ئەخلاقییانە بجوڵێینەوە و دیموکراسی و ئازادیخوازی بکەینە بنەما.