بڵێسە جەبار فەرمان

لەسەردەمی حوکمڕانی دێرینەوە هەموو حوکمڕانەکان هەوڵیانداوە بەشێوەیەک لەشێوەکان خۆیان جیاواز نمایش بکەن. حوکمڕانەکان هەوڵیانداوە شوێن کەوتەکان و هەوادارەکانیان بێ هیچ دوودڵیەک دوایان کەون و هیچ گومانێکیان لەشێوازی حوکمڕانی و بڕیارەکانیان نەبێت. بۆ رەوایی دان بەخۆیان حاکمەکان هەرجارەو پەنایان بۆ تاکتیک و میکانیزم و دەستەواژەو شێوازێک بردووە.  بەپێی سەردەم و شوێن، بەکارهێنراوو دەستەواژەکان گوڕدراون.  بۆ نموونە لەمیسری فیرعەونەکان، هەندێک لە فیرعەونەکان خۆیان بەخوا بەشوێنکەوتەو ژێردەستەکانیان ناساندووەو بەو شێوەیە هەموو رەواییەکیان داوە بەبڕیارەکانیان. هەرکەسێک گومانی لەبڕیاری فەرعەون هەبوایا، واتا گومانی لەخوا هەیە. بۆ چەسپاندنی ئەو بیرۆکەیە فیرعەونەکان پەنایان بۆ پیاوانی ئاینی و پەرستگاکان بردووە. ئەم شێوازی خۆ بەخوا دانانە لەدوو هەزارەی پێش زایین لەزۆر شوێنی جیهاندا بینراوە. لەسەدەی دوانزە بەدواوە پاشاکانی ئەوروپا بەهەمان شێوە بۆ ئەوەی میللەتەکانیان بێ دوودڵی دوایان بکەون و هیچ گومانێکیان لەبڕیار و حوکمڕانیان نەبێت، خۆیان بە خوێن شینەکان ناساندووە.  میللەت وا تێگەێنراوە کە پاشاکان خوێنیان سور نیەو بگرە شینەو لەلایەن خواوەندەوە بەتایبەت دروستکراون بۆ فەرمانڕەواویی کردن. دوای سەردەمی پاشایەتی و دەستپێکی سەردەمی دیکتاتۆریەتەکان ئەم شێوازی خۆسەپاندنە بەردەوامیەتی هەبوو. دیکتاتۆرەکان بەهەمان شێوە لەهەوڵی ئەوەدا بوو کە لەلایەن لایەنگران و میللەتەوە بپەرسترێن و بەنێردەی خودایی و فریادڕەس و پارێزەر ببینرێن و بێ دوودڵی بکرێنە پێشەوا . هیتلەر بەنموونە. هەموو ئەڵمانیا خۆی لەهیتلەردا دەبینیەوە. سڵاوی نێو ئەڵمانیەکان (Heil Hitler) بوو، کە ئەکرێت بەبژی هیتلەر تەرجومە بکرێت. ( وشەی Heil واتا کامل یا تەندروست. (بەشێکی زۆری ئەڵمانیەکان نازی نەبوون. واتا نازی بوونیان وەکو ئایدۆلۆژی قەبوڵ نەبوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا خۆیان لەکەسایەتی هیتلەردا دەبینیەوە و سڵاوی هیتلەریان بەکاردەهێنا.  هیتلەر رەمزی ئەڵمانیا و ئەڵمانیەکان بوو.  لەسەردەمی هیتلەردا بەدیموکراسیەت پەرلەمان هەڵوەشێنرایەوەو دەستور لەکارخراو هیتلەر بوو بە پێشرەوی. ئەڵمانەکان هەموو بڕوایەکی کوێرانەیان بەهیتلەر هەبوو و بێ هیچ دوودڵیەک بڕیارەکانی چێبەجێ دەکران . ئەگەر بێتو باسی عێراق بکەین لەسەردەمی رژێمی بەعسدا هیچ کەسێک پرسیاری دەستورو شێوازی حوکمرانی نەدەکرد، بەڵکو کوێرانە دوای پیاوێک کەوتبوون کە خۆی بەجەنگاوەرو پارێزەری ئومەی عەرەبی دادەنا.  سەدام خۆی نەک هەروەک نوێنەری عێراق پیشاندەدا، بەڵکو خۆی بە نوێنەرو پارێزەری هەموو ئومەی عەرەبی دەزانی دەستەواژەی ئەگەر سەدام وتی واتا عێراق وتی  (إذا قال صدام قال العراق) لە هەموو میدیا فەرمیەکان و وتارەکاندا بەکاردەهێنرا. منداڵ و نەوەکانی عێراق بە «رۆح و خۆێن فیدای سەدام بێت» گەورە دەبوون.  بەدرێژایی چەندەها ساڵ ئەم شێوازی شۆردنەوەی مێشک و فکرە بەکاردەهێنرا.  بەشێک لە هاووڵاتیانی وڵاتانی عەرەبی بڕوای تەواویان بە سەدام هەبوو، کوێرانە دوای سیاسەت و بڕیارەکانی کەوتبوون. تاڕۆژی ئەمڕۆ لەزۆرێک لەو وڵاتە عەرەبیانە جۆرێک لە سەدام پەرستی بەدیدەکرێت. لەفەلەستین و ئوردن و تونس زۆرێک لەمنداڵە تازە لە دایکبووەکان بەناوی سەدامەوە ناو دەنرێن.  ئەگەر بێتو سەیری عێراقی دوای سەدام بکەین، دەبینین لەدەستپێکدا هەوڵێک هەبوو بۆ بەدیموکراسی کردنی عێراق و چەسپاندنی دەستور، بەڵام ساڵ لەدوای ساڵ ئەو هەوڵانە لاوازتر دەبن و هەوڵی بەشەخسەنەکردنی سیاسەت و شەخس پەرستی لەپێشڕەویدایە.  چەند ساڵێکە کەسایەتییەک بە ناوی موقتەدا سەدر کە لەخێزانێکی شۆڕشگێڕی شیعی عێراقی لەگۆرەپانی سیاسی عێراقدا وەک کەراکتەرێکی سەرەکی دەرکەوتووە.  ئەم کەسایەتیە هیچ بڕوایەکی بەو دەستورەی ئێستای عێراق نیە. هەندێک بڕگەو مادەی ئەو دەستورە بۆ مەرامی تایبەتی خۆی بەکاردەهێنێت.  دەتوانم بڵێم موقتەدا خوێندنەوەیەکی وردی بۆ کۆمەڵگەی شیعی و عێراقی هەیە. ئەم جۆرە کۆمەڵگایانە پێویستیان بە شەخس پەرەستی هەیە. هاووڵاتیانیان پێویستیان بەفریادرەسێکە کە بڕوای تەواویان پێی بێت و دوای بکەون و بیکەن بە پێشڕەوی خۆیان. ناتوانن بڕوا بەوە بهێنن کە مافیان بەدەستور دەپاڕێزرێت و حکومەتێکی شەفاف و بێگەرد دەتوانێت ببێت بەحوکمڕانێکی دادپەروەر بۆیان. موقتەدا کە زێدەی ئەو کۆمەڵگایەیە. پاڵپشت بەو شێوازی بیرکردنەوەیە خۆی گەیاندە لوتکەی دەسەڵات.  ئەوەتا لە سوێندخواردنی خولی پێنجەمی پەرلەماندا دروشمی دادوەری و دیموکراسی و بژی عێراق بەرزنەکرایەوە، بەڵکو بەوتنەوەی ناوی موقتەدا چوونە نێو قوبەی پەرلەمانەوە. دوای خواو پێغەمبەرو ئیمامی عەلی ناوی موقتەدایان دەوتەوە،  لە خولی چوارەمی پەرلەمان گەر بۆ بابەتێک گفتوگۆ لەنێو فراکسیونی سائرون بکرایە، کە دەوترا سەید موقتەدا ئەمەی فەرمووە ئیتر کەس بوێری ئەوەی نەدەکرد لەسەر گفتوگۆکردن بەردەوام بێت و بۆچوونی جیاوازی هەبێت. تێکرای فراکسیۆنەکە قسەکانی ئەویان بێ دوودڵی پەیڕەو دەکرد.  پێدەچێت لەخولی پێنجەمدا ئەو شێوازی بیرکردنەوەیە زیاتر بەرجەستە بکرێت.  بەرنامەو کارو ستراتیجیەت هیچ ئەرزشێکی نیەو کەس بەدواداچوونی بۆ ناکات. هەموو ئەمانە لە شەخسێکدا خۆیان دەبیننەوەو ئەو شەخسە کوێرانە لەلایەن لایەنگرانیەوە دەپەرسترێن و قسە و بۆچوونەکانی پەیڕەو دەکرێن. عێراق، عێراقی دەستورو فیدرالیەت نیە، بەڵکو عێراقی شەخس پەرستیە.