دكتۆر سەباح غالب

ئەگەر جاران نەبوایە، چیمان بكردایە، سووننەتی دونیا وایە كە ئەمڕۆمان لەدوێنێ‌ خۆشتربوایە، بەڵام دەڵێی چی لای كورد، هەر خۆزگە بە پارو ئاواتخواستنە كە چەرخی گەردوون نەگەڕایە. جاران وامان دەزانی كەزمانی كوردی زمانی خۆشخوانی و چرای دیوەخانە، شەمعی خوێندن و ئاخاوتنی دیوانی میرو پاشایانە، یا لەڕووی هزر و بیرەوە لەعەرەبەوە تا جۆرجییەكان، ئەوە كورد بوو نیشانەی سەربەرزی ئەوان و هی دیكە، ئەو زمانەی خۆكردی نەبوو، خۆ كوردی بوو، ئامرازی هەرە بەرزی دەربڕینی ناسكی و وردەكاری بوو، شیعری كوردی كاكڵەی سۆزو كەرەسەی حیكمەت بوو، نرخی هەر حەرفێكی لەگەوهەرێك گرانتر بوو، كوردی پەتی نووسین و وشەسازی و وەستایی لەبەكارهێناندا، كاری پێشڕەوانی تازەكردنەوەی شیعرو ئەدەبیات بوو، پێشین وامان دەچڕاند كە كورد نامرێ‌ و ئاڵاكەی نانەوێ‌ و كوردو كوردستان ئامانجە، جاران پێمانوابوو، بەكوردی وەڵامی قەبر دەدرێتەوە، وامان دەزانی، هەر واشبوو، لەبەردەم دوژمنانماندا پڕ بەدەم و لەناخەوە هاواربكەین: گەرچی تووشی رەنجەڕۆی و حەسرەت و دەردم ئەمن، قەت لەدەست ئەم داگیركەرو ئەو داگیركەر نابەزم، هەر كوردم ئەمن، جاران وا بیرماندەكردەوە كە زمانی كوردی مایەی بەخۆنازین و بەپێوەمان و سمبووڵی یەكێتی كوردانە.

ئەو شاعیرانەی ئەو سروودانەیان بۆ نووسین، ئەو مامۆستایانەی ئەوانەیان فێركردین، هەر لەمەلای جزیری و ئەحمەدی خانی، بۆ نالی، شێخ رەزا، پیرەمێرد و گۆران، تا دڵدار، هەژار و هێمن، زۆر بە هەڵەداچوون و سەریان دای لەبەرد، ماڵیان كاول بێ‌ وەك ماڵی ئێمەیان كاول كرد، وەك تا ئێستا ئیسراحەت و ئارامییان لە ئێمە بڕیوە، من و تۆ دەزانین ئەوان چ تاوانێكیان دەرحەق بە ئێمە كردووە، نە منداڵیمان وەك منداڵ، نە لاوێتیمان وەك گەنج، نە كامڵی و پیریمان وەك بەنی ئادەم بەسەربرد! هەرچی ژیان و ئاواتمان بوو، سەرلەبەری ژێرو زەبەر، هەپروون بە هەپروون بوو. هەرچەند سەردێنم و سەردەبەم، تێناگەم بۆ ئەو هەموو درۆ گەورانەیان لەگەڵ كردین؟ بۆ فریویانداین؟ بۆ لەخشتەیان بردین؟ بۆ ژیانیان لێ‌ تاڵ كردین؟ دەبێ‌ بچینە سەر قەبرەكانیان و بە پێ‌ لەقە بیانكوتینەوەو پێیان بڵێین: هەستن و گۆڕ هەڵتەكێنن، هەستن ببینن ئەمە واقیعی ئێستای كوردو كوردستانە، ئێستا لەهەولێر، لەسلێمانی، لەكەركوك و لەگەرمیان، لەدهۆك و لەئامێدی، گاڵتە بەزمانی كوردی دەكرێ‌، وەك هەرچی سامانە هەڕاج كراوە، زمانەكەشمان لەسێدارە دراوەو هەرزان فرۆشكراوە، وشەكانی یا لەقەفەسدان یا راوكراون، بەكورتی: فەرهەنگمان سەربڕاوە، رێزمانمان سەقەت كراوە، دەنگمان لەبینماندا خنكاوە، چارەنووسیان وەك هی ئەو هەموو گەنجانە لێكراوە كە لەناوچە جیاجیاكانی هەرێمەوە، سەری خۆیان هەڵدەگرن، نە لێرە ئاسوودە دەژین، نە دەگەنە جێ‌، بەو شێوە، دوا رۆژی زمانی كوردیش نادیارە. 

ئەگەرچی من كوردی زانێكی گەورە نیم، ئەگەرچی شارەزایەكی ئەوتۆو دەسەڵاتدارێكی بەرزی زمانەكەمان نیم، لێرەدا ئەوە زۆر گرنگ نییە، ئەوەی بایەخدارە ئەوەیە كە من هەست بەكارەساتی زمانی كوردی دەكەم، ترسم هەیە لەسایەی حكومەتی هەرێمەوە، كوردی بكرێتە دوو زمان، ئەوەندە دەزانم كە زمانەكەمان لەبەرزترین ئاستی هەڕەشەو لەناوچووندایە، وەك چۆن بەدەورماندا، چوار ئەژدیهای هەزار سەر، دەوری بوونی خۆمانیان داوەو لەتەقەلای لەناوبردنماندان، بەئەندازەی ئەوەش، خۆیان لە لەناوبردنی زمانەكەمان خۆش كردووە، دەرفەتی رزگاربوونی دژوارو سەختە، ئەگەر حكومەتی خەرێم لێبگەڕێ‌، زمانی كوردی دەتوانێ‌ خۆی بپارێزێ‌.

من زۆر حیساب بۆ دوژمنەكانمان دەكەم، هێندە ناتێگەیشتووم، لەبیرو لێكدانەوە و لەترسم بچنە دەرەوە، وەك ئەوە دەزانم، ئەوەش فێربووم و هەستدەكەم كە بەپێشەوایەتی مەزنە ژنێك یا مەزنە پیاوێك، بەیەكڕیزی و بەبەرنامە، بەهیممەتی جوامێران و دڵسۆزان و شارەزایان، بەپەیداكردنی كەرەسەی بەرنگاربوونەوە، بەكورتی: بەخۆ ناسین و دوژمن ناسین، بەبڕوا بووون بەكارامەیی مرۆڤی كورد، بە بەگەڕخستنی تواناكان و بوار دروستكردن بۆ دەركەوتنی بەهەرەمەندان، ئێمەش دەگەینە ئاستی دوندی نەتەوەكانی دیكە بۆ ئەوەش زمانی كوردی بەردی بناغەیە.

بێمەوە سەر مەبەستی ئەم وتارە. هەر زمانێك، بێ‌ گومان كوردیش، لەسێ‌ بەشی سەرەكی پەیدا بووەو دامەزراوە، فەرهەنگی وشە، دەستووری زمان، سێیەم: دەربڕین و ئاواز. زمان پەیوەندییەكی هەرە بەهێزی بەبوونی ماددی و مەعنەوی نەتەوەوە هەیە، مەزنترین دیاردەی مانەوەیە، زمانت هەبێ‌، بوونت هەیە، بەپێچەوانەش دروستە، بۆیە دوژمنان و داگیركەران، بۆ لەناوبردنی هەر نەتەوەیەك، بەر لەهەر شتێك، هێرشدەكەنە سەر زمان و هەوڵدەدەن لەناوی بەرن، لەئاخاوتن قەدەغەی دەكەن، لەخوێندن بێ‌ بەشی دەكەن، لەنووسین و بەكارهێنان نایهێڵن، بەوە ئەگەر بتوانن، دەتوانن نەتەوە لەناو بەرن.

لەوەتەی كورد هەیە، شەڕی كردووە، تفەنگی هاویشتووە، خۆی بەكوشت داوە، زەحمەتی راگوێزان و سێدارەی گرتووە، هەموو ئەوانە بایەخی خۆیان هەیەو جێگای پێزانینن، بەڵام لەوانە گرنگتر، بەزەبرترو كاریگەرتر، نووسەران و شاعیرانن كە لەهەموو سەردەمێكدا، توانیوایانە زمانی كوردی بپارێزن، توانیویانە كورد لە لەناوبردن ببوێرن و بوونی عەقڵی، هزری و جەستەیی و ماددی بپارێزن، بەواتایەكی دیكە كە كوردی هەبوو، كوردیش دەبێ‌، كە كوردیش هەبێ‌، كوردستانیش دەپارێزرێ‌.

فەرمانڕەوایەتی كوردی بۆ من، حكومەت و دەوڵەتی كوردستانی بۆ من، پێویستن، پاراستن و گەشەكردن، پێشكەوتن و بەخۆداهێنان، بۆ مانەوەیان رەخنەگرتن بەكاری جوامێرانەی دەزانم، بۆیە لەگەڵ هەموو كوردداو بەقەدەر هەموو كورد، مافم بەسەریەوەیە، هەرچی دەنگ بەرزكردنەوە و دەرخستنی دیوە ناشیرینەكانی هەیە، لەئەستۆی من و گشت كوردێكە، لەو روانگەیەوە، ئەگەر تەماشای زمانی كوردی ئێستا لەسایەی حكومەتی هەرێمدا بكەیەت، دەبێ‌ بەعەقڵ و بەبیر و بەقەڵەم، بچینە سەریان و بەرۆكیان بگرین و رایان وەشێنین، بەئاگایان بێنینەوە، تا ئەو ئەندازەی زۆریان لێبكەین و بیان وەستێنین، بۆ ئەوەی پێش هەموو شت، كورد وەك زمان و وەك بوون، بمێنێتەوە.

لەسایەی حكومەتی هەرێمدا، سێ‌ كۆڵەكەی زمانی كوردی لەگرێژنە چوون:

یەكەم: بەرنامەی قەڵاچۆكردنی فەرهەنگی زمانی كوردی: لەگەڵ ئەوەشدا زمانی كوردی وەك پێویست نەتوانراوە خزمەت بكرێ‌، دەزگا و دامەزراوەی بۆ دروست بكرێ‌، جگە لەوەی بۆ ماوەی چوار ساڵێك «كۆڕی زانیاری كورد» وەك بەرهەمی بەیانی 11ی ئازار دامەزراو توانی خزمەتێكی بەرچاوی زمانەكەمان بكا، ئیدی لەكوردستاندا شتێك نییە گرنگی بەزمان بدا، ئەوەی هەیە، هەوڵی مەردانەی تاكە كەسە دڵسۆزەكانە، دیارە ئەوە وایكردووە لەجیاتی ئەوەی فەرهەنگی زمانی كوردی پێشبكەوێ‌ و گەشە بكاو ورشە بدا، هەزار جار بەداخەوە، حكومەتی هەرێم و دەزگاكانی وەك وەزارەتی پەروەردەو تەلەفزیۆن و رۆژنامە و ماڵپەڕەكان، فەرهەگەكەمانیان كاول كردووە، سەدان و بگرە زیاتر وشەی بێگانەیان تێكەڵ كردووە، لەكاتێكدا لەكوردیدا وشەی جوانتر هەیە، جگە لەوەی خەڵكی گشتی لەو وشانە تێ‌ ناگەن. ئەمڕۆ لەشارو تەنانەت لەلادێكانی باشوور، لەقوتابخانە و زانكۆكان، لەتابلۆی دوكانی سەر جادەكان، بەدەگمەن وشەی كوردی دەبینین، ئێستا باو باوی ئەم وشە بێگانانەیە: ئیڤا ئیڤا هۆتێل، هۆتێلی فلاش لایت، گینگ، كوین، هۆم لاین، گۆڵدن پینك هاوس، بێست پیڵس فارمەسی، مۆدێرن كارپێت و سەدان و بگرە هەزاران وشەی بێگانە كەخەڵكی گشتی كورد لەهیچیان تێناگا. لەوەش مەترسیتر سەدان ناوی وڵاتە داگیركەرەكانی كوردستان لەشەقام و كۆڵان و پێشانگاكانی شارەكانی كوردستان نراون، وەك شەقامی ئێران، شەقامی تاران، كاسپین پیزا، هۆتێل قەزوین، تەورێز هۆتێل، كارپێتی ئەسفەهان، كرمان، میهراكۆ كافێ‌، فندق شیراز، مافوری كاشان و زۆری دیكە، لەتوركیاش، ئەم ناوانەمان لێ‌ قەرز كردوون، چونكە خۆمان لەناو بێ‌ بەشكراوین، هیچ ناوێك هێندەی ئەستەمبوڵ، لەهەرێم  بڵاو نییە، ئەوجا، هۆتێل بۆسفۆر، چێشتخانەی ئەزمیر، هۆتێل دەردەنیل و زۆری دیكە، لەسوریاوەش زۆر ناومان لەدوكان و نانەواخانە و چێشتخانە ناون، وەك چێشتخانەی الدمشقی، نانەواخانەی الشامی، هۆتێل لازقییە، بلودان كافێ‌، تەنانەت بۆ لەتف راكێشانی برا عەرەبە عێراقییەكانشش، كفتەی بەغدادی، سەرەڕای ئەوەی سەدان ناوی وەك:  فرێنچ، پراغ، هۆڵی هاڤانا، رۆما، لوند هۆتیل، سۆمەر، نیویۆرك پیتزا ، ڤینیسیا، رۆما، ئەمەستردام، فارمەسی، گوندی ئەمەریكا، گوندی ئینگلیزی، گوندی ئیتالی، گوندی سویدی، هۆم مەلیك، خراونەتە ناو فەرهەنگی زمانەكەمانەوە.

دووەم: رێزمان یا دەستووری زمانی كوردی: هەموو زمانێك تایبەتمەندێتیی داڕشتنی قسەكردن و نووسینی خۆی هەیە، كە لەزۆر شێوەو جێگادا لەزمانانی دیكە ناچێ‌ و جیای دەكاتەوە. ئێستا لەهەرێمی كوردستان، هیچ گرنگی بەدستووری زمانی كوردی نادرێ‌، بەشێوەیەك شێوێندراوە، ناناسرێتەوە و پاراوی و جوانییەكەی لێ‌ سەندراوەتەوە، لەنووسینی رۆژنامە و گۆڤارو لەئاخاوتنی رادیۆو تەلەفیزیۆندا بەدزێوی رەنگی داوەتەوە. لەسەدان لادێ‌ بۆ نموونە لەهەڵشۆ نووسراوە: هێلكە هەیە، پەنیر هەیە، هەڵبەت ئەوە گومان هەڵناگرێ‌ كە هێلكەو پەنیر لەجیهاندا هەیە، بەڵام دەبێ‌ هێما بۆ ئەوە بكرێ‌ كە لەكوێ‌ و لای كێ‌ هێلكە یا پەنیر هەیە، بۆیە پێویستە دوكاندارەكە بنووسێ‌، هێلكەمان هەیە یا پەنیرمان هەیە. نموونەیەكی دیكە، لەچەندان شوێن لەهەولێر نووسراوە، كاغەزی دیواری ئەڵمانی، ئەو رستەیە ئەوە دەگەیەنێ‌ كە كاغەزەكە تایبەتە بەدیواری ئەڵمانی، ئەمە لەكاتێكدا دیوار تایبەت ناكرێ‌ بە ئەڵمان، بۆیە دەبێ‌ بنووسرێ‌، كاغەزی ئەڵمان بۆ دیوار، نموونەیەكی دیكە هەر لەهەولێر نووسراوە، زانكۆی هەولێری پزیشكی، راستییەكەی دەبێ‌ بنووسرێ‌ زانكۆی پزیشكی هەولێر. ئەوەی تەقەی لێ‌ هەستاندووە ئەوەیە، لەسەر تابلۆی ناوی قوتابخانەیەك لەهەولێر نووسراوە، قوتابخانەی سەردەمی ناحكومی، دیارە ئەو رستەیە ئەوە دەگەیەنێ‌ كە سەردەمەكە واتا ئێستا، سەردەمی بەرەڵڵایی و بێ‌ حكومەتییە، هەڵەكە هێند گەورەیە، هیچی بۆ حكومەتی هەرێم نەهێشتۆتەوە، ئەگەر بیانەوێ‌ بەدروستی بنووسرێ‌، دەبێ‌ بنووسرێ‌، قوتابخانەی ناحكومی سەردەم یا قوتابخانەی (سەردەم)ی ناحكومی، واتا دەبێ‌ سەردەم لەنێوان دوو كەوانەدا بێ‌. بەهەرحاڵ رەنگە بێ‌ ئاگایی حكومەت و وەزارەتی پەروەردە، شارەوانی و پارێزگای هەولێر، لەوەوە بێ‌، پێیان وابێ‌ وەك چۆن حكومەت دەستووری نییە، پێویست ناكا زمانی كوردیش دەستوور و رێزمانی هەبێ‌.

سێیەم: دەنگ و ئاواز: دەنگ و ئاواز یا چۆنێتی دەربڕینی دەنگ لەدەم و مەڵاشوو، قورگ و لووت، ددان و لێو، هەر دەنگە شوێنی تایبەتی خۆی هەیە. لەهەمان كاتدا، موسیقای كوردیش چ بەتەنیا بێ‌ یا لەگەڵ گۆرانی و سروود یا خوێندنەوە و ئاخاوتن، جێگا و رێگای خۆیان هەیە، ئەمانیش كارێكیان بەسەردا هێنراوەو كپ كراون، هەر تەواو بەو شێوەیە كەچۆن دەبێ‌ دەنگی ناڕازی و موعارەزە كپ بكرێ‌، دەبێ‌ دەنگ و ئاوازی زمانی كوردیش كپ بكرێن.       

ئەگەر گەورە شاعیران و زانایانی زمانی كوردی لەكۆندا زیندوو ببنەوە، بەدڵنیاییەوە، زمانەكەی خۆیان ناناسنەوەو لەتاودا بەئەژنۆی خۆیان دەكێشن، هەروەك چۆن ئێستا ئێمە گیرۆدەبووین ئەوانیش دۆش دادەمێنن و ئازار دەژێژن. لەم روانگەوە، مەترسییەكی یەكجار گەورەو غەدرێكی هەرە مەزن هەست پێدەكرێ‌ بەوەی كەحكومەتی هەرێم بەرامبەر بەكوردو كوردستان كردویەتی و دەیكا، ئەویش ئەوەیە كە زمانی كوردی بەرەو دوو زمان و دوو نەتەوە دەبا، هیچ مرۆڤێكی هۆشیارو دڵسۆزو شارەزاو لێزان، لەوە تێناگا كە بۆ حكومەتی هەرێم، بەرنامەی كوردی لەقوتابخانەكانی ئاكرێ‌ و ئامێدی و شوێنانی دیكە لەبادینان، كە بەسۆرانی بوو، كردی بەكرمانجی سەروو؟ ئەمە لەكاتێكدا لای قوتابیانی ئەو ناوچانە، نەك گرفتێكیان نەبوو، بەڵكو بەپێچەوانەی ویست و ئیرادەی خۆیان و كەس و كاریشیان بوو. لێرەوە من هاوار بەرز دەكەمەوە و داوا لەحكومەتی هەرێم دەكەم كە لەوە زیاتر زمانەكەمان مەشێوێنن و تكایە زمانەكەمان بدەنەوە، بۆ ئەوەش دەبێ‌ و پێویستە هاوشێوەی كۆڕی زانیاری كوردیی ساڵانی سەرەتای حەفتاكان، دەزگایەكی زانستی و نەتەوەیی و نیشتمانی دابمەزرێ‌، لەبەرامبەر ئەوەدا، باهەموو دەسەڵاتێكی دیكەو باهەرچی سامانی ماددیی، بێ‌ شكۆی مێژوویی و مەعنەوی هەیە، با بۆ حكومەتی هەرێم بێ‌. تكایە دەستهەڵگرن و بەسە بەس.

سەرنج:

سەرەتای ئەم نووسینە، گەڕانەوەیە بۆ تێگەیشتنی شاعیران، بەریز: مەلای جزیری، ئەحمەدی خانی، نالی، شێخ رەزا، پیرەمێرد و گۆران، دڵدار، هەژارو هێمن و هی دیكە بەرامبەر بەزمانی كوردی.