ناوی كتێب : ئه‌زموونی ئیمارات

خوێندنه‌وه‌ی: هیوا كازم

له‌بڵاوكراوه‌كانی ده‌زگای ئایدیا بۆ فكرو لێكۆڵینه‌وه‌ 

بەشى یەكەم

یەكەم: پێگەى جوگرافی و بایەخى ستراتیژى دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی لەڕوانگەى جوگرافیەوە:

أ-پانتایی جوگرافی دەوڵەتى میرنشین:

كەنارەكانى دەوڵەتى عەرەبی یەكگرتوو بەمەوداى 644 كیلومەتر دوورن لەكەنارى باشورى كەنداوى عەرەبى، لەسەرى میرنشینى ئەبوزەبی و دوبەی و شاریقە بڵاوبوونەتەوە، هەروەها «عجمان» و «أم القیوین» و «رأس الخیمە»، لەكاتێكدا كەنارەكانى ئیمارەتى «الفجیرە» بەسەر كەنداوى عوممانداو بەپانتایی 90كم درێژبووەتەوە. پانتایی دەوڵەتەكەش دەگاتە 83 هەزارو 600 كیلومەتر چوارگۆشە، زۆربەى زەویەكانى بیابانەو مێرگ دەكەوێتە ناویەوە. زۆربەى كەنارەكانى دەوڵەت لمییە بەهەڵاوێردەى ناوچەى باكورى لە «رأس الخیمە» كە سەرى زنجیرە چیاى «حجر» پێكدەهێنێت.

ژمارەى دانیشتوان لەدەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو 8.25 ملیۆن كەسە بەپێى راپۆرتێكى ئاماریی ناوەندی نیشتمانى بۆ ئامار لەماوەى ساڵی 2016 .

ب– سروشت و شێوەى وشكانیی

سروشت و شێوەى وشكانیی ئیمارات دەكرێت به‌ حەوت میرنشینه‌وه‌ بەمشێوەیەى خوارەوە:

1-ئەبوزەبی: پایتەختى دەوڵەتە، بەناوبانگ بووە بەزۆرى ئاسك، مێژووى مرۆڤ تێیدا دەگەڕێتەوە بۆ چاخى بەردین و فینیقیەكان كۆچیان كردووە بۆى.

پاشان بازرگانى تێیدا بووژایەوەو، ساڵی 1958 نەوتى تێدا دۆزرایەوە، ئیمارەتى ئەبوزەبی پایتەختەكەى ئەبوزەبییە، لەڕووى پانتایی و چڕى دانیشتوانەوە لەهەموو ئیمارەتەكانى تر گەورەترە، پانتاییەكەى دەگاتە نزیكەى 87%ى پانتایی دەوڵەتى میرنشین، 340.67كم چوارگۆشەیە، دەكەوێـتە بەشى باشورەوە، فەرمانڕەواكەى خەلیفە بن زاید ئال نهیانە، هەروەها  سەرۆكى دەوڵەتى میرنشینە، ئەم میرنشینە دەڕوانێت بەسەر كەنداوى عەرەبیدا.

2-دوبەى: لەگرنگترین ناوەندە بازرگانییەكانى جیهانە، ئیمارەتى دوبەى بووژانەوەیەكى ئاوەدانی بەخۆوە بینى، بەشێوەیەك كە لەم ماوەیەى دواییدا بورجى دبی بونیادنرا (بەرزى ئەم بورجە 818م و بە بەرزترین باڵەخانە دادەنرێت لەجیهاندا)، پایتەختەكەى دوبەیە و بەدووەم گەورەترین ئیمارەت دادەنرێت كە دەوڵەتى میرنشینى لێ پێكهاتووە لەڕووى پانتایی و ژمارەى دانیشتوانەوە، ئیمارەتى دوبەى بەپایتەختى ئابورى دەوڵەتى میرنشین دادەنرێت.

3-ئیمارەتى شاریقە: دەڕوانێت بەسەر كەنارى كەنداوى عەرەبیدا بەدرێژایی 16كم پانتاییەكەى دەگاتە 259كم چوارگۆشە، كە ئەمەش هاوتاى 3.33% پانتایی دەوڵەتە، مێژووەكەى دەگەڕێتەوە بۆ شەش هەزار ساڵ، پایتەختى رۆشنبیرى عەرەبیە، فەرمانڕەواكەى شێخ سوڵتان بن محمد القاسمی. دەكەوێتە نێوان ئیمارەتى دوبەى و ئیمارەتى «رأس الخیمە»، ئیمارەتى شاریقە بەیەكەم دادەنرێت لەڕووى هاندانى گەشتوگوزارەوە لەمیرنشین و ناونراوە شاریقە بەهۆى ئەوەى كەوتۆتە ئەوپەڕى خۆهەڵاتى میرنشینەوە.

4-ئیمارەتى «رأس الخیمە»: ئەم ئیمارەتە دەكەوێتە كەنارى كەنداوى عەرەبی بەدرێژایی 64كم و پانتاییەكەى 168.4كم چوارگۆشەیە، ئیمارەتەكە بەشێوەیەكى سەرەكی پشت بەڕاوەماسی و بازرگانى و كشتوكاڵ دەبەستێت و ناوەندەكانیش لەناوچەى «الدقداقە» كۆبوونەتەوە.

5-ئیمارەتى «أم القیوین»: ئیمارەتى «أم القیوین» دەكەوێتە  نێوان هەردوو ئیمارەتى «عجمان» و ئیمارەتى «رأس الخیمە» لەسەر كەنارى خۆرئاوا. ئیمارەتێكە نەوتى نیە. بەڵكو زیاتر كار لەسەر پەرەپێدانى پیشەسازی و بازرگانى و كشتوكاڵ دەكرێتەو .

6-ئیمارەتى «الفجیرە»: تاكە ئیمارەتێكە دەكەوێتە سەر كەنارى خۆرهەڵاتى دەوڵەت لەسەر كەنداوى عوممان بەدرێژایی نزیكەى 71كم، لەباكوریەوە ئیمارەتى «راس الخیمە» و سەڵتەنەتى عوممان هەیە، پانتاییەكەى دەگاتە نزیكەى 116.5كم چوارگۆشە. فەرمانڕەواكەى شێخ حمد بن محمد الشرقی»ە.  ئیمارەتى «الفجیرە» لەزۆرێك لەبوارەكاندا وەبەرهێنانى بەدیهێناوە.

7-ئیمارەتى «عجمان»: پانتاییەكەى 260كم چوارگۆشەیە ئەم ئیمارەتە پانتاییەك لەزەوى كشتوكاڵی بەپیتى هەیە كە بەكاردەهێنرێت لەكشتوكاڵ و سامانى ئاژەڵیدا، فەرمانڕەواكەى )شێخ حمید بن راشد النعیمی) یە.

دووه‌م: رۆڵی دەرامەتى نەوت و گرنگی ستراتیژى دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی لەڕوانگەى ئابورییەوە:

دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو خاوەن كۆمەڵە تایبەتمەندییەكى ئابوریە، بەشێوەیەك پیشەسازیە خۆراكیەكانى بونیادنا كە پشت بەماسی و بەرهەمە شیرەمەنییەكان دەبەستن.

داهاتەكانى نەوت: گومانى تێدا نیە داهاتەكانى نەوت لەوڵاتى ئیماراتى عەرەبی یەكگرتووەوە بەسەرچاوەیەكى سەرەكی دادەنرێت بۆ داهاتى نەتەوەیی و ئەوەندەش بەسە كە لێرەدا ئاماژە بۆ تێكڕایی بەرهەمى رۆژانەى نەوت بكرێت لەشەش وڵاتەكەى كەنداودا، كە دەگاتە نزیكەى 16 ملیون بەرمیلى رۆژانە، ئەمەش ماناى ئەوە دەگەیەنێت كە ئەو ناوچەیە بە یەكەم بەرهەمهێنى نەوت دادەنرێت لەسەر ئاستى جیهان. لەلایەكى تریشەوە بەرهەمهێنانى رۆژانەى گازى سروشتى ئەو وڵاتانە دەگاتە نزیكەى 165 ملیار مەتر سێجا.

سێیه‌م: بایەخى ستراتیژی دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو لەڕوانگەى ئاسایش و سەربازییەوە:

ژمارەى هێزە چەكدارەكان گەیشتۆتە نزیكەى 30.706 هەزار پیاو، بۆ بەرگری لەپانتاییەكە دەگاتە 83.600كم2. هەروەك چۆن دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو بەگەورەترین وڵاتانى كەنداو دادەنرێت كە قەبارەى هاوردەكردنى چەكى لەماوەى دەیەى نەوەدەكاندا زیادیكردو زۆربەى رێكەوتنەكانیشى لەگەڵ بەریتانیاو فەرەنسا و ئەڵمانیاو ئیتالیادا بوو بە بەهاى 3.9 ملیار دولار و لەگەڵ روسیادا بە بەهاى 1.3 ملیار دولار، داتاكانیش باس لەبەرزبوونەوەى قەبارەى رێكەوتنەكانى چەك لە 2 ملیار دولارەوە لەساڵی 1990-1992 بۆ 7.2 ملیار دولار دەكەن لەماوەى 1993-1998 بەپێى مەزندەكانى ساڵی 2007 ئەوا تێكڕایی خەرجیە سەربازیەكانى دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو گەیشتۆتە 1.6 ملیار دولار، واتە رێژەى 3.1%.

بەشى دووەم

ئەزموونى فیدراڵیی دەوڵەتى ئیمارات لەڕوانگەى ئابورییەوە

ئیمارات بەگشتى و ئەبوزەبی بەتایبەتى بەرزترین رێژەى دەوڵەمەندەكانى جیهان لەخۆدەگرێت كە ژمارەیان لە 75 هەزار ملیۆنێر زیاترە، واتە بەڕێژەى 8.8%.

لەئەنجامى كەمیی تواناو كارامەییەكان لەو بوارانەدا، ئیمارات هەستا بەهێنانى كرێكارو كارمەند لەوڵاتە عەرەبی و ئاسیایی و ئەوروپییەكانەوە لەپێناو كاركردن لەو بوارانەدا، بە رادەیەك رێژەى كارگەرى وڵاتانى عەرەبی دەگاتە 15%، لەوڵاتانى ئاسیاییش 75% و لەوڵاتانى ئەوروپییش 3%، ژمارەى ئەو كرێكارە بیانیانەش كە روویان لەم وڵاتە كردووە دەگاتە 6.8 ملیۆن.

لە لێكۆڵینەوەیەكی بانكی نێودەوڵەتی بۆ بونیادنان و ئاوەدانكردنەوە بۆ ساڵی 1997، باسی لەوە كردووە كە میرنشینی عەرەبی یەكگرتوو زیاتر لە 4%ی تێكڕای بەرهەمی ناوخۆیی تەرخانكردوە بۆ كەرتی تەندروستی ئەم رێژەیەش نزیكەی 5.5 ملیار درهەمی ئيماراتى ساڵانەیە، لەكاتێكدا بودجەی وەزارەت ساڵ دوای ساڵ رووی لەزیادبوون كردووە.

پێگەى ژن لەئابوورى ئیماراتدا

دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو سوربوو لەسەر هاندانى هاتنەكایەى ژن بۆ ناو بازاڕى كارو دانەنانى هیچ كۆت و بەندێک لەسەر ئەو كارانەى كە ژن دەتوانێت ئەنجامیان بدات، ئێستا لەپێكهاتەى وەزاریی ساڵی 2016 پێنج وەزیری ژن هەیە، یەكێك لەوانە وەزیری كامەرانى، ئامارەكان كە لەلایەن ئەنجومەنى خزمەتەوە دەرچوون لە 15ی مانگی نیسانى 2007 ئاماژە بە بەشداریكردنى ژنى ئیماراتى دەكەن لەهەموو وەزارەتە فیدراڵیەكاندا.

ئامارە بڵاوكراوەكان لەلایەن وەزارەتی ئابورییەوە ئاماژە بۆ بەرزبوونەوەی ژمارەی ژنان لەهێزی كاردا دەکات كه‌ده‌كاته‌ له‌ 22%ی تێكڕایی هێزی كاری .

قەبارەى وەبەرهێنانەكانیش لەو كارانەدا كە كادیرانى ژن دەیبەن بەڕێوە بەنزیكەى 14 ملیار درهەمى ئیماراتیە كە لەلایەن زیاتر لە 11 هەزار ژنەوە دەبرێت بەڕێوە لەسەر ئاستى دەوڵەت، زۆربەى ئەم وەبەرهێنانەش لەبوارەكانى كارە سەرەكیەكاندا كۆبوونەتەوە.

لەم بارەیەشەوە دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو هەستاوە بەتەرخانكردنى 6.5% لەبودجەى دەوڵەت بۆ دەستەبەرى كۆمەڵایەتی بۆ نزیكەى 37 هەزار خێزان كە پێكهاتووە لە 72 هەزار كەس لەساڵی 2008. دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو هاوكات بایەخ دەدات بە دەستەبەركردنى هەلى كار بۆ ژن دەدا، ئامارە فەرمییەكانیش ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ژنان 66%ی وەزیفە حكومییەكانیان پڕكردۆتەوە هەروەها نزیكەى 37.5% لە كەرتی بانیكدا.

ئاماژەكانى گەشەكردنى ئابوورى ئیمارات لەسایەى یەكگرتندا

ئابورى ئیمارات گەشەیەك بەدی بهێنێت بە رێژەى 5.6%، تێكڕای بەرهەمى ناوخۆیی ئیمارات لەساڵی 2015  بەڕێژەى 3.8% گەشەى كرد، ئیمارات ئەندامە لە رێكخراوى «ئۆپك» شەشەم گەورەترین بەرهەمهێنەرى نەوتە لەجیهاندا، نزیكەى 2.9 ملیون بەرمیل لە رۆژێكدا بەرهەمدەهێنێت واتە رێژەى 3%ی بەرهەمى جیهان.

بەپێى راپۆرتى خانوبەرەى پەیمانگاى شاهانەى روپێوە یاساییەكان گەیشتۆتە 53 ملیار درهەم لەنیوەى یەكەمى ساڵی 2013، لەكاتێكدا ئیمارات هاتنەناوەوەى 5.5 ملیار گەشتیارى بۆ ناو فرۆكەخانەكانى تۆماركردوە ئەمەش لەنیوەى یەكەمى ساڵی 2013دا، لەكاتێكدا كەرتى میواندارى داهاتێكى تۆماركردووە كە بەزیاتر لە 11.6 ملیار درهەم مەزندە دەكرێت.

هەروەك چۆن ئیمارات لەلیستى باشترین ئەو 10 وڵاتانەدا دادەنرێت كە بە رێژەیەكى زۆر گەشتیارى بیانی بەریتانى سەردانیان كردووە، ئەمەش بەپێى فەرمانگەى دوبەى بۆ گەشتوگوزارو بازاڕكردنى جیهانى، تێكڕاى ژمارەى ئەو گەشتیارانەش لە شانشینى یەكگرتووەوە سەردانى دوبەییان كردوە لە كۆتایی ساڵی 2012 گەیشتۆتە 685629 گەشتیار.

هەروەك چۆن پسپۆڕانى ئابورى بە بەردەوامى پێشبینى گەشەكردنێكى بەهێز دەكەن لەئابورى ئیماراتداو لەماوەى ساڵانى درێژى ئایندەدا لەساڵی 2014 ئابورى ئیمارات گەیشتە نێوان 7-6% . بۆ ئاماژەدانیش بەمە خزمەتگوزارى بنچینەیی لە چین بریتیە لەگواستنەوەى بار لەناوچەى خۆرهەڵاتی دوورەوە بۆ ئیمارات لە 8500 كەشتى كۆنتێنەرەوە بەرزبۆوە بۆ 14 هەزار كەشتى.

بەشى سێیەم

فێركردنی و رۆشنبیری :

كاروانى فێركردنى گشتى و باڵا هەر لەبەرپابوونى یەكێتى دەوڵەتەوە كۆمەڵە هەنگاوێكى بەدوایەكدا هاتووى گەورەى هاویشت بەشێوەیەك كەرتى فێركردن رێژەى 23%ى بودجەى 2008ى بۆ تەرخانكراو ژمارەى خوێندنگا حكومى و تایبەتەكان لەساڵی 2007-2008 بەرزبۆوە بۆ 1259 قوتابخانەى حكومى و تایبەت لەناویشیاندا 759 قوتابخانەى حكومی و 500 قوتابخانەى تایبەت، كە زیاتر لە 648 هەزار خوێندكار لەخۆدەگرێت لەهەردوو رەگەزو لەهەموو قۆناغە جیاوازەكانى فێركردندا.

دەوڵەتى میرنشینى عەرەبی یەكگرتوو كاردەكات لەسەر ئەوەى هەموو مناڵان، كوڕان و كچان لەهەموو میرنشینەكانى دەوڵەتدا بتوانن بەشێوەیەكى تەواوەتى قۆناغى سەرەتایی تەواو بكەن، بەمەش رێژەى پەیوەندیكردن بەقوتابخانە سەرەتاییەكانەوە گەیشتووەتە 98% لاى كوڕان و 95% لاى كچان لەساڵی 2007 هەروەها پوختەى رێژەى پەیوەندیكردن بەبازنەى یەكەم لەفێركردن گەیشتە 97.1% لەساڵی 1990و بەرزبۆوە بۆ 98.1% لەساڵی 2005.

لەبوارى فێركاریدا، ئیمارات لەساڵی 2013 پێگەیەكى پێشەنگى جیهانى بەدەستهێنا لە بەدەستهێنانى زانستیدا بۆ ژنان و پێگەى یەكەم لەكەمكردنەوەى بۆشایی نێوان هەردوو رەگەز لەسەر ئاستى وڵاتانى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست و باكورى ئەفریقیا.

بەشى چواره‌م

ئەو ئاستەنگانەى رووبەڕووى ئەزموونى فیدراڵی ئیمارات دەبنەوە

یەكەم: بوونى شیعە لە میرنشینى عەرەبی یەكگرتوودا:

بوونى شیعە لەئیمارات دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستى سەدەى نۆزدەیەم، كاتیك كە شیعە لەبەحرەین و كەنارى خۆرهەڵاتى سعودیەوە هاتن بەرەو ئیمارات بەگشتى و بۆ میرنشینى دوبەى بەتایبەتى. بەشێوەیەك هیچ كات كۆمەڵگەى ئیماراتى لەمێژوویدا شتێكى لەوشێوەیەى بەخۆوە نەبینیوە كە بە «مەسەلەى شیعە» ناودەبرێت كەوا كۆمەڵگە كەنداوییەكانى تر بەخۆیانەوە بینیویانە وەك سعودیەو بەحرەین و كوەیت. رێژەى شیعە لە 15% كۆى دانیشتوانى ئیمارات پێكدەهێنن. كە دەگاتە 4.5 ملیۆن.

جگە لەهاووڵاتیانى شیعە، ژمارەیەكى زۆر لەشیعەى ئێرانی لەئیمارات نیشتەجێن، ئەوانەى دواى شۆڕشى ئێرانى كۆچیان كردووە بۆى، بەپێى راپۆرتێك، كە بە مەزندەكردنێكى نافەرمییە ژمارەى ئێرانیەكان بەنزیكەى نیو ملیۆن كەس دەژمێردرێن كە زۆربەیان لەدوبەى نیشتەجێ بوون.

دووه‌م: گرفتى سێ دورگەكەى ئیمارات:

لەگرنگترین رووداوەكانیش كە ناوچەى كەنداوى عەرەب پێیدا گوزەرى كرد بریتی بوو لەوەى كەئێران بانگەشەى مافدارێتى خۆى دەكرد بۆ ئەوەى بەحرەین لەخۆبگرێت، هەروەها جیاوازى لەبارەى ناوهێنانى كەنداو.. فارسی یان عەرەبی و جەنگی عێراق-ئێران لەساڵی 1980-1988 و بەرپابوونى ئەنجومەنى هاریكاریی عەرەبی ساڵی 1981 و تێڕوانینێكى دوژمنكارانە لەبەرامبەریدا، ئەمە وێڕاى داگیركردنى هەرسێ دورگەكەى ئیمارات «تنب الكبرى» و «تنب الصغرى» و «أبوموسى».