دكتۆر سەباح غالب

سیاسەت زۆر لەوە ئاڵۆزتر و ترسناكترە كە سیاسەتمەداری حزبی، بیەوێ‌ لەسەر بناغەی دەنگ هێنان و كورسی پەرلەمان دابمەزرێ‌، تەنانەت ناكرێ‌ و ناشێ‌، بنكەی جەماوەریش بكرێتە بیانوو بۆ چیت ویست، بیكەیت، تێكڕا دەوڵەتمەدار و حكومەتدارانی وڵاتانی جیهان، ئەم تێگەیشتنی واقیعە لەبەرچاو دەگرن. وڵاتانی پێشكەوتووی خاوەن شارستانییەت، بە عەقڵ و دووربینی پەیڕەوی لێدەكەن، سیاسەتمەدار و شارەزایانی باری كۆمەڵایەتیی دەوڵەتان و حكومەتانی دواكەوتووش، ئەگەر لەسێبەری عەقڵ و بەرژەوەندی نەتەوەكانی خۆیاندا بجوڵێنەوە، ئەوا ئەوانیش لەو روانگەیەوە بەهەندی وەردەگرن، خۆیان و كۆمەڵگەكەیان لەترازان و ئاستەنگ و گێژاوی ناوخۆیی دەپارێزن، ئەمە سەركەوتنە، نەك بردنەوەی ناونیشانی فەرمان و پلەیەك، با سەرۆك كۆماریش بێ‌.

ئەمڕۆ هەموو كوردی بەشەكانی كوردستان، بە تایبەتی لەباشوور، لەترسدا دەژین و دەستیان لەسەر دڵیانە، كۆمەڵێك لە ئەندامانی سەركردایەتی و خوارتریش لە لایەنگرانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان نابەرپرسیارانە، دڕ بەیەكڕیزی نەتەوە دەدەن و لە هەوای خۆیان و بۆ چوونەپێشەوە بۆ دەسكەوتی تایبەتی، قسە و گوتاری دوور لە قازانجی جەماوەر و پارێزگاری لە قەوارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەنگ هەڵدەبڕن و قسە بەزۆران دەدەن، لەبەرامبەر هەر دەنگێكی نەشاز و گڕ، دەنگی ناحەزتر و زبرتر، بەرامبەر بەیەكدی بەرز دەكەنەوە، لەوەدا هیچ لایەكیان نە لەڕووی سیاسییەوە قازانج دەكەن، نە لە ِووی كەڵكی نەتەوەیی و نیشتمانییەوە بۆ پێشەوە هەنگاوێك دەنێن، نە لەئاستی كەسایەتی بەرز دەبنەوە، نە یەك دێڕی گەش لە مێژوویان پێدەبڕێ‌.، چ جای ئەوەی جارێك نەبووە لە دیوەخانی پیاوێكدا، لەچایخانەی هەر سووچێكدا، لەمووچە و ژێر كەپری هەر جوتیارێكدا، باسی چاكەیان دەكرێ‌.

كاتێك لە 19ی ئایاری 1992دا، یەكەم هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی كوردستان ئەنجامدرا، بە تێگەیشتنی زانستی كۆمەڵایەتی و زانستی سیاسی، هاوكات بە پێوانەی خەبات و قوربانیدان و بەدرێژایی رەوی مێژوویی پەرت پەرتكراوی كورد و كوردستانیش وەك خاكێكی داگیركراو، بۆ ئەوەی بگاتە قۆناغی دامەزرانی كۆمەڵگەی ئاشتی و بەرقەراری، وەك پێویست پێكنەهات و بەڕێوە نەچوو، ئەو قۆناغە خاڵی وەرچەرخانێكی گەورە بوو كە سەركردایەتی كورد هەستی پێبكا، قۆناغێك بوو پێویستی بە چارەسەری  بنەڕەتی پێشێلكردنی مافی خەڵك و خاك هەبوو كە بە درێژایی مێژوو لەژێر باری ئازار و چەوساندنەوەی داگیركەردا لە ناڵە ناڵەدا بوو،، لەوبارەیەوە، ئەوە ئەركی سەركردایەتی و پێشەوا بوو كە بتوانێ‌ بڕیاری ئازایانە و یەكلاكەرەوە بداو سەرفرازی و پێكەوە ژیانی ئاشتیانە بۆ گشت لایەك، دابین بكا. مخابن سەركردایەتی یەكێتی و پارتی ئەو دەمی بێ‌ خەم و بێ‌ بەرنامە بوون، بۆیە لەمێژووی كورددا، بە خاڵێكی گلەیی لەسەریان تۆمار كراوە، بارێكی قورسیان بۆ بەكۆڵدا دراوە.

ئەو هەڵبژاردنە پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە 10ی تشرینی یەكەمدا، هاوكێشەیەكی ناتەبایی و دڵەڕاوكەی بۆ كورد هێنایە كایەوە، هاوپەیمانێتی پارتی لەگەڵ سەدر و حەلبوسی، هەر ئەوە نییە كە سەركەوتوو نەبووە لەجۆری هەڵبژاردنی لایەنەكاندا، چونكە هیچ لایەك لەوانە نوێنەری پێكهاتەكەی خۆیان ناكەن، نە پارتی دەتوانێ‌ نوێنەرایەتی كورد بكا، نە دوانەكەی دیكە دەتوانن. ئەوە لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە لەوەتەی رژێمی عێراقی سەددامی ڕوخێنراوە، پارتی داوای تەوافوق لە بەغداو لەهەولێر دەكا، بۆ ئێستا خێرە ئەو بنەما قانوونی و عورفە تێكدەدا!؟ هەر لەبەرئەوەی چەند وەزیر و جێگر  وەزیرێكی زیاتری بەربكەوێ‌، یا بە هێزی هاوپەیمانە تازەكانی سەرۆكایەتی كۆمار بەدەست بێنێ‌، ئەی ئەگەر سبەینێ‌ بە پێوانەی حكومەتی زۆرینەی سەدر كە ئێستا بانگەشەی بۆ دەكا، سبەینێ‌ شیعە بیكاتە بنەمای فەرمانڕەوایەتی لەعێراقی دواڕۆژدا، ئەو كاتە نەك پارتی بەڵكو هەموو كورد لەهاوكێشەی تەوافوق فڕێدەدرێتە دەرەوە، ئەو دەمە پارتی چ هەڵوێستێكی دەبێ‌ و كێ‌ دكاتە دۆستی خۆی و هاوار بۆ كێ‌ دەبا؟

لە 2005ەوە بەپێی هاوپەیمانی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی، سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی بوو، سەرۆكی هەرێمیش بۆ پارتی، ئەگەر هاوپەیمانییەكەتان ماوە، وەك چۆن ئەرز و ژێر ئەرزتان دابەش كردووە، پەیڕەوی بكەن، ئەگەر هاوپەیمانییەكەشتان نەماوە، رایبگەیەنن، چی دیكە لە پەنا كورددا، گاڵتە بە چارەنووسی نەتەوەیەكی بێ‌ بەش لەهەموو مافێكی ئینسانی مەكەن، بەناوی كوردو كوردستانەوە یاری بەچارەنووسمان مەكەن، ناوی حزبەكانیشتان بگۆڕن و (كوردستان) لە خۆتان بكەنەوە، ئەوجا چۆن و چ دەكەن، بیكەن. دیسانەوە، ئەگەر بەیانی، شیعە رێك بكەون و مەرجی رێكەوتنیشیان لێدانی كورد بێ‌، پارتی بە تەنیا چ دەكا؟ تۆ بڵێی لەسەر هەڵوێستی نابەرپرسیارانەی خۆی سوور و بەردەوام بێ‌ و ڕۆژ بەڕۆژ لەجێبەجێكردنی دروشمی خۆی (با كورد هەمیشە ئاردی ناو دڕكان بێ‌.) درێژە بەسیاسەتی ناحەزی ناوخۆیی دەدا یا چی؟

ئێستا وا سی ساڵی رەبەقە بەسەر ڕووداوی بایەخداری هەڵبژاردنی یەكەمین پەرلەمانی هەرێم و نزیكەی بیست ساڵێكیش بەسەر هاوپەیمانی ستراتیژی نێوان یەكێتی و پارتیدا تێدەپەڕێ‌،  كەچی حزبی كوردی نەك لە جێی خۆی چەقیوە بەڵكو بەڕاكردن بۆ دواوە دەگەڕێتەوە، لەو چوون و هاتنەدا، جگە لە خۆڵ، هیچی دەست ناكەوێ‌ تا بیكا بەسەری خۆیدا، یا سەری خۆی لە خۆڵ دەچەقێنێ‌، پێی وا بێ‌، وەك ئەوەی ئەو كەس نابینێ‌، كەسیش ئەو نابینێ‌، لێرەدا دەیان پرسیار ڕوو بەڕووی حزب و سەركردەكانیان دەبێتەوە، لەوانە: بۆ نەتان توانی برینە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان سارێژ بكەن؟ بۆ نەتان ویست جەماوەری هەردوو لاتان لەگەڵ یەك و خەڵك بە گشتی لەگەڵ خۆتان ئاشت بكەنەوە؟ بۆ گەورەترین دەرفەت و تاقیكردنەوە لەمێژووی نوێی كوردتان كردە قوربانی بەرژەوەندی خۆتان؟ بۆ وەك خۆتان نەشارەزابوون لە بەڕێوەبردنی فەرمانڕەوایەتی مەدەنی، بۆ بوارێكتان بە خەڵكانی كارامە و لێهاتوو نەدا بەوەكالەتی ئێوە، حكومەتدارێتی سیاسیانە، هاوچەرخانە و شارستیانە دامەزرێنن، كاتێك ئێوە لە عەقڵی شاخ و چەكداری رزگاربوونایە، فێری ژیانی حوكمداری و حزبی هاوچەرخ بوونایە، ئەوجا بهاتنایە و فەرمانڕەوایەتیتان بكردایە؟  بۆ لەو ماوە درێژەدا، فێرنەبوون، كە حزبایەتی و چەكدارێتی شتێكە و دەوڵەتداری شتێكی دیكەیە؟ بۆ لەجیاتی شكۆ و بەرزێتی و خزمەت بەنەتەوە و وڵات، هەر پارە و هەر زەویتان هەڵبژارد؟ بۆ لەجیاتی ئازادی و بوونی دۆست و برادەر، یا قسەی خۆشی كوێستانانە، یا یاری و گەمە لەگەڵ خۆشەویستان و پیكەنینی ناخی دڵ و خۆشی، وازی بە دۆنم و بەسامان و بە ترومبێل دەكەن؟

ئەگەر بتانەوێ‌ شتێك لە خاڵی گەشی مێژوو بۆ خۆتان تۆمار بكەن، با بابەتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری عێراق، نەبێتە دیسانەوە ئاژاوە نانەوە لەناو كورددا، حەیفە كاری هەرە گەورەی حزب لە هەرێم و لەبەغدا، خولیای هەرە گرنگیان چاوتێبڕینی پلەو پایە بێ‌، بۆ سیاسەتمەدار داناسەكنێ‌ و لە پێناوی پلەو پایەدا هەر خۆ نەكوتێ‌، هەزار جاریش پاڵ بەسنگییەوە بنێن، زیاتر سنگی خۆی دەباتە پێشەوە! هەڵبژاردەی پارتی بۆ سەرۆك كۆمار چی لەم سەرۆك كۆمارە زیاد دەكا، ئەگەر ئەو پلەیە بۆ كورد گرنگ، ئەم كورد و ئەو كورد چ جیاوازی و خزمەتێكی باڵاتر بە كورد دەگەیەنێ‌؟! یا تائێستا كورد لای حزب نەبۆتە مەسەلە و بنەمای كاری ڕۆژانە و بەرنامەیان.

من لەناخەوە وا دەزانم كوردیش شایانی ئەوەیە پێشەوای مەزنی تێدا هەڵكەوێ‌، لەم سەردەمەدا، لەو ساڵانەی ژیانی هەر یەكێكمان، لە ئاستی جیهان و ناوچەكە، گەلێك گەورە پیاوی دوند هەڵكەوتوون، ژنی لووتكەش پەیدا بوون، هەر بۆ نموونە نێڵسن ماندێللا، كە لەپێناوی دادپەروەری و یەكسانی، رزگاركردنی دانیشتوانی رەش پێستی كۆماری خوارووی ئافریقا، 27 ساڵ لە ژوورێكی تاكە كەسیدا، زیندانی بەسەربرد، وەختێك بە هاوكاری و پشتیوانی جیهان ئازاد كرا، هەموو جیهان، لە دەوڵەتان، حكومەتان، نەتەوەكان، حزبە راستەقینەكان بۆی هەستانە سەر پێ‌. ماندێللا عەشقی ئازادی و یەكسانی و دادپەروەری بوو نەك پلەو سەرۆك كۆماری، لەماوەی پێنج ساڵی سەرۆك كۆماریدا (1993 ـ 1999) كاری خۆی كرد، وەك یەكێك لەمەزنترین پیاوێكی سەدەی بیستەم جێگای لە مێژووی وڵاتەكەی و مرۆڤایەتیدا بۆ تۆمار كرا، نهێنی ئەوەش ئەوە بوو كە باوەڕی وا بوو: (بۆ بووژاندنەوەی وڵاتان لەئاستەنگ و برین و كارەساتەكانی ڕابووردوو، پێویستە ئامراز و كەرەسەیەك پەیدا بكرێ‌ نەك تەنیا چارەسەری ئەو دەستدرێژی و ناڕەوایانە بەرامبەر بەمافەكانی مرۆڤــ بكرێ‌، بەڵكو پێویستە زامنی گێڕانەوەی شكۆ و كەڕامەتی قوربانیان و رزگاربووەكان و خزمەكانیان و كۆمەڵگە بكرێ‌.) ئەوە بۆ ماندێللا هەر قسە نەبوو، بیرو تێگەیشتن بوو، باوەڕ و ئیرادە بوو، راستگۆیی و خاوێنی بوو، پشتكردن لە سامان و پلە و پایە بوو، ڕوو لەچاكە كردن و لە ناوبانگ بوو، رەوشت بەرزی و كردەوەی جوامێرانەی ڕۆژانە بوو.

لەو روانگەیەی سەرەوە، داوا لەبەرپرسیارێك دەكرێ‌ كە حیكمەت و دڵسۆزی بەكاربێنێ‌، لەبەر خاتری كوردو بۆ پاراستنی یەكڕیزی نەتەوەكەمان، نەك هەر ئەوەی لەگەڵ یەكێتی و هێزەكانی دیكە بەیەك نوێنەری هەڵبژاردە بچنە كێبڕكێی سەرۆك كۆمارەوە، بەڵكو بەهاوكاری رووناكبیران و شارەزایانی مێژوویی و سیاسیی كورد، كار بۆ بەستنی كۆنگرەیەكی سەرانسەری كوردی و كوردستانی بكرێ‌، لەئەنجامیشدا، بەرنامەیەكی دادی كۆمەڵایەتی و ئاشتی و ئاساییشی نیشتمانی و نەتەوەیی لەسەر ئاستی گشت كوردستان رابگەیەنرێ‌.

ئەو وتەی ماندێللایە لە:

 Ruti, Teitel G. “Transitional Justice Genealogy” Harvard Human Right Journal, Vol. 16, Spring 2003, pp. 69-94., وەرگیراوە.