دكتۆر سەباح غالب

داڕمانی رژێمی عێراق و نەمانی سەردەمی حكومەتی بەعس بەسەركردایەتی سەددام حسێن، دەرگای بۆ حكومەتێكی شڕ و هەڵوەشاوە خستە سەرپشت، لەبەرامبەر ئەو هەموو دەستكەوت و لایەنە چاكانەی كە دەبوایە لەئەنجامی ئەو كەوتنەوە بەر كورد بكەوتنایە، بەڵام لەسایەی ناسازی و بێ‌ بەرنامەیی سەركردایەتی حزبی كوردییەوە زۆری پێنەچوو، چاوی رەشمان كاڵ بۆوە، دۆمان لەنان بڕا و دەرفەتەكان لە دەستچوون و نەتوانرا وەك پێویست كەڵك لەو قۆناغە مێژووییە وەربگیررێ‌، ئەگەرچی لەمێژووی تازەماندا نموونەی بێ‌ توانایی و لەزۆر رۆژگاریشدا نا دڵسۆزی حزب لەكوردستاندا سەلمێنراوە، بەڵام لە 2003 لەداڕمانی رژێمی عێراقدا، نموونەی بێ‌ بەهرەیی و بێ‌ نەخشەی نەتەوەیی و نیشتمانی یەكجار بەڕوونتر و بەزەقتر خۆیان نواند، ئەگەر ئەوە لە باشووری كوردستاندا دەركەوتبوو، بەهەمان شێوە لەناو حزب و رێكخستنە تایەفی و مەزهەبییەكانی عەرەبی عێراقیشدا بەسەقەتتر دەركەوتن.

وەك چۆن رووخانی سەددام و حكومەتەكەی، بۆ خەڵكی كەم تاقیكردنەوەش بووە مایەی تێڕامان و بیركردنەوە، هەروەها لەهەڵادانی رێبازی درۆزنانەی نەتەوەیی بەعسی عەرەبی و پووچی خاوەندارێتی پەیامی نەمری ئەوان بەتاڵ بۆوە، بەهەمان شێوە، لەو كاربەدەستانەی كە دوای بەعس هاتنە سەر كارو فەرمانڕەوایەتییان دەستكەوت، چونكە ئەهلی دەوڵەتداری نەبوون، لەسەر شەقامەكانی تاران و دیمەشق و لەبن دیواری نانی بەفێڵ و سواڵی پارەی بێ‌كاری پایتەختەكانی ئەوروپا گەورە بوون، هەرگیز رۆژێك لەڕۆژان بە خوناوی ناوچەوان، نانێكیان پەیدا نەكرد بوو، روویان نەدەهات پەیوەندیی شارستانییەت و رووناكبیری و كولتووری و تەنانەت فێربوونی زمان لەو وڵاتانەی پەنابەر بوون دابمەزرێنن و كەڵك وەرگرن، یا تێكەڵاوی حزبەكانی وڵاتانی لێی بوون بكەن و شتێك شارەزایەتی حزبایەتی و خزمەتكردن بەخەڵك و كۆنگرە و رێكخستنی دیموكراسی حزبی و كارگێڕییان لێ‌ فێربن، چونكە ئەوەیان زۆر چاك دەزانی كە ئەوان ناتوانن ببنە دەوڵەتمەدار و حكومەت بەڕێوەبەر، بۆیە هەروەك چۆن بوون، وا مانەوە، كەڕژێمی سەددامیش رووخا، وەك شێتی پارە، كورسی دەسەڵات و چەكداری، هەر یەكە بەپێی توانای خۆی، دەستە و كۆمەڵەی چەكداری ناشەرعی و چەقۆوەشێن و دوور لە هەموو بیر و كردەوەیەكی مرۆڤانەیان دروستكرد، ئەوەی پێی دەڵێن گەلی عێراق كەوتە بەر شاڵاوی دڕندانەی ئەوان، هەرچی سەر و نامووس و ماڵی خەڵك هەیە، زەوتی دەكەن، لەو لاوەش یا بەناوی مەزهەب، یا بەناوی خزمەتی گەل و وڵات، جار جارەش بەناوهێنانی دیموكراسی یا حوكمی رەشید و چاكسازی، بۆ ئەوەی خەڵكی گشتی چاوترسێن بكەن، خەڵكی بێ‌ تاوان و بێ‌ دەسەڵات دەگرن و لەناودەبەن.

هەموو ئەو حزب و رێكخستنانەی لە عێراقدا هەن، سەرجەمیان هەتیو و ناڕەسنی سیاسەت و حكومەتدارین، یەك بەیەكی بۆ كورد، هەڕەشەو مەترسیدارن، هەرگیز لەگەڵ كورددا باوەڕیان بەماف و هاوبەشی بڕیار و دیاریكردنی چارەنووسی فەرمانڕەوایەتی عێراق نییە، بەڵام لەناو هەموو ئەو لایەن و چەكدارو رەگەزپەرستانەدا، سەدرو رەوتەكەی و سەرایای سەلامە میلیشیا تۆقێنەرەكەی، ناڕەواتر، ناشەرعیتر، دەمارتوندتر و شۆڤێنیترن، لەهەمووی مەترسیتر نەخوێندنەوە و پێشبینی نەكردنی بیر و كردەوەو قسەكردن و بڕیاری ئەوانە.

لەناو لایەنەكانی ناڕازی بە سیاسەتی ئەمریكا لە عێراق، سەدر لە هەمووان زیاتر توندترو رەقترە، هەر ئەویش بوو كە لەسەرەتادا بەرەو ڕووی ئەمریكا راوەستاو بەداگیركەر و كافر لە قەڵەمیدا، چاكیش لەگەڵیدا تێهەڵچوو، بووە هۆی ئەوەی كە ئەمریكا ناچار بكا لە لایەكەوە حیسابێكی گەورەی بۆ بكا، لەلایەكیشەوە زووتر بیر لە كشانەوەی بەشێك لەسوپاكەی لە عێراق بكا. كێشەی ئەمریكا و گشت سیاسی و بەرپرسێكی بەدەسەڵات لە عێراق ئەوەیە كە ئاسان نییە مامەڵە لەگەڵ سەدردا بكەن، لێرەوە بۆیە دەڵێم (سەدر) چونكە هەرچی لەگەڵ ئەودایە،  تەنیاو تەنیا رانە حوشترێكن و چۆن ئارەزوو بكا، ئاوا ئاراستەیان دەكا.

هەر كەسێك رووی سیاسی قایم بێ‌ و شەرمی ئینسانانەی نەبێ‌ وەك سەدر بێ‌ بەڵێن و بێ‌ پەیمان دەبێ‌، سیاسەتی ئەو ئاشكرایە كە دامەزراندنی حكومەتێكی شیعی لەشێوەی ویلایەتی فەقیهی خومەینی، بەڵام بەتام و چێژ و شێوەی سەدری، سیاسەتمەدرانی عێراق هی هەموو لایەنەكان، نایانەوێ‌ لەو حەقیقەتە تێبگەن، بەهەمان دەستوور نازانن و بێ‌ توانان كە سەریان لەبڕیار و داخوازییە تاكتیكییەكانی ئەو دەربچێ‌. لە هەمووی گرنگتر بۆ سەدر ئەوەیە سەرنجی خەڵك بەلای خۆیدا رابكێشێ‌ و وەك پاڵەوانێكی مەزهەبی، نیشتمانیی عێراقی بیناسن، ئەوجا ئەو وا سیاسەت دەكا كە بەڕە لە ژێر پێی خەڵكی دیكە رابكێشی، تا ئەو كەسە بۆی ئاشكرا بێ‌ و تێبگا كە ئەوە ئەوە رووداوەكان دروست دەكا، نەك هاوپەیمانەكانی، لەبەرئەوە، زۆر سەختە هاوپەیمانێتی لەگەڵدا دروست بكەیت، كێ‌ بە مەرجی ئەو دەچێتە پێشەوە، ئەوا وەك هاوبەشێكی بچووك لەسەری دەكاو بۆی دەڕوانێ‌، هەر كاتێكیش لێی وەڕز بوو یا بەسەریدا هات، هەموو شتێكی لەگەڵدا پووچەڵ دەكاتەوە.  

شەوی رابوردوو، بێ‌ ئەوەی راوێژێك یا ئاگاداركرنێكی دوو لایەنی هاوپەیمانێتی خۆی لەسوننە و پارتی دیموكراتی كوردستان بكا، سەدر بەتویتێكی چەند وشەیی، هەرچی نرخ و حورمەت هەبوو، بۆ دەستوور و بۆ قانوون و بیروباوەڕی گشتی خەڵكی عێراق نەهێشتەوە، سەرجەم كاروباری حوکمدارێتی و سیاسی لە (عێراقی تازەو فیدرالی) هەیە، كردییە سفر، تەنانەت حزبە هاوپەیمانەكانیشی بێ‌ دەسەڵات و سەرسام هێشتەوە، هەموو دەسەڵات و بڕیارێكی سیاسی خستە دەستی خۆی، هێندەش بەئازایەنە ئەو كارەی كرد، هەڵبەت ئەوە دەزانێ‌ كەڕەنگە لایەنەكانی دیكەی شیعە، سوننە و كوردیش، جەسارەتی ئەوە نەكەن بێ‌ ئەو، هاوپەیمانێتییەكی گەورە دروسبكەن و منەتیان بەو نەبێ‌، سەرۆك كۆمار هەڵبژێرن و حكومەت پێكبێنن. كەسێكی بازرگان یا سیاسییەك كە سروشتی كەسایەتی و كاروباری رۆژانەی ئەوە بێ‌، كە بەئارەزوی خۆی سیاسەت بكا، لەو مەیدانەشدا دیسان چۆنی ویست پاشەكشە بكا یا چالاكی خۆی سڕ بكا، ئاسان نییە لەگەڵیدا بچیتە پێشەوەو هاوپەیمانێتی و برا كاروانی لەگەڵدا پێكبێنی.

گریمان لە لوتفی (سەدر)ەوە كورد هەموو مافە دەستورییەكانی بە گێڕانەوەی ناوچە داگیركراوەكانیشەوە لە عێراقدا دەستكەوت، ئەگەر ئەو بەدەركردنی ئاگادارییەك یا گوتارێكی رۆژی هەینی یا خەوێكی شەوانی شەممە، هەموویان ژێروزەبەر بكا، ئیدی كار چۆن لەگەڵیدا بەڕێوە دەچێ‌، یا دەستوور و قانوون، دەتوانن چ بەرگرییەك لە كورد بكەن، با بزانین سەرۆكی پەرلەمان كە سوننەیە و جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمان كە پارتییە بەرامبەر بە حەسەن ئەلعوزەری كە سەرۆكی دەستەی ئەندامانی پەرلەمانی سەدرە، چییان لێ‌ دەوەشێتەوە لە بەرامبەر تویتەكەی سەدر بیكەن! ئەوە حەقیقەتی عێراقە، هەتا ئەو دەوڵەتە تێشكاوە پارچە پارچە نەبێ‌، هیچ پێكهاتەیەكی عێراق هەناسەیەكی ئازادی و سەرفرازی هەڵناكێشێ‌، بەتایبەتی لەسایەی دەوڵەتی مەزهەبیدا، پارچە پارچە بوونیش پێگەیشتن و تێگەیشتنی فرە لایەنەی پێویستە، كە لەئێستادا تروسكەیەكی لێ‌ نادرەوشێتەوە، بۆیە لە دۆخی عێراقدا ئەوەی لەناو كورددا حزبایەتی دەكا، پێویستە هەوڵی پاراستنی یەكێتی ریزەكانی كورد بدەن، هاوپەیمانێتی جوامێرانە، بەرنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی، دڵسۆزی و شارەزایی بكەنە سەر مەشقی سیاسەت و شتێكیش فێرین لەبەڕێوەبردنی كاروباری حوکمەتداری، روو لە خەڵك بكەن و لەسەر پارە و پوڵ و گەندەڵی كێبڕكێی یەكدی نەكەن.

شەوی رابوردوو، بێ‌ ئەوەی راوێژێك یا ئاگاداركرنێكی دوو لایەنی هاوپەیمانێتی خۆی لەسوننە و پارتی دیموكراتی كوردستان بكا، سەدر بەتویتێكی چەند وشەیی، هەرچی نرخ و حورمەت هەبوو، بۆ دەستوور و بۆ قانوون و بیروباوەڕی گشتی خەڵكی عێراق نەهێشتەوە، سەرجەم كاروباری حوکمدارێتی و سیاسی لە (عێراقی تازەو فیدرالی) هەیە، كردییە سفر