پارێزەر: لوقمان مستەفا

وێڕای ئەوەی کە جەنگ مێژوویەکی دوورو درێژی هەیە ، بەڵام شارەزایانی بواری زانستی جەنگ نەیانتوانیوە بگەنە پێناسەیەکی گشتگیر، بۆیە لەڕووی پێناسە کردنەوە وەک زۆرینەی بابەتەکانی تری زانستە سیاسییەکان، خاوەنی پێناسەیەکی دیاری کراو نیە ، بۆیە چەندین پێناسەی جۆراوجۆری هەیە، کە سادەترین پێناسەیان:

کە دەوترێت جەنگ بە شێوەیەکی گشتی بریتیە لەشەڕێک کە درووستکەری خودی مرۆڤە کە لەنێوان دوو دەوڵەتدا، یان دوو بەرەدا روودەدات و هەندێک جار درێژخایەنە هەندێک جاریش ماوەکورتە. یان لەبەرژەوەندی و زەرەرمەندی هەردوولا  کۆتایی دێت یاخود بەسەرکەوتنی یەکێکیان کۆتایی دێت.

گومانی تێدانیە کەرەستەی هەرجەنگێک مرۆڤەکانن دەبنە سوتەمەنی جەنگەکە، لەجەنگدا هەرچی کاری نامرۆڤانەیە ئەنجام دەدرێت، ئەوەی باس لەمافی مرۆڤ و یاساکانی جەنگ  دەکرێت بەکردارەکی یەک پوڵی قەڵب ناکات. 

چی درۆیەکی گەورەیە.! کە دەڵێن بەپێی یاسا ژیانی مرۆڤ لەهەرچرکەیەک لەچركەكانی سەرەتای بوونەوە هەتا مردن پارێزراوە، هەروەها ئەندامەكانی لاشەشی بەهەمانشێوە، چونكە هەر دەستدرێژیكردنە سەرێكی، واتا پەكخستنی ژیانی هەمەكی یا هەندەكی ‌ (جزئیا أو كلیا )مرۆڤ، وە دەستدرێژیەكە هەرچۆنێك بێت لە لایەن یاساوە بەتاوان دادەنرێت .  جا كارەكە ببێتە هۆی لەناودانی ژیان، برینداری یا كاریگەریەكی خراپ بەجێ بێڵێت، بەویست یا بێویست ئەنجام درابێت، ئەمە ئەگەر ئەوەش بزانرێت مافی ژیان سەلامەتی لاشەیی و مەعنەوی، باش مامەڵەكردن و بەكارنەهێنانی توندوتیژی دژی مرۆڤ دەگرێتەوە، هەروەها تاڵان نەكردن، دەستنەبردن بۆ ناموس، دین، بیروباوەڕ و كەلەپوری مرۆڤ و ستەم لێنەكردن و نەترساندنیان دەگرێتەوە.

لە دەرەنجامەكانی زیاد گرنگیدان بەو مافە، دامەزراندنی لقێكی نێونەتەوەیی مافەكانی مرۆڤە، كە لە لێكۆڵینەوەی گشت مافەكانی مرۆڤ لەكاتی ئاشتیدا تایبەتمەندە، زۆرێك لەبەڵگەنامە، ئاگاداری و رێكەوتننامە كە پێ لەسەر پاراستنی مافی ژیان بۆ هەمووان دادەگرن، دەركراون، كە گرنگترینیان مادەی سێیەمی جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤی ساڵی (1948)ە كە تیایدا هاتووە: “هەموو كەس مافی ژیان، ئازادی و سەلامەتی كەسیی هەیە” هەروەها مادەی پێنجەمی هەمان جاڕنامە دەڵێت: ” نابێت هیچ كەس دووچاری ئەشكەنجە، سزا یا مامەڵەی توند یا دڕندانە و كەرامەت روشێن ببێتەوە”.

هەروا لە بڕگەی یەكەمی پەیمانی نێودەوڵەتیی تایبەت بەمافە مەدەنی و سیاسیەكانی ساڵی (1966ز)دا ئەوە دووپات كراوەتەوە: “مافی سروشتی هەموو كەسێكە بژی یاساش ئەو مافەی بۆ بپارێزێت، نابێت بەشێوەیەكی هەڕەمەكی، هیچ تاكێك لەژیان بێبەش بكرێت”
هەروەها دووبارە چەندان پەیماننامە و رێكەوتنی ناوچەیی و هەرێمیی مافەكانی مرۆڤ هەن كە پاراستنی مافی ژیان بەتوندی دەسەپێنن، لەوانە بەندی سێیەمی پەیماننامەی عەرەبیی مافەكانی مرۆڤی ساڵی (1945ز)، مادەی چوارەمی پەیماننامەی ئەفەریقایی بۆ مافەكانی مرۆڤ و گەلان ساڵی (1979ز)، بەشی یەكەمی بڕگەی یەكەم لە مادەی دووەمی رێكەوتنی ئەوروپایی مافەكانی مرۆڤ ساڵی (1950ز)، جاڕنامەی ئەمریكایی ماف و ئەركەكانی مرۆڤی دەرچوو لەلایەن رێكخراوی وڵاتانی ئەمریكایی بە بڕیاری ژمارە (30)  لە مادەی یەكەمی كۆنگرەی نۆیەمی وڵاتانی ئەمریكایی ساڵی (1948ز)، تێكڕا هەموو ئەو مادانەش دووپاتی بێبەش نەكردنی هیچ مرۆڤێك لە ژیان بەشێوەیەكی بێسەرو بەرەیی دەكەنەوە، هەروا ئەوەش تۆخ دەكەنەوە كە نابێت هیچ كەس دووچاری ئەشكەنجە، سزا یا مامەڵەی توند یا دڕندانە و كەرامەت روشێن ببێتەوە.!
ئەمانە هەمووی یاساگەلەێکی جوانن، بەڵام مەخابن هەر لەگەڵ هەڵگیرسانی جەنگدا هەر هەموی پێچەوانە دەبێتەوە و دەبنە مورەکەبی سەرکازێکی رەشەوەکراو.!
ئای لەو گەوجاندنەی دونیای سەرمایەداری.! چۆن یاساکان بەباڵای حەزو ئارەزوەکانی خۆیان دەدورن.!