دكتۆر صەباحی غالیب

هەر حكومەت و دەسەڵاتێكی فەرمانڕەوایەتی، دەزگای بەڕێوەبردنی خۆی هەیە كە نوێنەرو رەمزی ئەو لایەنانەن. لەدۆخی هەرێمی كوردستاندا، دەبێ‌ سەرۆكی هەرێم گەورەترین رەمزی حكومەت بێ‌، بەپێی نەبوونی دەستوور لەهەرێم، بەڵام بە عورف وا هاتووە كە پێویستە هەر ئەو كاریگەرترین و فراوانترین دەسەڵاتیشی هەبێ‌، كە ئەو هەبێ‌ ئیدی ئامادەیی هەر كاربەدەستێكی دیكە بەتاڵ دەكاتەوە، ئەمە ئێستا وایە یا نا، ئەوە مەسەلەیەكی دیكەیە، بەڵام ئەگەر لەو بازنەی عورفە دەرچێ‌، هەڵبەت غەدرە لە ناوبانگی قانوونی هەرێم و خودی سەرۆكەكەی. لەو بارەوە هەموو لایەنێكی بەرپرسیارێتی دەبێ‌ و فەرزە لەسەریان كە ئەوان پێش لەهەر كەسێكی دیكە حورمەتیان بۆ پلەو پایەو دەزگاكانی هەرێم هەبێ‌. ئەو بابەتانە پەیوەندییان بە ئارەزووی ئەم و ئەوەوە نییە، حورمەتی قانوون لەسەروو هەموو بیركردنەوە و دەسەڵات و كەسێتییەكی دیكەوەیە.

هەڵبەت لەگشت حكومەتان و هەرێمەكان، بەپێی دەستوور لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە یا لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی دیكە دەسەڵاتی بەرپرسیارانی ریزی یەكەم دەگۆڕێ‌، لەهەرێمی كوردستان، با وجودی نەبوونی دەستوورێك كە ئەركەكانی سەرۆكی هەرێم دەستنیشان بكا، ئیدی ئەوە مانای ئەوە نییە یەكێك بتوانێ‌ لەدەسەڵات و لە دەور و بایەخی ئەو كەمبكاتەوە. رۆڵی سەرۆكی هەرێم لە بازنەیەكی داخراودا ناسووڕێتەوە، گەلێك هۆكار ئاسۆ و رەهەندەكانی ئەو دەنەخشێنن، لەو لایەنەوە هەلومەرجی ناوخۆیی هەرێم و بەغدا، بار ودۆخی ناوچەیی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كەشی سیاسەتی نێودەوڵەتی، هەروەها كاریگەری كەسێتی سەرۆكی هەرێم، بایەخی ئەو دیاریدەكەن، بە هەمان شێوە جۆری رووناكبیری و كاروباری شێوەی حزبایەتی، كار دەكەن لەسەر ئەو دەورەی كە سەرۆكی هەرێم دەیبینێ‌، واتا لەئەنجامی تێكەڵاوی تەواوی ئەو هەلومەرجانە كەسێتی و دەسەڵاتی سەرۆكی هەرێم دیاریدەكەن.
لەم رۆژانەدا 18 ـ 19ی مارت، كۆنفرانسی ساڵانەی ئاساییش لە مێنشن لەئەڵمانیا سەبارەت سیاسەتی ئاساییشی  جیهانی كە لە 1963وە درێژەی هەیە، فراوانترین كۆبوونەوەی سەربەخۆیە كە بڕیاردەر و نەخشەسازی سیاسەتی جیهانی هاوبەشی تێدادەكەن، لە ماوەی دوو رۆژدا ئەوانەی هاوبەشی دەكەن لەسەرۆكی دەوڵەتان، سەرۆكی وەزیران، وەزیر، رێكخراوانی نێودەوڵەتی، ئەندامانی پەرلەمانی خاوەن پەیوەندی، فەرماندەی سوپا، زانا، كۆمەڵگای مەدەنی و بازرگانان ئاساییشی ئێستا و رۆژانی دواتر دەخەنە بەر باس و لێكۆڵینەوە. خۆشبەختانە چەندان ساڵە هەرێمی كوردستان بەناوی خۆیەوە بانگهێشت دەكرێ‌ بۆ ئەو كۆنفرانسە، لەو ئامادەبوونەدا شاندی هەرێم لەدامێنی كۆنفرانسەكە، كۆبوونەوەی گرنگ لەگەڵ بەرپرسیارانی جیهان ئەنجام دەدەن، من پێم وایە، دەشێ‌ نوێنەرانی هەرێم باس لە نیگەرانییە ئاسایشییەكانی هەرێم و وڵاتانی دراوسێ‌ و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش بكەن. هەڵبەت ئەو كۆنفرانسە بوارێكی یەكجار لەبارە بۆ دۆزینەوەی هاوكاری وڵاتانی خاوەن پەیوەندی كە لەپشتیوانی هەرێمدا بن.
لام وایە ئەم ساڵ بۆ یەكەم جارە كە شاندی حكومەتی هەرێم بە نوێنەرایەتی دوو لەگەورەترین دەسەڵاتداران كە ئەوانیش سەرۆكی هەرێم و سەرۆك وەزیرانە لەكۆنفرانسەكەدا هاوبەشی دەكەن، لێرەدا مەبەستمە لەڕووی پرۆتۆكۆلاتی دیپلۆماسییەوە سەرنجی ئەوە ڕابكێشم كە بەهیچ شێوەیەك دروست نییە بەدوو كەس سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران نوێنەرایەتی هەرێم بكرێ‌، ئاخر نەبووەو نابێ‌ ئەو دوانە پێكەوە لە هیچ كۆنفرانسێكی نێودەوڵەتی ئامادەبن، ئەوە كێشەیەكی قورسە لەسەر هەڵسوڕاوانی مەلەفی دەرەوەی هەرێم، جارێ‌ پێش هەموو شتێك ئەگەر داوەتەكە بۆ سەرۆكی هەرێمە، ئەوە دەسەڵاتی خۆیەتی ئەندامانی شاندەكە هەڵبژێرێ‌، دیارە ئەنجوومەنی وەزیرانیش دەیتوانی پێشنیاز بۆ سەرۆكی هەرێم بكا كە نوێنەرێكی ئەنجوومەنی وەزیران یاوەری بێ‌، ئەگەر گریمان سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانیش داوات كرابێ‌ ئەوا دەبوایە داوای لێبوردن بكا و بەوە رازی بێ‌ كە تەنیا سەرۆك نوێنەرایەتی هەرێم بكا، یا دەیتوانی لەجیاتی خۆی پێشنیاز بكا بۆ سەرۆكی هەرێم كە جێگری سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران لەگەڵ خۆی بەرێ‌، ئەوانە لە لایەكەوە، لەم كاتەدا كە دوو لەدەسڵاتدارترین بەرپرسیاری هەرێم لە دەرەوەن، خەڵك حەقی هەیە بپرسێ‌ ئێستا كێ‌ گەورە و بەرپرسیارە لە هەرێم؟ ئەوانە كێن بە وەكالەت دەسەڵاتی سەرۆكی هەرێم و دەسەڵاتی سەرۆك وەزیرانیان پێدراوە؟
نەبوونی دەستوور لە هەرێمدا گەلێك زیانی بە دۆزی كورد گەیاندووە، لە نەبوونی دەستووردا، ئەوە تەنیا بەرپرسیارانی باڵایە بە كەڵكی خۆیان كار بەڕێوەدەبەن، كە بەردەوام بۆ شەرعییەتی مانەوە چ لەبواری كارگێڕیدا یا لە بواری داراییدا بەكاریدێنن، نەبوونی دەستوور وای كردووە كە زۆربەی كێشەكان لەگەڵ بەغدادا دروستبن، نەبوونی دەستوور بۆتە هۆی ئەوەی هەرێم سنووری نەتەوەیی و نیشتمانی نەبێ‌، نەزانرێ‌ ماف و ئەركەكانی بەرامبەر بەخەڵكی كوردستان و لەڕووی بەغدادا چیین، یا شێوەی فەرمانڕەوایەتی لە هەرێم پەرلەمانییە یا سەرۆكایەتییە، هەر نەبوونی دەستوورە كە تائێستا پێشمەرگە هەر هێزی حزبە و نەتوانراوە بكرێ‌ بە هێزی حكومەتی هەرێم، لەو روانگەیەشەوە پێشمەرگە چەندە بۆ بەرگری لەهەرێم گرنگە ئەوەندەش لەسەر چارەنووسی هەرێم هەڕەشەیە بەوەی كە هێزی حزبە، نەبوونی دەستوورە كە هەر حزبە و بە ئارەزووی خۆی پەیوەندی لەگەڵ داوو دەزگاكانی حكومەتانی بێگانە دروستدەكەن...دیسان نەبوونی دەستوورە كە تا ئێستا وەك پێویست پێناسەی دەسەڵاتدارەكانی هەرێم روون نین، ئەوەش وا یكردووە جۆرە تێكەڵاوی و دژوارییەك لەنێوان دەسەڵاتی سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران هەبن....زۆری دیكە.
هەر دەستوورە یەكێتی ریزەكانی خەڵك و نەتەوە ڕێكدەخا و شوێنی هەرێمی كوردستان لەناوەوە و لەگەڵ عێراق و دەرەوە نیشاندەكا، حورمەتی ماددی و مەعنەوی پێدەبەخشێ‌، نەبوونی دەستوور سەرتاپای شەرعییەتی حكومەت دەخاتە بەرپرسیارێكی قورس. بۆیە پێویستەو بێ‌ دواكەوتن هەوڵبدرێ‌ كە كۆمەڵێك پسپۆڕی دەستووری، كۆمەڵناسان، مێژوونووسان و زانایانی سیاسەت و كەسانی خاوەن كەسایەتی و دڵسۆز و شارەزای حزبی هاوبەشبن لە نووسینەوەی دەستووردا، دەیڵێمەوە ئەمەش دەبێتە دەرگا بۆ پێناسەی هەموو دەسەڵاتداران لە هەرێمدا. كورد وەك خەڵك، ناڵێم نەتەوە چونكە هەلومەرجی تەواوی نەتەوەی نییە، كورد وەك مێژوو، كوردستان وەك نیشتمان شایانی جێگاو رێگای شیاوی خۆیانن، ئەوەش پێكنایە، تا دەستەبژێری رووناكبیری، پێشەوا، دەوڵەت و بەرنامە و حزبی راستەقینە دروستنەبن. كات تێپەڕیوە، ئەوەش لەئەستۆی بەرپرسیاران و حزبەكانە.