هیوا سەید سەلیم

 مانگی ئاداری ئەمساڵ، ٣١ ساڵ بەسەر راپەڕینی بەهاری ١٩٩١ تێدەپەڕێت، بۆیە دەتوانین بڵێین ٣١ ساڵە لە باشوری کوردستان ئەزموونێک هەیە کە کورد دوور لە دەسەڵاتی بەغدا حوکمی خۆی دەکا. شایانی باسە کوردستانی باشور نزیکەی سەد ساڵە بەدەر لە ئیرادەی گەلەکەی کراوەتە بەشێک لە دەوڵەتی عێراقی، بەڵام دوای راپەڕینی بەهاری ١٩٩١ ئەو دەرفەتێک بۆ گەلی کوردستان لەو پارچەیە هاتەپێش تا باشور ببێتە خاوەنی ئەزموونێکی دیفاکتۆ.
 ئەگەر بمانەوێت ئەو ماوە زەمەنیە بەراورد بکەین بە ئەزموونی وڵاتانی دەوروبەرمان،  دەگەینە ئەو راستیەیی کە ئەو ماوەییە دەرفەتێکی زێڕین بووە  کە گەلی کوردستان لە باشور بتوانێت بۆ گەیشتن بە ئاواتەکانی خۆی کەلکی لێوەرگرێت، وە پێگە و بناغەی حوکمڕانیەکی درووستی لەسەر دابمەزرێنی، بەڵام ئایا باشور بەو ئاڕاستە هەنگاوی ناوە؟ ئەوەیان پرسیارێکی جدیە پێویستی بە وڵامدانەوە و هەڵسەنگاندنی درووستی لایەنی پەیوەندیدارە.
ئەگەر تۆزێک بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، تێدەگەیەن کە ئەو دەرفەتەی لە راپەڕینی ١٩٩١ بۆ باشوری کوردستان هەڵکەوت دەرفەتێکی زۆر کەم وێنە بووە، بەوەی کە لەو کاتەدا توانرا تەواوی دەزگا داپلۆسێنەرانەکانی رژێمی بەعس کە ساڵانێک بوو بو ئاگر و ئاسن حوکمی کوردستانی دەکرد،  لە چەند رۆژێکی یەکجار کەمدا ئەو دەسەڵاتە تۆقێنەر لەسەرجەم شارەکانی کوردستان رابماڵدرێت،  بە شاری کەرکوکیشەوە.
شایانی باسە، لە  سەد ساڵی رابردوو، زۆرێک لە گەلانی ناوچەکە بە قۆستنەوەی گۆڕانکاری وەرچەرخانە سیاسیەکانی جیهان توانیان بگەن بە خەونی خۆیان لە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەییان.  ئەگەر هەر زۆر دوور نەڕۆین سەردەمی دوایی جەنگی جیهانی یەکەم و دووەم و جەنگی سارد و لێک هەڵوەشانەوەی یەکێتی سۆڤیەتی جاران بە نموونە وەرگرین،  دەبینین دەیان دەوڵەتی تازە لەسەر ئاستی جیهان و ناوچەکە دامەزران،  لە لایەن وڵاتانی دیکە دانیان پێدانرا، وە بوون بە ئەندام لە نەتەوەیەکگرتووەکان. ئەگەر بەشێکی ئەو دەوڵەتانە  بەروارد بکەین بە کوردستان، لە رووی خاک و نەتەوە و مێژوو و ئابووری...هتد،  زۆر لە دوایی ئێمەوە بوون، بەڵام ئەوان زیرەک بوون لە قۆستنەوەی بارودۆخی ناوچەکە و کورد ئەمەی بۆ نەکرا. 
لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەکەم لە باشوری کوردستان بە رابەرایەتی  شێخ مەحمود لە بەشێکی سنوورداری باشوور هەوڵدرا بۆ دامەزراندنی حوکمڕانیەکی خۆماڵی، بەڵام بە هۆکاری ئەوەی شێخ یاریزانێکی لێزان نەبوو، وە ئەوسا پیلانی زۆری ناوخۆیی و دەرەکیش لە دژی ئەنجامدرا، سەرەنجام خۆیی و ئەزموونەکەشی کرایە  قوربانی ململانێی ئینگلیز (کە ئەوسا دامەزرێنەر و حاکمی عێراق) بوو، لە لایەک و هەژموونی وڵاتانی دیکەی ناوچەکە لە لایەکی دیکە.
 دوای ئەو رووداوە لە رۆژهەڵاتی کوردستانی ژێر دەستەی دەوڵەتی ئێران، بارودۆخی دوای جەنگی جیهانی دووەم دەرفەتێکی دیکەی بۆ کورد هێنایە پێش، سەرەنجام  لەسەر دەستی پێشەوا قازی موحەمەد کۆمارێک لە مهاباد راگەیەندرا، کەچی بەداخەوە لەوێش هاوشێوەی ئەزموونی شێخ مەحمود،  نەتوانرا ئەزموونەکە لە گەمی زلهێزەکان بپارێزرێت، ئەوەیان وایکرد ئەزموونی کورتی کۆماری مهاباد بە ساوایی سەر ببڕدرێت، ئەمجارەشیان خەونی کورد لەبار بردرا.
ئامانج لە ئاماژەدان بە ئەو دوو نموونەیە،  بۆ ئەوەیە کە بڵێین دەرفەتی ئێستای باشوری کوردستان لە هەموو بوارێک جیاواز بووە لە ئەزموونەکانی پێش خۆی. بە دەلیلی ئەوەی وا تەمەنی حوکمڕانیەکەی باشور ٣١ ساڵ تێدەپەڕێنێت، ئەگەرچی ئەزموونەکە لە ئاستی دەرەکی دەستکەوتی زۆری بەدەستهێناوە، هەر لە داننانی دەستووری بە هەرێمی کوردستان لە دەستوری عێراقی فیدرال بگرە،  تا دانان و کرانەوەی هەرێمی کوردستان لە بواری دبلۆماسی و چەندین دەستکەوتی دیکەش،  بەڵام لە پاڵ هەموو ئەمانەشدا لە ئاستی ناوخۆیی  ناتوانرێت بڵێین ئەزموونەکە سەقامگیرە و لەبەردەم مەترسیدا نیە.
لە ئێستادا، کێشە ناوخۆیەکانی هەرێمی کوردستان کە زادەی حوکمڕانیەکی خرابن،  هەمیشە وەک هەڕەشە لە بەردەم ئەو ئەزموونی هەرێمی کوردستان خۆی دەبینێتەوە، ئەمەش وایکردووە  زۆر جار لە ئاستی دۆستان ئەو هۆشداریە بە بەر گوێی بەرپرسانی کورد لە هەرێمی کوردستان دابدرێت، دوایین هۆشداریش قسە بەناوبانگەکەی (جنین پلاسخارت) بەرپرسی یۆنامی بوو لە عێراق، کاتێک ووتی: " مەرج نیە ئەو ئەزموونە حوکمڕانیەتان تا سەر بمێنێت"
شایانی هەڵوستەیە کە لە هەرە دیاردە خرابەکانی نێو حوکمڕانی  هەرێمی کوردستان، بریتە لە تەشەنەسەندنی گەندەڵی، نادادی، دەستوەردانی حزب و بەرپرسان لە کایە سەرەکیەکانی حوکمڕانی و قۆستنەوەیان بۆ خۆ دەوڵەمەندکردنی ناڕەواو، هەروەها بەرتەسکردنەوەی ئازادیەکان...هتد.
لێرەدا ئەگەر هەڵسەنگاندن بۆ هۆکارەکانی لەبارچوونی ئەزموونەکانی رابردوو کورد بکەین لە مێژووی سەد ساڵی رابردودا ، هەمیشە چاودێران پێیان وابووە کە هۆکاری دەرەکی فاکتەری سەرکی بووە کە ئەزموونەکانی کورد نەگاتە دوا مەنزلی سەرکەوتن، بەڵام  بۆ ئەوەی ئێستای هەرێمی کوردستان هیچ گومان هەڵناگرێت ئەگەر ئەگەر پاشەکشە دەکات و پێش ناکەوێت هۆکارەکەی بریتییە لە فاکتەری خودی. 
بۆیە بە نیگەرانیەوە دەڵێین، ٣١ ساڵ حوکمڕانی خراب تا ئێستا نەیتوانیوە ئەزموونی هەرێمی کوردستان  لەژێر سێبەری حزبایەتیەکی تەسک دەرباز بکات، بەڵگەش ئەوەیە لەو زەمەنە زۆرە هێشتان لە کوردستان ئاسەواری دوو ئیدرەیی کە زادەی سەردەمی شەڕی ناوخۆیی (پارتی و یەکێتیە)یە دەرباز نەکراوە،  لە ئێستشادا ئەو دیاردەیە بە زەقی هەستی پێدەکرێت، هەروەها تا ئێستا هێزی پێشمەرگەی کوردستان نەک لەژێر هەژموونی حزبەکانی دەسەڵات ماوە، بگرە بەشی زۆری بە هێزی بەرپرسان ناویان دێت، و لە کاتی ململانێکان ئەو هێزانە دژ بەیەکتری بەکاردەهێنرێن، کە ئەمەیان کێماسیەکی گەورەیە بۆ ئەو مەدوا کەمەی دیموکراسی کە لە هەرێمی کورستان هەیە، چونکە لە ئایندەدا بوونی هێزی چەکدار لە دەستی حزب و کەسەکان  مەترسی دەبێت لەسەر دەستاودەستکردنی ئاشتیانەی دەسەڵات.
جێگای هەڵوەستەیە،  کە سەرجەم ئەو دیاردانە  هۆکار دەبن  کە هاوڵاتیانی کوردستان،  بە تایبەت لە نێو  توێژی گەنجاندا رۆژ بە رۆژ متمانە بە ئەزموونی حوکمڕانی نەمێنێت، بەڵگەش ئاستی بەشداری لاوازی خەڵک بوو لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بە شێوەیەک کە ٧٠٪ خەڵک ئامادە نەبوون بچنە سەر سندوقەکانی دەنگدان، وە پیادەی مافێکی مەدەنیانەی خۆیان بکەن.
لە هەرێمی کوردستان (دیاردەی بێ متمانەیی، ناسەقامگیری سیاسی، بێ کاری، خرابی خزمەتگوزاریەکان...هتد) لەم چەند ساڵەی دواییدا وایکردووە ژمارەیەکی یەکجار زۆر لە هاوڵاتیان لە ناویاندا گەنج و ژن و منداڵ سەری خۆیان هەڵگرن و کوردستان جێبهێڵن، بەرەوە هەندەران کۆچ بکەن، شایانی باسە کە ئەو دیاردەش بێ گرفت نەبووە، بگرە مەرگی سەدان خێزان لێکەوتۆتەوە.
دواجار دەڵێین، کارەساتێکی گەورەیە لە هەرێمی کوردستاندا ٣١ ساڵ بەسەر راپەڕینی خەڵکی کوردستان تێدەپەڕێت، کەچی خەڵک هیوا و ئومێد  بە گەڕانەوە بۆ ژێر چەتری عێراق دەخوازێت!  چەترێک کە خەڵک لە راپەڕینی ١٩٩١ رەتیکردەوە، تەنانەت کاتێکیش کە دەسەلاتی بەعس لەو کاتە وویستی ئەو ئازادییە لەبارببات،  جەماوەری کوردستان  پەنای بۆ کۆچی ملیۆنی برد.
لە کۆتاییدا دەڵێین بۆ ئەوەی هیچی دیکە دەسەڵات لە خرابەوە بۆ خرابتر نەچێت،  وەرن گوێ بۆ دەنگی دڵسۆزان شڵکەن، ئەگینا ئەوی هەشە لە دەست دەچێت، ئەوسا دەبێت ئێوە بچنە ژێرباری بەرپرسیاریەتی دۆڕانەکە.
بۆیە لە ئێستادا هەنگاو نان بە ئاڕاستەی حوکمڕانیەکی باش کە کۆتایی بهێنێت بە گەندەڵی و نادادی و بەهەدەردانی سەروەت و سامانی میللەت،  زامنی گێرانەوەی متمانەی خەڵک دەکات بە ئەزموونێک کە ٣١ ساڵ بەر لە ئەمڕۆ بە خوێنی هەزاران شەهید و تێکۆشانی گەلەکەمان بەدەستهاتووە، بۆیە کاتی کۆتیهێنان بە حوکمڕانی خراب هاتووە، بەو ئاڕاستەیە هەنگاو نەنێن مێژوو بەزەیتان پێ ناکات.