‎گۆران قادر

‎گەندەڵی مۆتەكەیەكە خەون وئاواتی گەلان دەدا بە بادا وهەڵیدەتەكێنێت، ودیاردەیەكیشە كە دەسەڵاتداران وحوكمڕانانی دنیا لە سیستمە دیموكراسیەكاندا(بە بەهێز ولاوازیانەوە) وبە جیاوازی تواناكانیانەوە(توانای ئابووری، ئیداری)، وبە جیاوازی كوالێتی سیستمی دادوەریانەوە دژایەتی دەكەن، جا هەندێكیان ڕاستگۆیانەو بە فیعلی وهەندێكیشیان بە ڕوكەش وسەرزارەكی لە دژی ئەم دیاردەیە دەجەنگن.
‎وەلێ سیستمە ستەمكار وتۆتالیتاریەكانی دنیاش سەركەوتوو بوون لە گۆڕینی ماهیەتی گەندەڵی لە ئاكارێكی هەڵە ونادروست وبێزراوەوە بۆ دیاردەیەكی سۆسیۆلۆجی باو كە كۆمەڵگە بە شێوەیەكی گشتی قبوڵی بكات ونەوە پاش نەوە بیگوێزێتەوە ودەستاودەستی پێبكرێت، بە بیانووی ئەوەی كە وابەستەیی بە جیهانی سێیەمەوە ودەرباز نەبوون لەو بازنەیە زەمینەیەكی لەبار وگونجاو ویارمەتیدەرە بۆ كۆی دیاردە دزێو وقێزەون ونەرێنیەكان.
‎لە ئەلفوبێی حوكمڕانیشدا گشت ئاكارێكی زانراو ودیراسەكراو یاسا وڕێسا وبارودۆخی نمونەیی هەیە كە تیایدا سەرهەڵبدات وگەشە بكات وپەرەبسێنێت.
  گەندەڵیش ئاكار وهەڵسوكەوتێكە كە لە نەبوونی چاودێری (خودی)دا دێتە ئاراوە، كە چاودێری (خودی)ش پێكدێت لە هەبوونی ویژدان وبڕوابوون بە بەها باڵاكان وپرنسیپەكانی چاودێری گشتی كە بریتیە لەو یاسا وڕێنماییانەی لەلایەن دەوڵەتەوە هەوڵی جێبەجێكردنیان دەدرێت، ولێرەشەوە ڕاشكاوانە دەبینرێت كە دەسەڵات ودەسەڵاتدارە گەندەڵەكان ناكرێت گرەنتی مانەوە وبەردەوامبوونی خۆیان بكەن تەنها لە زەلكاوی كۆمەڵگەیەكی گەندەڵدا نەبێت.
‎لەلای ئەم جۆرە دەسەڵاتدارانە گەندەڵی وەك پیشەسازییەكی پڕ سوود وقازانج وایە بۆیە هەوڵی برەوپێدانی دەدەن، وگەندەڵی پەیوەندییەكی ڕاستەوانە وسۆزدارە لەگەڵ نەزانین ودواكەوتوویی، هاوشێوەی پەیوەندییەكەی كلیۆپاترا ویولیۆس سیزەرە كە پەیوەندی پەنابۆبردن وپارێزگاری وعەشقێكی سەرمەدی بوو.

‎پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی 

‎پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی راستەوخۆ بەشدارە لە چەسپاندنی (گەندەڵبوون) لە كەسێتی مرۆڤەكاندا، واتا ئامادەگی بۆ ئەنجامدانی گەندەڵی.
‎لێرەوە بۆمان روون دەبێتەوە كە خێزان یان دەزگا ودامەزراوە پەروەردەییەكان دەكرێت یەكەمین شوێن بن بۆ شینبوونی مرۆڤی گەندەڵ ودانانی بەردی بناغەی پێگەیاندنی مرۆڤی گەندەڵ وپێشكەشكردنی ئەم جۆرە مرۆڤە بە كۆمەڵگە، بۆ زانینی هەموو لایەكیش گەندەڵی لە ئاكار وهەڵسوكەوتێكی سادە وسانا(بەپێی تێڕوانینی گشتی یان زۆرینە)ەوە دەستپێدەكات ودێتە بەرچاو، لە نمونەی ئەم ئاكارانەش نۆرەبڕی وڕێزنەگرتن لە ڕیزی وەستان بۆ هەركار وبابەتێك، ناسیاوی وبرادەرایەتی، مەحسوبیەت ومەنسوبیەت، بەرتیل پێدان، كە ئەمانە هەنگاوی سەرەتا وهێڵە گشتییەكانن بۆ وێناكردنی دەوڵەتی گەندەڵی وگەندەڵكاران.
‎سیستمە سیاسییەكان لە دەوڵەتە دواكەوتووەكاندا گەلەكانیان بەكاردەهێنن بۆ بڵاوكردنەوە وتەشەنەسەندنی گەندەڵی لە هەموو پێچ وكولێن وجومگەكانی ژیاندا بە تەواوی ووردەكارییەكانەوە، بە ئامانجی
‎ئەوەی ئەم ئاكار وهەڵسوكەوتانە ببنە رەوشتی باو لەناو (گەل)دا، نەك لەناو بەرپرسان ودامەزراوەكانی دەسەڵات ودەسەڵاتداراندا، بەمەش بەرپرسیارێتی ئەخلاقی ویاسایی بۆ بەرەنگاربوونەوەی لە ئەستۆ وگەردنی خۆیان دادەماڵن.

‎كۆمەڵگە 

‎كۆمەڵگە بە تەواوی دامەزراوە جیاجیاكانیەوە فێرگە وقوتابخانەیەكی گەورەی پێگەیاندنە بۆ بەرهەمهێنانی تاك بەتاكی پێكهاتەكەی خۆی، هەتا ئەم قوتابخانەیە بێگەرد وئەخلاقی بێت، ئەوا بەرهەمەكەی مرۆڤگەلێك دەبن كە خاوەنی ئەخلاق وبەهای گەورە وپیرۆز دەبن لەو ئەخلاق وبەها باڵایانەی كە لە خودی كۆمەڵگەكەدا باو وبڵاوە.
‎ئاستی وەرگرتنی بەها باڵاكان وئاستی رەوشتی تاكەكان رەنگدانەوەی ئاستی بڵاوبوونەوە وباوێتی ئەو ئاكار ورەوشتەیە كە لە كۆمەڵگەدا پەیڕەو دەكرێت، ووابەستەیە پێوەی، بە جۆرێك كە تیۆری ملدانی كۆمەڵایەتی دەبێت بە پوختە ونمونەیەكی گونجاو بۆ ئەم دیاردەیە، چونكە مرۆڤ لە زوربەی جارەكاندا ملدەدات بۆ عورف وعادەت ورەوشتی باوی كۆمەڵگە تەنانەت ئەگەر هەندێك جار لەگەڵ تێڕوانینی خۆشیدا جیاواز بێت بەڵام هەر ملدەدات لەپێناو ئەوەی كە لەگەڵ كۆمەڵ بێت ودژ بە كۆمەڵگە نەوەستێت.

‎بەرەنگاربوونەوە وقەلاچۆكردنی گەندەڵی 

‎گەندەڵی زنجیرەیەكی شێوە هەرەمە ولە سەرەوە بۆ خوارەوە (لە وەزیرەوە بۆ گزیر) شۆڕ دەبێتەوە، یان بە پێچەوانەوە لە خوارەوە بۆ سەرەوە لە (گزیرەوە بۆ وەزیر)، ڕێچكە دەبەستێت، وهەر یەكێكی بەشدار لەم زنجیرەیەدا گەندەڵی ئەنجامدەدات بەپێی ئاستی پلە وپێگە وپۆستەكەی خۆی وبە ڕێژەی جیاواز، ولە زۆرێك لە دەوڵەتانی دواكەوتوو ویستێكی راستەقینە وجددی نابینرێت لە ئیرادەی دەوڵەتدا بۆ بەرەنگاربوونەوە وقەلاچۆكردنی گەندەڵی وگەندەڵكاران.
‎لەم جۆرە دەڵەتانەدا قەلاچۆكردنی گەندەڵی  تەنها بریتی دەبێت لە دانان ودەركردنی هەندێك یاسا وڕێسا وڕێنمایی شەكڵی، كە جگە لە بەهەدەردانی بڕێك لە ماڵ وسامانی گشتی بۆ ماوەیەكی دوور ودرێژ هیچی تری لێ سەوز نابێت وهیچ ئەنجامێكی بینراو  وبەرجەستەی لێناكەوێتەوە، بەمەش تا دێت بازنەی گەندەڵی فراوانتر دەبێت وزیاتر رۆدەچێت بە تەواوی جومگەكانی دامەزراوەكاندا ودەبێتە هەوێنی مامەڵەكردن ولە هزری خەڵكیدا دەچەسپێت و رەنگدەداتەوە.
‎لە ئێستادا زاڵبوون بەسەر دیاردەی گەندەڵی وبنەبڕكردنی بووە بە ئاڵنگارییەكی قورس وسەخت لە خەیاڵدانی گەلاندا و وەك خەونێكی نەتەوەیی مەحاڵ وبەدینەهاتوو لێی دەڕوانرێت لە كاتێكی كورت مەودادا، بەڵام ئەوەی كە لەلای زۆرێك لە خەڵكی پەنهانە وپەی پێنابرێت ونەزانراوە ئەوەیە كە گەندەڵی وەك پیلانێكی گەورەی میتۆد بۆ داڕێژراوە وئەمانیش(خەڵكی) بەشێكی دانەبڕاون لێی.
‎بەرهەڵستیكردن وبەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی پێویستی بە سیحر وبەرچووی گەردوونی نیە، بگرە تەنها پێویستی بە كاراكردنی ویژدانە لە ناخی مرۆڤەكاندا لەگەڵ رێزگرتن لە یاسا ودانپێدانان بە كیان بە قەوارەی دەوڵەت، و بەگەڕخستنی ئەم پرنسیپانە وبەردەوامبوونیان دەبێتە هۆكارێك بۆ بێزراندن وقێزەونكردنی دیاردەی گەندەڵی وكەمكردنەوەی گەندەڵكاران.
‎هیچ كات ناكرێت لەڕووی زانستی ولۆجیكیەوە رۆڵی ئاكار وهەڵسوكەوتی دەستخراو(مكتسبة) نادیدە بگیرێت لە بونیادنانی كەسێتی مرۆڤەكاندا، چونكە مرۆڤ ئاوێتە وكۆكتێلێكە لە فیترەت ودەستخستن، ولە كۆتاییدا یەكێكیان بەسەر ئەوی (دی)دا زاڵ دەبێت.
‎بەڵام رۆڵی ئاكار وهەڵسوكەوتی دەستخراو(السلوك المكتسب) ڕاشكاوانە وەدیاردەكەوێت لە هێڵە گشتییەكانی كەسێتی مرۆڤەكاندا، تەنانەت گەر بڕوا بەوەش بهێنین كە مرۆڤ بەفیترەت بە گەندەڵی یان بە بێگەردی(نەزیهی) لەدایك دەبێت، بەڵام هێزی یاساش رۆڵێكی گرنگی دەبێت لە كەمكردنەوە وبنەبڕكردنی گەندەڵی ودیاردە دزێوەكانی تریشدا ئەگەر وەك پێویست بچەسپێرێت وبسەپێنرێت بەسەر هەموواندا بەیەكسانی وبەبێ جیاوازی.

‎بە كوردی وبە پوختی

‎لە كۆتاییدا پێویستە هەموومان ئەوە لەیاد نەكەین كە منداڵ ونەوەكانمان تۆوێكن لە خاكێكدا دەیانچێنن كە ناوی كۆمەڵگەیە، كە دەشێت تۆوێكی باش بن لە خاكێكی بێفەڕدا، وە یان تۆوێكی خراپ بن لە خاكێكی بەپیتدا، بەڵام چەكەرەی ئەم تۆوە مرۆییە كە شین دەبێت وسەردەردەهێنێت دەبێتە بەرهەم، بەرهەمێكی باش بۆ خزمەت وسوود گەیاندن، یاخود بەرهەمێكی خراپ بۆ گەندەڵی وزیان گەیاندن.

‎سەرچاوەكان:
‎١- بەزمانی عەرەبی 
أ- حنان سالم، ثقافة الفساد في مصر-دراسة مقارنة للدول النامية، دار مصر المحروسة، القاهرة، ٢٠٠٣.
ب- رمضان السنوسي وعبدالسلام الدويبي،  الفساد بين الشفافية والمساءلة، دار الكتب الوطنية، ٢٠٠٦.
ج- عامر الكبيسي، الفساد العالمي الجديد واستراتيجيات مواجهته، مؤسسة اليمامة، السعودية، ٢٠٠٩.

‎٢- بەزمانی ئینگلیزی 

 A- Clinard Marshell. B.& Meier Report F, (2008),Sociology of Deviant Behavior, 30ed, U.S.A, Wadsworth cengage, .2008.

B- Matsumato, Midori, Administraive Corruption and its effects on governoment education expendirure: Acase Study of four South east Asian Countries M.A, university of Colorodo at Bowder, united States, 2008.

‎‎توێژەر ولێكۆڵەری سیاسی