سەردار عەزیز 

ڕەنگە هیچ سیاسیەكی تر هێندەی نوری مالیكی كاریگەر نەبێت لەداڕشتنی سیاسەتی عێراق لەپاش سەدام. تێگەیشتن لەمالیكی بەسودە نەك وەك شەخس، بەڵكو وەك چۆنێتی بەڕێوەچونی پرۆسەی سیاسی لەعێراقدا. هەروەها بۆ چۆنێتی ئامادەكردنی كەسایەتی سیاسی و هەڵكشان و داكشانیان. تۆمارە دەنگییە دزەپێكراوەكانی ئەم دواییە وەك جۆرێك لەدانپیانان مامەڵەی لەگەڵدا دەكەین. ئەم تۆمارە دەنگییانە دەرخەری ئەوەن كە لە دانیشتنە تایبەتەكاندا گفتوگۆی سیاسی چۆنە. چەندێك تێگەیشتنی پیلانگێڕی و رقی شەخسی و خەونی دۆكیشۆتەیی زاڵە. ئەوەی جێگای باسە ئەمە تەنها نیە بەمالیكی بەڵكو پانتایی تایبەتی سیاسیەكانی عێراق و كوردستانیش بەهەمانشێوەیە. 
گەعدە سیاسییەكان پڕن لە وەهم و پیاهەڵدان و جەناب و جەنابكاریی و فوكردنە كەسی سیاسی. ئەم پانتاییە تایبەتانە بەشێكن لە ئەو دۆخەی كە لەسیاسەتی ناوچەكەدا گەورەترین وەهمی ئایدۆلۆجی و بچووكترین بازنەی سیاسی پێكەوە كاردەكەن. 
 لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا، ئەمریكاو ئێران و ئەوانیتر بەپلەی جیاوازی ڕۆڵیان هەیە. لێرەدا چەند  چەمكێك بەكاردەبەین بۆ تێگەیشتن لەم دۆخە. یەكەم چەمك، چەمكی ناچاریی. لە یاداشتەكانیدا بەناوی نێردە: لە كابولەوە بۆ كۆشكی سپی.
The Envoy: From Kabul to the White House, My Journey Through a Turbulent World
 زەلمای خەلیلزاد دەنووسێت: بەیانییەكیان جێف بێلس، كە پاشان لەگەڵ دیموكراتەكاندا لەنیویۆرك دەبێتە كاندید، هاتە ژورەكەمەوەو وتی: بۆ نوری مالیكی دەڵێی چی؟ ئەوكاتە قەیرانی دەستنیشانكردنی سەرۆك وەزیران بوو كە لە ٢٠٠٥ەوە دەستی پێكرد هەتا ٢٠٠٦. زەلمای دەڵێت: بایوگرافیایم خوێندەوە. ناسیۆنالیستێكی عێراقی بوو. لەتاران ژیابوو، پاشان رۆشتبوو بۆ دیمەشق. لەكاتی ئەندام پەرلەمانیدا لەلیژنەی بەرگریی بوو. ناوهێنانی مالیكی لەبەرامبەر كاندیدێكی تردابوو كە ئێران پشتگیری لێدەكرد، ئەویش عەلی ئەدیب بوو. زەلمای عەلی ئەدیبی پێباش نەبوو، چونكە ماڵ و مناڵی لەئێران بوو. بۆیە بە دوای كەسێكی تردا دەگەڕا، كە كۆمەڵێك مەرجی تیادابێت، لەوانە كرانەوە بەرامبەر سوننەو وڵاتانی عەرەبی، دانانی هەردوو وەزیری ناوخۆو بەرگریی لەكەسانی ناتایفیی. كاتێك زەلمای و مالیكی لە ژورێك لەپەرلەمانی عێراق یەكتر دەبینن، مالیكی بەهەموو مەرجەكانی زەلمای رازی دەبێت و وەها خۆی پێشان دەدات كە هاوبیری مۆدێلی ئێرانی نیە.

مالیكی بڕوای وەهایە كە لەپاش ونبوونی ئیمامی مەهدی، ئیتر خەڵك بۆیان هەیە حوكمی خۆیان بكەن هەتا ئەو دەگەڕێتەوە، نەك لەلایەن فەقێ و مەلاوە حوكم بكرێن وەك تیورەی ولایەتی فەقیه  خومەینی داوای دەكات. بەڵام ئەو كاتەش رەخنەیەك لەمالیكی هەبوو كە توندە لە پرۆسەی لە بەعسخستن. بەم پێیە ئەمریكا، لەكاتێكدا بڕیاردەر بووە، بەڵام كۆمەڵێك تێگەیشتنی پێشوەخت ئاراستەی كردوە، یەكەم، عێراق پێویستی بە كەسێكی بەهێزە بۆ بەڕێوەبردن. دووەم، دەبێت ئەو كەسە گوێڕایەڵ بێت، سێیەم، دەبێت هەشتا لەسەد لێی ڕازی بن، كە یانی شیعە و كورد، یان ئەگەری هەیە شیعەو سوننە. 
تیورەی ئەوەی عێراق پێویستی بەكەسێكی بەهێزە، یەكێكە لەهۆكارەكانی شكستی حوكمڕانی لەعێراقدا. لەم دواییانەدا روپ بن گیات كتێبێكی نووسیوە بەناوی پیاوە-بەهێزەكان،
Strongmen: Mussolini to the Present
 پێش هەموو شتێك ئەوە دەردەخات ئەوانەی كەخۆیان بە بەهێز نمایش دەكەن، لەناخەوە یان لەڕوی كەسایەتییەوە زۆر لاوازن. ئەم لاوازییەشە پاشان بەرەو دەسەڵاتگەرایی و ستەمگەراییان دەبات.
بەڵام لەپەیوەندی ئەمریكاو عێراقدا چەند پرسێكی تر لە ئارادایە. یەكەم، باوەڕ بەوەی كەخەڵكی ئەم ناوچەیە تەنها ملكەچی كەسی بەهێز دەبن و پیادەكردنی دەسەڵات وەها دەبینن كەخەسڵەتی كەسی بەهێزە، ئەمە هەرچەندە هەرزوو دەكرێت وەك دیدێكی ئۆریەنتالیست ئاماژەی پێبكرێت، بەڵام راستی زۆر تیادایە. سەرباری ئەمە، كۆمەڵێك كێشە دروست دەكات:
 یەكەم، دیموكراسی دەكوژێت، دووەم، دەزگا لەناودەبات و دەزگای تەریبی شەخسی دروست دەكات، سێیەم، كەسی خۆ بە بەهێزان زۆرجار هیچ باجێك بەگەورە نازانێت لەبەرامبەر مانەوەیدا.
مالیكی نەناسراوبوو. كاتێك زەلمای لەڕێگای ستیڤ هالیدەیەوە پێشنیاری دەكات بۆ كۆشكی سپی، ئەو دەپرسێت ئەمە كێیە، ئەویش پێی دەڵێت سەیری پرۆفایلەكەی بكە لای سی ئای ئەی. ئەوە راستییەكە كە هەموو سیاسییەكانی عێراق پرۆفایلی تایبەتیان هەیە لای سی ئای ئەی. لەجاری دووەمدا، كە مالیكی دەبێتەوە بە سەرۆك وەزیران برێت مەكگۆرك پشتیوانی دەبێت، دیسانەوە لەبەر تیورەی پیاوی بەهێز. دیدی پیاوی بەهێز لەچەند روویەكەوە پەیوەستە بە دۆخی ناچارییەوە. ناچاری یانی بوونی دۆخێك كە بژاردەكان كەمن و بژاردەی خراپ باشترە لەخراپترین. لەهەمانكاتدا یانی دۆخی قەیران. ئەمەش زەمینە دەسازێنێت بۆ ئەوەی لەبڕی باشكردن دۆخەكە زیاتر ئیدارە بدرێت. 

خەسڵەتێكی تر كە بەشێكە لەبونیادی سیاسی تاكەكانی ناو عێراق، بوونی باوەڕی سیاسی بەرفراوانی ئەبستراكتە، بەڵام لەمیانەی دەسەڵاتدا خل خل دەبنەوە بۆ بنەماڵە و عەشیرەت. ئەم تێزە بەسەر زۆربەی سیاسیەكانی عێراقدا پیادە دەبێت. بەشی زۆری تووێژی سیاسی عێراقی و كوردستانی و هەروەها تووێژی رۆشنبیر، باوەڕێكی رەهایان بە كۆمەڵێك دونیا بینی بەرفراوان هەیە، وەك سۆشیالیزم، ئومە، برایەتی گەلان، دەسەلاتی ئایین، مرۆڤایەتی، بەڵام كاتێك دەبنە دەسەڵاتدار پاش ماوەیەك لەمیانەی پیادەكردنی دەسەڵاتیاندا دەگەڕێنەوە بۆ  خۆیان و خێزان و بنەماڵە. مالیكی، پێشتر سەدام، بە هەمانشێوەبوون. وەك لە سەرەوە ئاماژەم پێدا مالیكی بۆ رازیكردنی زەلمای هەوڵی ئەوەدەدات كە وەها دەرخات دیموكراسیخوازە، بەوەی بروای بە دەسەڵاتی خەڵك هەیە، هەتا هاتنەوەی ئیمامی زەمان، كە بێگومان هەرگیز نایەتەوە. بەڵام وەك لەتۆمارە دەنگییە دزەپێكراوەكاندا ئاماژەی پێدەكات مالیكی لەهەوڵی ئەوەدایە كە نەك لە تایفەكەی بەڵكو لەعەشیرەتەكەی هێزی تایبەت پێك بهێنێت بۆ شەڕی نەیارەكانی.
ئەم گەڕانەوەیە بۆ دۆخی تەقلیدی دەسەڵات، لەپێناو ئامانجێكدایە، ئەویش دەستبەردار نەبوون. كەسی بەهێزی لاواز لەحەقیقەتدا، هەرگیز ئامادەنیە بڕوا بەدەزگا بهێنێت و خۆی وەها ببینێت كە خزمەتی خەڵكی دەكات لەڕێگای دەزگایەكەوە و خزمەتەكەی، چونكە بۆ خەڵكە، ئەوا دەبێت بەڕەزامەندی خەڵك بێت، بەڵكو خۆی دەبێت بەدەزگاو دەزگا دەكاتە دەسكەلای خۆی. جۆرێك لەدەزگا دروست دەكات كە بەدەزگای داخراو یان تایبەت ناسراوە. جودایی لەنێوان دوو جۆر دەزگای كراوەو تایبەت، كرۆكی تێزەكەی هەردوو جەیمس و دارۆنە لەكتێبی بۆچی گەلان شكستدەهێنن؟
مالیكی لەهەناو پرۆسەی سیاسی عێراقیدا وەها ناسراوە كەخاوەن چەمكی نایدەین-ە، بەعەرەبی (ما ننگیه).  ئەمڕۆ كە بنەماڵەیی بەشێكی هەرە سەرەكی سیاسەتی عێراقییەو هۆكاری هەرە سەرەكی ئەوەیە كە خاوەن دەسەڵاتەكان ئامادەنین دەستاو دەستی پێبكەن. لێرەدا حكومەت و دەزگاكان وەها دەبینرێن كە بەدەستهێنرابن نەك كەسەكە دیاریكرابێت بۆ ماوەیەكی دیاریكراو. ئێنە بەردەوام ئەم تێگەیشتنە نامۆدێرنانە رۆژانە دەبیستین و دەخوێنینەوە. بۆ نموونە، كە دەڵێن فڵان وەزارەت یان پۆست هی ئەو حزبەیە، مانای وەهایە پۆستێكی گشتی جۆرێك لەموڵداری تایبەتی بۆ دروستبوە. رەنگە مالیكی بڕوات، بەڵام دیاردەی مالیكیزم كە خۆی لەقۆرغكاریی و دەسەڵاتخوازی و دەستبەردارنەبوون و هەموو بە دوژن زانین و وەهمی گەورەو گەڕانەوە بۆ خێڵ و بنەماڵە بەشێكی هەرە سەرەكی سیاسەتی عێراقی و ناوچەكەیە.