سەردار عەزیز

لەپاش گۆڕینی رژێمەوە لەساڵی ٢٠٠٣، هیچ كەسایەتییەكی تر هێندەی موقتەدا سەدر جێگای ئاڵۆزی و كێشەو نەیارێتی نەبووە. لەسەرەتاوە هەتا ئەمڕۆ ئەمریكاییەكان و نوخبەی شیعەو ئێرانیش بەئاستی جیاواز نەیارێتی دەكەن. بەڵام سەدر ئێستا بەهێزترین كەسایەتی سیاسی وڵاتەو لەترۆپكی دەسەڵاتیدایە، ئایا لێرەوە بەرەو كوێ هەنگاو دەنێت؟ بۆ ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بزانین، دەبێت مێژو و دیدی سەدر بۆ دۆخەكە بەووردی بزانین.

سەدر سەر بەخێزانێكی ناسراوە لەعێراقدا، لەمێژووی عێراقدا لەڕووی ئاینی و كۆمەڵایەتی و حوكمدارییەوە هەمیشە پێگەیەكی دیاریان هەبووە. بەڵام خەسڵەتێك كە سەدرییەكان لەئەوانیتر جودا دەكاتەوە، نزیكێتی سەدرە لە چینەكانی خوارەوە.

لە چەند مانگی پێشوودا چین-ناسی ناسراو ڤیكتۆر شیه Victor Shih كتێبێكی نوسی دەربارەی مامەڵەی نوخبەی سیاسی چینی لەگەڵ یەكتردا، بەتایبەتی لەلایەن ماوەوە، بە ناونیشانی هاوپەیمانی لاوازەكان. هەردوو ناونیشانی كتێبەكەو بەجۆرێك لەجۆرەكان میتۆدەكە، بەكارمان دێت بۆ تێگەیشتن لەم دۆخە. سەدریەكان بەپێچەوانەی نوخبە ئەرستۆكراتییەكەی نەجەف، خەڵكی پەراوێزخراوی ناو كۆمەڵگای شیعە لەخۆیان كۆدەكەنەوە، سڵناكەنەوە لەكۆكردنەوە كاوڵی و شروگی و زنجی و رەشپێستەكانی بەسرەو هەژاران و مەعدانەكان. ئەمە بەتەواوی پێچەوانەی مامەڵەی نوخبەی تری شیعەیە، كەزیاتر خۆیان لەپارەدارەكان نزیك دەكاتەوە بەتایبەتی لەبەر بوونی سیستەمی خومس. كەجۆرێكە لەباج لەئاینی شیعەداو پێنج یەكی داهات دەچێت بۆ رابەری دینی. مناڵی ئەم جۆرە لایەنگرانەبوون كەڕۆژانی پێشوو لەپەرلەمان بوون و كەسێكی وەك موسەننا ئەمین بەسوك تەماشای دەكردن. سوك تەماشاكردنەكەی موسەننا رەنگدانەوەی كەلتوری سوننی و نوخبەی شیعەبوو كە لەگەڵیاندا دەژی. یەكێك لەو خۆپێشاندەرانە بەناوی حەیدەرەوە بۆ واشنتۆن پۆست لێدوانی دابوو، خوازیاری ئەوەبوو كە گرتنی پەرلەمان هەتا كۆتایی هاوین بەردەوام بێت، چونكە ئەو لەهەموو ژیانیدا لەجێگای وەها فێنكدا نەخەوتووە.

بەهاتنی خەڵكی هەژاری عەمارەو ناسریە و قەراخەكانی دیجلە بۆ بەغداو دروستبونی شاری شۆڕش، بەمەبەستی تەعریبی بەغدا، لەسیستەمێكی تایبەتی ئەندازەسازی و كۆمەڵایەتی، كە لەلایەن ئەندازیارێكی یونانییەوە [دۆكسیادێز] نەخشەی بۆ دەكێشرێت، قورسایی سەدریەكان دەكەوێتە بەغدا. ئەم خەڵكە كە لەگوندەكانەوە دێن دەبنە بەشێك لەو پرۆسەیەی كەپێی دەڵێن بەگوندكردن، لەبری ئەوەی ببن بەشاری كەلتوری گوند بەسەر شاردا دەسەپێنن. بەڵام لەڕووی شوناس و باری دەروونی و دۆخی كۆمەڵایەتی پێویستیان بەڕابەرێكە بۆ ئەوەی كۆیان بكاتەوە، هێزو ماناو نوێنەرایەتیان پێببەخشێت. موقتەدا هەموو ئەمەی بەمیرات بۆ ماوەتەوە. ئەمەشە بنەمای نزیكبوونەوەی موقتەدا لەشیوعیەكان.

هەندێك چاودێر ئەم تووێژە بە نزیكەی دە لەسەدی خەڵكی عێراق لەقەڵەمدەدەن. خەسڵەتی ئەم تووێژە ئەوەیە بەئاسانی دەستبەرداری سەدر نابێت. سەدر لەلایان تەنها سیاسییەك نیە، بەڵكو ابەر و پیرۆزو سەرچاوەی هێزو مانایە. گەر لەڕەفتارەكانی موقتەدا بنواڕیت، بەدانیشتن لەسەر فەرش و لێخوڕینی ئۆتۆمبیلی بچوك و هاتنە ناوەوەی جەماوەر، هەموو نمایشن بۆ ئەوەی پێیان بڵێت ئێوەو شێوە ژیانەكەتانم لەبیر نەكردووە، ئەگینا هەموو دەزانن كە موقتەدا خاوەن داهات و سامانێكی زەبەلاحە.

موقتەدا ئێستا لەبەردەم ساتەوەختێكی ئێجگار ئاڵۆزدایە، ئایا چۆن بەسەر عێراقدا زاڵبێت، وەك تاكەڕێگا بۆ ئەوەی لەناو نەچێت؟ ئەمە وەرچەرخانە لەدۆخێكەوە كەموقتەدا داوای ئەوەی دەكرد كەهەبێت وەك هێزێك، بەڵام ئێستا دەیەوێت هەبێت وەك خاوەنێك، وەك تەنها رێگای مانەوە. لەم پێناوەدا موقتەدا دەبێت سەرباری دەوڵەت دوو لایەنی تر كۆنترۆڵ بكات، ئەوانیش شیعەی عێراق و حەوزەی نەجەفە. گەر تەماشا بكەیت دەبینیت چۆن زمانی سەدر لە ماوەی رابوردودا گۆڕاوە بۆ زمانێكی تەواو دینی، هەتا ئاستێكی زۆر تایفیی. هەندێك لەلایەنگرانی گۆرانی بعزم حیدر والنبی مایضل كل ناصبی-یان دەگوتەوە لەپەرلەمان، لای هەندێك ناسبی مەبەست لێی سوننەیە. ناسبی مەبەستی لێی ئەوانەن كەڕقیان لەئەهلی بەیتە.

   هەموو دەزانین كە موقتەدا ناتوانێت ببێت بەئایەتوڵڵا بەمزووانە. ئەم لایەنە یەكێكە لەو بوارانەی كەڕەخنەگرانی وەك لایەنی لاوازی مامەڵەی لەگەڵدا بكەن. مارسین ئەلشەمەری یەكێكە لەو دەنگە لاوە دیارانەی كە وەك شارەزای حەوزە قسە دەكات و دەنووسێت، ئێستا سەرقاڵی گۆڕینی نامەی دكتۆراكەیەتی بۆ كردنی بەكتێبێك كە تایبەتە بەمیكانیزمی كاركردنی حەوزە، كاتێك رەخنەی لەموقتەدا گرت وەك كەسێكی وێناكرد كەخاوەنی ئەو پێگەو سەرمایەیە نیە كە بتوانێت ببێتە خاوەن دەنگی شیعە یان نوێنەری حسەین یان رابەری حەوزە. (جارێك لە گەڵ مارسین لەدیدارێكی دیسكی عێراقی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكیدا بووم، تەنها من و ئەو باسمان لەدەستدرێژی توركی كرد، ئەو بەمەبەستی داكۆكی لەجەماعەتی چوارچێوە بوو، بەڵام من بۆ مەبەستی داگیركاری كوردستان).

موقتەدا لەم هەوڵەیدا رووبەڕووی بنەماڵەی سیستانی دەبێتەوە، كەجۆرێك لەسیستەمیان داڕێژاوە بۆ چۆنێتی بەڕێوەچونی حەوزە بەتایبەتی لەلایەن كوڕەكەی سیستانیەوە، محمدڕەزا. بێدەنگبونی حەوزە و سیستانی لەم دۆخە باشترین بەڵگەیە كە حەوزەی نەجەف دژ بەموقتەدایە و ناوێرێت لەترسی جەماوەر پشتیوانی چوارچێوەبێت. [دەبێت ئەوەمان لەبیرنەچێت كە سەدر و چوارچێوە پێكەوە تەنها سێ ملیون دەنگیان هەیە لەجەماوەرێكی نزیكەی سی ملیۆنی].

بەدیدی هەندێك چاودێر، لەنێویاندا نیبراس كازمی، ئێران لەماوەی رابوردودا دۆخی عێراقی لەلایەن خۆیەوە هەڵپەساردبوو، بەتایبەتی پاشا قەیرانی ناو پاسداران و گۆڕینی سەرۆكی ئەو لایەنە. بەڵام لەماوەی پێشوودا محەمەد رەزا پەیوەندی دەكات بەخامنەئیەوە بۆ هاوكاری لەترسی سەدر. ئێرانیش ئەمە بەدەرفەت دەزانێت بۆ سودوەرگرتن لەدۆخەكە، چونكە ئێران نە دۆستی سەدرە و نە سیستانی چونكە هیچكامیان سەر بەسیستەمی ولایەتی فەقیه نین.

دیارە بێگومان ئێران كۆمەڵێك چەسپیوی هەیە لەعێراقدا، لەوانە حوكمی شیعە، پەراوێزی سوننە، پشتیوانی كورد بۆ حوكمی شیعە، دروستنەبوونی ناسیونالیزمی عێراقی و كەسایەتی بەهێز، سەرنەكەوتنی دیموكراسی، رێگریی لەئەمریكا و ئیسرائیل و كەنداوییەكان. بەڵام وەك محسن میلانی دەڵێت موقتەدا لەسەرووی هەموو مەترسییەكانەوەیە. دیارە زۆر كەس موقتەدا وەك دۆستی ئێران لەقەڵەمدەدەن. موقتەدا دژنیە بەڵام رەنگە لەدەرەوەی پلانی خۆی جۆرێك لەشوناس دروست بكات كە شیعە پەرت دەكات، شوناسی شیعەی عێراقی تۆكمە دەكات.

ئەم خواستەی موقتەدا وەهایكردووە كە ركەبەرەكانی وەهای ببینن بەسەركەوتنی هەوڵی لەناودانی ئەوانیتر دەدات. بۆ ئەمە ئەوەندە بەسە بگەڕێینەوە بۆ كوشتنی عبدالمجید خوئیی، رۆمانی فیتنەی كەنعان مەكیە وەك گوناهی سەرەتای عێراقی نوێ مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا دەكات. لای موقتەداش روونە، بەتایبەتی پاش ئاماژەدان بەمالیكی و پاشان دانانی سودانی كە مەبەستی ئیتر دانانی كەسێكە كەبیەوێت رووبەڕووی سەدر بێتەوە. هەرچەندە محمد شیاع سودانی ئەوەی لێڕانابینرێت كەڕووبەڕووی سەدر بێتەوە، بەڵام وەك پیاوی مالیكی و لاوازبوونی، كە ناچاری دەكات بەوەی دەورەبدرێت بەكەسانی ترو زوو بكەوێتە ژێر رووداوەكانەوە، بەكاربێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی سەدر. لەم روانگەیەوە، رووبەڕووبونەوەی سەدر حەتمیە، بەڵام پرسی كات و گونجاوییە. ئایا ئەگەر رووبەڕووبونەوە روبدات چی رودەدات؟ ئەگەر سەدر سەركەوتوبێت ئەوا كۆریایەكی باكوری دینی دروست دەبێت، ئەگەر ئیتار زاڵبن عێراق پەرتەوازە و پاشكۆی ئێران دەبێت. بەڵام روداوی گەورە ئەوە دەبێت ئایا سەدر لەشیعە جودا دەبێتەوە و وەك دروز و عەلەوی و ئیسماعیلی و ئەوانیتر دەبێتە تایفەیەك؟ هەتا ئەو رۆژە بەخوای گەورەتان دەسپێرم.  لە هەمانكاتدا راڤەیەكی تر هەیە كە پشت بەتۆڕی نزیكی خزمایەتی نوخبەی ئاینی-سیاسی شیعە دەبەستێت، دۆخەكە بەتەواوی بەئاراستەیەكی تردا دەبات. قسەكردن لەسەر ئەو تۆرە ئاڵۆزە و پێویستی بەماندوبونی زیاترە. كورد لەهەموو شتێك زیاتر پێویستی بەناوەندێكی شیعە ناسییە، نەك لەڕوانگەی سوننیەوە، بەڵكو مێژوگەرایی و تیولۆجی و زانستی.