سەركۆ یونس 

لەدوای هەڵبژاردنە پێشوەختەكەی ئۆكتۆبەری ساڵی پار، بردنەوەی رەوتی سەدرو سووربوونی سەدر لەسەر پێكهێنانی كابینەی زۆرینەی نیشتمانی، پاشان كشانەوەی رەوتی سەدر لەئەنجومەنی نوێنەران و دەستلەكێشانەوەی بەكۆمەڵی ئەندامانی سەدر، لەپاش هەوڵەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی  بۆ پێكهێنانی كابینەو بەربژێكردنی سودانی بۆ سەرۆك وەزیران. خۆپیشاندانی جەماوەری رەوتی سەدرو نوێژی بەكۆمەڵی لایەنگرانی سەدر، چوونەناوەوەیان بۆ ناو ئەنجومەنی نوێنەران، رەوشی سیاسی و ئەمنی عێراق بەگشتی و بەغدای پایتەخت بەتایبەتی ئاڵۆزو مەترسیدارە.
هۆكارەكانی پشت پێكنەهێنانی كابینەی نوێ لەعێراقدا، زۆرن، هۆكاری سیاسی و ئابوری و فشاری وڵاتانی ئیقلیمی بەگشتی و كۆماری ئیسلامی بەتایبەتی.
لێرەدا، باس لەهۆكارە ئابورییەكان و قەیرانە بێ كۆتاكانی گەلانی عێراق دەكەین، لەدوای پرۆسەی ئازادییەوە.
بێكاری:
وەك دەردێكی كۆمەڵایەتی و ئابوری لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە ساڵ لەدوای ساڵ قەبارەكەی گەورەترو زیاتر دەبێت، بەپێی ئامارەكان، رێژەی بێكاری لەئێستادا نزیك دەبێتەوە (30٪ بۆ 40%) لەهەندێ پارێزگای باشور، رێژەی (50%) بێكارن، هەرێمیش بێبەش نییە لەم دیاردەیە، قەبارەی بێكاری ساڵانە بەرزتر دەبێتەوە، بەتایبەتی دوای ئەوەی نزیكەی  نۆ ساڵە، یاسای بودجەی هەرێممان نیە.
بێكاری لەعێراقدا، زیاتر لەچینی گەنجاندایە، ساڵانە 180 هەزار  گەنج لەكوڕان و كچان، لەزانكۆو پەیمانگاكان لەسەرتاسەری عێراق دەبنەخاوەن بڕوانامەو ئامادەن بۆ كاركردن، بەڵام نە كەرتی گشتی و نە كەرتی تایبەت توانای وەڵامدانەوەی ئەم قەبارە گەورەیەی دەستی كاری نییە، هەربۆیە ئەم ژمارەیەش دەچێتە سەر قەبارەی بێكاری لەعێراقدا.
هەژاری:
لەڕاستیدا هەژاری، وەك دیاردەیەكی ئابوری و كۆمەڵایەتی لەعێراقدا بەردەوامەو ساڵ لەدوای ساڵ، قەبارەی هەژاری زیاترو زیاتر دەبێت، ئامارەكانی ئەم دیاردەیە ترسناك و جێگای هەڵوێستەكردنە.
لەزانستی ئابوریدا، هەژاری پێناسە دەكرێت بەوەی كە تاكی كۆمەڵگە، دەستیان بەدەرامەتی دارایی و پێداویستییە سەرەكییەكان، بۆ نزمترین ئاستی ژیان نەگات. لەلایەكی ترەوە هەژاری بەواتای ئەوە دێت كەئاستی داهاتی رۆژانەی تاك بەپێی ستانداردەكانی یونیسێف نزمە، بەشێوەیەك ناتوانێت پێداویستییە بنەڕەتیەكانی  پڕبكاتەوە.
لەڕاستیدا، كەسان و خێزانەكان، لەهەژاریدا دەژین، بەبێ یەكەی نیشتەجێبوونی گونجاوو ئاوی پاك و خۆراكی تەندروست و چاودیری پزیشكی، بێگومان بۆ هەر كۆمەڵگایەك پێوەری تایبەت هەیە بۆ دیاریكردنی رێژەی هەژاران لەدانیشتوانیان، لەئێستادا ژمارەیەكی زۆری مرۆڤ هەوڵی بەدەستهێنانی خەرجییەكانیان دەدەن.
بەپێی ئاماری بانكی نێودەوڵەتی، نزیكەی 711 ملیۆن كەس لەهەژاری قورسدا دەژین، ژیان بەسەردەبەن بەكەمتر لە1.90 دۆلار لەڕۆژێكدا لەساڵی 2021، ئەمە دەكاتە نزیكەی 10% لەدانیشتوانی جیهان.
لەعێراقدا، ژمارە فەرمییەكان لەڕێژەی هەژاری راستەقینە  ناتەواون، بەتایبەت ئەم ژمارانە لایەنی فەرمی حكومی ئیحراج دەكات.
لەچوارچێوەی پێوەرەكانی ساڵی 2021 دا، وەزارەتی پلاندانانی عێراق، دەڵێت، تێكڕای هەژاری گەیشتووەتە 27%  بەزیادەی 3% تێكڕای بنەڕەتی، دەرئەنجامی بڕیاری حكومەت بەدابەزاندنی بەهای دینار لەكۆتاییەكانی 2020دا.
بەڵام راپۆرتی رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی جیهانی (فاو) لەگەڵ بانكی نێودەوڵەتی و بەرنامەی خۆراكی جیهانی، دەڵێت، رێژەی هەژاری لەنێوان (7% بۆ 14%) زیاتر بووە لەدوای بڕیاری گۆڕینی بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلار.
لەڕاپۆرتەكەدا ئاماژە دەدات، بڕیاری دابەزاندنی بەهای دینار، لەماوەی كورتدا دەبێتەهۆی زیادبوونی ژمارەی هەژاران لەوڵاتدا لەنێوان (2.7 ملیۆن كەس بۆ 5.5 ملیۆن كەس) ئەمە جگەلەوەی دەرئەنجامی كۆرۆنا ڤایرۆسیش رێژەكەی گەورەتر كردووە.
لەساڵی 2020دا، تێكرای هەژاری لەعێراقدا، گەورەتر بوو، بەشێوەیەك نزیكەی (40٪)ی دانیشتوان كەژمارەیان بە(40) ملیۆن دەخەمڵێنرێت، بەهەژار ئەژمار دەكرێن بەپێی بانكی نێودەوڵەتی.
گەندەڵــــــی:
گەندەڵی بەدیاردەیەكی رۆژگاری ئەمڕۆی حوكمڕانانی دەوڵەتی عێراق دادەنرێت، كەچەندین كاریگەری خراپی لەسەر ئابوری هەیە، لەهەمووی قورستر دەبێتە رێگر لەبەردەم پەرەپێدانی ئابوری، هەروەها دەبێتەهۆی زیادبوونی رێژەی هەژاری و بەرزكردنەوەی تێكڕای بێكاری.
گەندەڵی، كێشە كۆمەڵایەتییەكان زیاد دەكات و دەبێتەهۆی ناسەقامگیری سیاسی، ئەمەش لەعێراقدا رەنگیداوەتەوە.
گەندەڵی، بەهەڵسوكەوتی دوور لەبنەما ئایینیەكان و بەها ئەخلاقییەكان ئەژماردەكرێت، دەركەوتنی ئەم دیاردەیە دەگەڕێتەوە بۆ هۆكاری سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی كۆمەڵگا، لەوانەیە سەرچاوەكەی ناوخۆیی بێت یان دەرەكی، ئەمەش كاریگەری خراپی هەیە لەسەر ژێرخانی ئابوری و كۆمەڵایەتی.
بەفیڕۆدانی سامانی نیشتمانی لەعێراقدا، لەئاستێكی بەرزدایە، لەماوەی بیست ساڵی رابردوودا بەسەدان ملیار دۆلار، بەفیڕۆدراوە.
گەندەڵی، لەسەرجەم ئاستەكانی حكومەتدا بڵاوبووەتەوە، لەساڵی 2021 سەرۆك كۆمار، ئاشكرای كرد، كەنزیكەی 150 ملیار دۆلار لەداهاتی نەوت، براوەتە دەرەوەی وڵات، لەمیانەی گرێبەستی گەندەڵی لەدوای 2003ەوە.

لەماوەی ساڵی 2013 تا 2021، پێوەرەكانی گەندەڵی لەلایەن رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیەوە ئاشكرایكرد، لەكەرتی گشتی عێراقی گەندەڵی بڵاوبووەتەوە بەشێوەیەكی مەترسیدار، لەپێوەری (0 تا 100) ژمارەی خاڵەكانی عێراق، كە لەنێوان (16 بۆ 23) خاڵدایە. ئەم خاڵانەش زۆر نزمن، ئەمەش مانای نەبوونی شەفافیەت دێت.
لەڕیزبەندی 180 وڵات، عێراق پلەی 157ی گرتووە، واتە لەخراپترینەكانە.
گەندەڵی لەعێراقدا، لەدیاردەی تاكەكەسیەوە دەرچووەو لەئێستادا دیاردەیەكی گشتییە، زۆربەی كوتلە پەرلەمانییەكان و لایەنە بەشداربووەكانی حكومەت، لەئاستی وەزیرو كاربەدەستان لەگەندەڵییەوە گلاون، بەشێوەیەك سیمای سەرەكی ئیدارەدانی دەوڵەتی عێراقی، بەگەندەڵی دەناسرێتەوە.
بەپێی راپۆرتێك لەساڵی 2021 دا، كە لەلیژنەی دەستپاكییەوە دەرچووە، نزیكەی 52 وەزیر و پلەباڵا، یاداشتی ئاگاداركردنەوەیان بۆ دەرچووە، هەروەها نزیكەی 491 ئاگاداركردنەوە دەركراوە لەدژی 329 لەگەورە بەرپرسان و پلە تایبەتەكان.
زەرەرو زیانەكانی عێراق، لەساڵی 2005 ەوە لەپرۆژە وەهمیەكان، نزیكەی 300 ملیار دۆلار بووە، بەشێوەیەكی كرداری لەگەنجینەی دارایی عێراقەوە راكێشراوە، زۆربەی ئەم پارانە بۆ لایەنە سیاسییەكان رۆیشتووە.
بەپێی راپۆرتی وەزارەتی پلاندانان، نزیكەی نۆ هەزار پرۆژەی وەهمی، لەجۆری گەورەو بچوك، بودجەی بۆ تەرخان كراوە.

لەئێستادا خزمەتگوزارییە گشتییەكانی ئاوو كارەباو تەندروستی و رێگاوبان، لەنزمترین ئاستدایەو بەدەستهێنانی پێداویستیەكانی ژیان لەلای تاك و خێزانی عێراقی بەگران دەستدەكەون، سەرەڕای بەرزی ئاستی گشتی نرخەكان.
ئەوەی تائێستا حكومەتی هێشتووەتەوە، بەرزی نرخی نەوتە، عێراق رۆژانە زیاتر لە سێ ملیۆن و چوارسەد هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات و بەو داهاتانە، خەرجییە گشتیەكانی دەوڵەت دابین دەكرێت، بەپێی داتاكان (90%) لەبودجەی خەمڵێنراو بۆ مووچەی فەرمانبەران و خەرجی وەزارەتەكان و دامەزراوەكان دەڕوات. لەساڵی 2021دا داهاتەكان بە101 ترلیۆن دینار واتە نزیكەی 69 ملیار دۆلار بووە.
ئەوەی زیاتر بارودۆخی تاكی عێراق و هەرێمی كوردستانی بەئاڕاستەی هەژاری بردووە بەتایبەتی كردن (خصخصە) زۆربەی سێكتەرەكانی ژیانە وەك (كارەبا، ئاو، نان، سوتەمەنی، گوستنەوەو گەیاندن، پەروەردە، تەندروستی، پەروەردەو فێركردن و خوێندن بەهەموو قۆناغەكانییەوە، كشتوكاڵ، بازرگانی، نەوت و گاز.......هتد بەبێ ئەوەی لانی كەمی بژێوی تاك مسۆگەر بكرێت و دڵنیایی تەندروستی بۆ تاك مسۆگەر بكرێت هەموو چەمكەكانی ژیان رادەستی كەرتی تایبەت كراوە بەسودوەرگرتن لەو چەترەی دەسەڵاتداران بۆ سەرمایەدارەكانیان مسۆگەر كردووەو سەرمایەدارەكان یاری بەموقەدەراتی خەڵك دەكەن.
بەشێوەك كەرتی تایبەت قەبە بووە توانای دارایی لەحكومەت زیاترە، لەكاتێكدا دەسمایەی ئەم سەرمایەدارە قەبانە لەخاك و ئاوو هەواو سەرزەوی و بن زەوی ئەم وڵاتەوە سەرچاوەی گرتووە.
ئەم هۆكارانەو بەردەوامی كێشە سیاسییەكانی ناو لایەنەكان، ئایندەی دەوڵەتی عێراق بەنادیاری و ناڕوونی دەهێڵێتەوە، بەجۆرێك پێشبینی باشی لێ بەدیناكرێت.