دكتۆر صەباحی غالب

لە دوای ئەوەی هەواڵ و زانیاری لەسەر پەیمانی سیڤەر (10ی ئابی 1920) بە مێژوونووسان، ڕووناكبیران، سیاسەتمەداران و خەڵكی كورد گەیشت، لەو كاتەوە تا ئێستا لە جیهانی نووسینی مێژوویی و سیاسی كورد و حیزبەكانیدا، باس لەوە دەكەن كە ئەو پەیمانە مافی دامەزرانی دەوڵەتی كوردی ڕاگەیاندووە، بەڵام لە لایەن هاوپەیمانان و داگیركەرانی كوردستانەوە، غەدر لە كورد كراوە و جێبەجێ نەكراوە. ئەوی ڕاستی بێ ئەگەر ئەو بۆچوونە لە لایەن شارەزایانی كوردەوە بانگەشەی بۆ بكرێ و خەڵكی سادەی كوردی پێ گۆش بكرێ، ئەمەیان غەدرێكی گەورەیە و فریودانێكی عەقڵی و ویژدانییە، كە هەرگیز ناكرێ و نابێ دڵسۆزان ئەو كارە بكەن، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەوان كێڵگەی عەقڵ و تێگەیشتنی كورد بە سادە و ساكار دەزانن، دەیانەوێ لەو ڕێگا چەوتەوە بیر و باوەڕی مێژوویی و سیاسی هەڵگێڕنەوە و برەو بە بڵاوكردنەوەی ناتێگەیشتن بدەن، ئەو كارانە دەكەن و جەماوەری پێ توڕە و پەروەردە دەكەن، بەوەش كورد وا لێدەكەن كە هەمیشە هەڵە و تاوانە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی كورد و كوردستان بخەنە ئەستۆی بێگانە و دەرەوەی خۆمان.

     لە سیڤەردا بڕیاری دامەزرانی ئۆتۆنۆمی كوردستان هەبوو، بەڵام هێندە مەرجی تێدا بوو كە بۆ ئەو كاتی كورد و ئێستاشی لەگەڵدا بێ و دوای 102 ساڵ تێپەڕبوون بەسەر ئەو پەیمانەدا، كورد و حیزبەكانی هەموو بەشەكانی كوردستان، بێ بواردن و ئەم و ئەو، هەرگیز ناتوانن لە ئاستی جێبەجێ كردنیدا بن. بۆیە دەبێ و پێویستە بەر لە هەموو شتێك كورد لە پەیمانەكە و مەرجەكانی تێبگا، ئەوجا قسەی لەسەر بكا  و بە شان و باڵیدا هەڵبڵێ.

     پەیمانەكە لە بنەڕەتدا بۆ دابەشكردنی خاكی دەوڵەتی عوسمانی بوو كە لە دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی، دەبوایە ئەو ئیمپراتۆریەتە دابەش بكرێ و هەڵتەكێنرێ، كوردستانیش بێ بەختانە لەو سنوورانەدا بوو. لایەنەكانی پەیمانەكە، لە نێوان هاوپەیمانەكان لە سەرووی هەمووانەوە، بریتانیا، فرەنسا، ئیتالیا و یۆنان و هی دیكە كە سەركەوتووی جەنگ بوون لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی كە شكست و دۆڕاوی جەنگ بوو. بە سادە و ساكاری سیڤەر مافی دامەزرانی ئۆتۆنۆمی بە كورد دابوو، بەڵام بەندەكانی 62، 63 و 64 كە باس لە مافەكانی كورد و حكومەتەكەی دەكەن، هێندە مەرج و تەڵەی زمانی و قانوونی تێدا بوو، دەبوایە جێبەجێ بكرانایە ئەوجا مافی ئۆتۆنۆمی دواتر دەوڵەتی داهاتووی كوردستان دەسەلمێنرا و دادەمەزرا. ئەو مەرجانەش برێتی بوون لە:

(1) پێویست بوو هەموو لایەن و ئەندامانی پەیمانەكە، لە پەرلەمان و ئەنجوومەنی وەزیراندا دواتر مەلیك و سەرۆك كۆمار پەسەندی بكەن، ئەوجا دەچووە مەیدانی كارپێكردن و جێبەجێكردنەوە، بەڵام دەبێ شارەزایان، پسپۆڕانی مێژووی كورد، ڕووناكبیران، سیاسەتمەداران و حیزبی كوردی بزانن هیچ دەوڵەتێكی پەیمانەكە ددانیان پێدانەنا و پەسندیان نەكرد و ڕەزامەندییان لەسەر نەدا، لە پێش هەموویانەوە دەوڵەتی دۆڕاو و چۆكشكاوی تورك و كەمالییەكانیش بە توندی دایانە دواوە و هیچ نرخێكیان بۆ دانەنا. تەنیا و تەنیا بەو كارە هیچ بایەخێكی قانوونی بۆ پەیمانەكە و بۆ حورمەتی ئیمزاكەرانی نەهێشتەوە. ئەوەی یەك تۆز شارەزای قانوونی نێودەوڵەتی بێ، دەبێ ئەو حقیقەتانە بزانێ و هەست پێبكا.

دەقێ ماددەكانی پەیمانی سیڤەر

(2) ماددەی 62 دەڵێ: كۆمیسیۆنێك (لیژنەیەك) لە سێ ئەندام لە لایەن بریتانیا، فرەنسا و ئیتالیا لە ئەستەمبوڵ پێكدێ، دوای جێبەجێكردنی پەیمانەكە لە ماوەی شەش مانگدا بەرنامەیەك بۆ ئامادەكردنی ڕەشنووسی ئۆتۆنۆمی ئەو ناوچانەی زۆرینەی كوردن دادەنرێ، كە كەوتوونەتە ڕۆژهەڵاتی ڕوباری فورات، خوارووی سنووری ئەرمینیا كە لە دواییدا دیاری دەكرێ و سەرووی سنوورێك كە توركیا لە سوریا و میسۆپۆتامیا جیادەكاتەوە، وەك لە بەشی دووەم، بەندی 27 لە خاڵەكانی 2 و 3دا، ئاماژەیان پێكراوە. ئەگەر دەربارەی هەر مەسەلەیەك نەتوانرا بگەنە ڕێككەوتنێك، ئەو كاتە، لە لایەن ئەندامانی كۆمیسۆنەكەوە بابەتەكە دەگەیەنرێتەوە بە حكومەتەكانیان. لە بەڕێوەچوونی بەرنامەكەدا، هەموو مافەكانی ئاسووری و كلدانییەكان و كەمایەتی ڕەگەزی و ئایینییەكانی دیكە لەو ناوچانەدا پارێزراوبن، بۆ ئەم مەبەستە كۆمیسۆنێك لە نوێنەرانی بریتانیا، فرەنسا، ئیتالیا و ئێران و نوێنەرانی كورد پێكدەهێنرێ كە سەردانی شوێنەكان بكەن بۆ تەماشاكردنی هەر ڕاستكردنەوەیەك كە پێویست بێ لەو سنوورانەدا بكرێ كە بەپێی ئەحكامی ئەم پەیمانە بۆ توركیا دیاریكراوە، هەڵەبەت لە هەمان كاتدا دەبێ لەگەڵ سنوورەكانی ئێراندا ڕێككەوتنیان لەسەر بكرێ.

     ماددەی 63: بە پێی ئەم بەندە، حكومەتی توركیا ڕازییە بە قەبوڵكردن و بە قانوونیكردنی ئەو بڕیارانەی كە لە لایەن هەردوو كۆمیسۆنەكانی بەندی 62ەوە دەدرێن، لە ڕۆژی ڕاگەیاندنی بڕیارەكان بە حكومەتی توركیاوە، دەبێ لە ماوەی سێ مانگدا توركیا جێبەجێیان بكا.

     ماددەی 64: ئەگەر لە ماوەی یەك ساڵدا، كە پەیمانەكە كاری پێدەكرێ، كوردەكانی ئەو ناوچانەی كە لە ماددەی 62دا دەستنیشان كراون، توانییان پەیوەندی بە (كۆمەڵەی گەلان)ەوە بكەن و ئەوە بسەلمێنن كە زۆربەی دانیشتوانی ئەو ناوچانە ئارەزووی سەربەخۆیەتی دەكەن و  دەیانەوێ لە توركیا جیا ببنەوە، هاوكات ئەگەر ئەنجوومەنی كۆمەڵەی گەلانیش پێیان وابێ كە كوردەكان توانای بەڕێوەوەبەرێتی و سەربەخۆیەتییان هەیە، ئەو كاتە، كۆمەڵەی گەلان ڕادەسپێرێ كە مافی سەربەخۆیەتی بە كوردەكان بدرێ. بەم پێیە توركیا ڕازی دەبێ كە ڕاسپێرییەكە بكاتە قانوون و دەستبەرداری هەموو ماف و كاروبارێكی خۆی دەبێ كە لەو ناوچانەدا هەیەتی كەوا هێمایان بۆ كراوە. درێژەی ئەو دەستبەرداربوونەی تورك دەبێتە بابەتی گفتوگۆیەكی تایبەت لە نێوان ئەندامانی سەرەكی هاوپەیمانەكان و توركیادا. ئەگەر وەختێك دەستبەرداربوونەكە جێبەجێ بوو، دەربارەی پەیوەستەكی و لكاندنی دانیشتواتی كوردی ئەو بەشە كوردستانەی كە لە ویلایەتی موسڵدا هەن بە دەوڵەتی كوردییەوە، ئەوا لە لایەن ئەندامانی سەرەكی هاوپەیمانەكانەوە هیچ جۆرە ناڕازیبوونێك پیشان نادرێ.

     (2) با مامۆستایانی زانكۆ، مێژوونووسان، ڕووناكبیران، سیاسەتمەدار و ڕۆژنامەنووسان هەروەها خوێنەری زیرەك و وریا بە تێگەیشتنەوە تەماشای ماددەی 62 بكەنەوە، نەك هەر بە ساكاری بیان خویننەوە، دەبێ ئەوە بزانن و ئەوە وەك ڕۆژی ڕووناك وایە كە ئەو دوو كۆمیسۆنەی كە بڕیار بوو پێكبێن، ئێستاش و ئەوسا پێكنەهاتن، هەرگیز ئەو سنوورەی لە نێوان ئۆتۆنۆمی یا دەوڵەتی داهاتووی كوردستان و ئێراندا دیاری نەكران، هەر لەم ماددەیەدا چەندان ئەگەر هەبوون، تاكە یەكێكیان نەچووە مەیدانی جێبەجێ كردنەوە، بەوەش سەرلەبەری پەیمانەكە هەڵوەشاوەتەوە.

    (3) لە ماددەی 63دا، دیسان چەندان ئەگەر و مەرجی تێدایە، كاتێك دوو كۆمیسیۆنی ماددەی 62 پێكنەهاتن، ڕازی بوونی توركیاش جێبەجێ نەبوو، ماوەی سێ مانگەكەش تێپەڕی، ئیدی كورد هیچ مافێكی قانوونی و داواكردنی نامێنێ

     (4) ناوەرۆكی ماددەی 64یش هەر لە سەرەتاوە بەتاڵ و پوچەڵ كراوەتەوە چونكە كورد نەك لە ماوەی ساڵەكەدا كە پەیمانەكەدا ئیمزا كرا، ئێستاش ئەگەر دەوڵەتی بۆ دابمەزرێ ناتونێ قەبوڵی بكا و توانای جێبەجێكردن و بەڕێوەبردنی نییە، مەرجی ئەوەش كە كورد بیویستایە لە تورك جیابێتەوە، هەرگیز نەهاتە دی، چونكە ئەگەر چەند كەسێك بیویستایە كورد لە توركی برای موسڵمانی و سوڵتان و خەلیفە جیاببێتەوە! ئەوا بە داخەوە هەموو كورد بەوە ناڕازی بوون سەربەخۆ بن و لە تورك و عوسمانی بترازێن، ئەگەری ئەوەش كە كۆمەڵەی گەلان پێیان وا بوو كە كورد توانای حوكمدارێتی خۆیان هەیە، ئەو كاتە ڕایدەگەیەنێ كە كورد مافی سەربەخۆیەتی هەیە، لەبەر ئەوەی كورد هیچ هیممەتێكی نەبوو، لەم بارەیەوە كۆمەڵەی گەلانیش ددانی بە دامەزرانی بە سەربەخۆیەتی كورددا نەنا، كوردی ویلایەتی موسڵیش هەرگیز داخوازییەكی وای نەبوو كە لەگەڵ حكومەتی كوردستان لە باكوور یەك بگرێ و پێكەوە دەوڵەتێكی گەورە دابمەزرێنن.

     (5)  لە قۆناغی پێش و لە ڕۆژگاری پەیمانی سیڤەردا، كورد لەسەر ئاستێكی هەرە كەم و بێ هێزی بیر و تێڕوانینی نەتەوەیی و نیشتمانی و جەماوەرسازیدا بوو، هێندە لاواز بوو، كورد نە سەركردایەتی هەبوو، نە حیزب، نە بەرنامە، نە زەمینەی سەربەخۆیی و ئازادی دەرنەكەوت بوون كە وێڵی دامەزراندنی دەوڵەت لە نێوانیاندا بوو بێ. ئەمە بەشێكە لە مێژووی بیر و مێژووی هۆشیاری سیاسی كورد، بە خۆنواندن و بەهار هێنانە سەرچۆكان و دروشم لێدان، حكومەت یا دەوڵەت پێك نایەن. تێگەیشتن لە دیوە قانوونی و واقیعییەكەی كورد و كوردستانی سەردەمی سیڤەر، پێویستیان بە لێكۆڵینەوەی ورد و لەسەرخۆ و زانستانەیە. حەقە ئەوانەی خۆیان بە مێژوونووس، ڕووناكبیر، سیاسەتمەدار، ڕۆژنامەنووس و مامۆستایانی هەموو قۆناغەكان بە تایبەتی مامۆستایانی زانكۆ، واز لە ناڕاستی و چەواشەكاری بێنن و لەوە زیاتر خەڵكی كورد گیرۆدە و دەستخەڕۆی پەیمانی سیڤەر نەكەن و درێژە بە هەڵە وتنی سەر تەلەفزیۆن و نووسینی لابەلا بێنن، هەوڵ بدەن لە ئێستا تێبگەن و خۆیان یا خۆمان بۆ ئایندە ئامادە بكەین و بۆ پێشەوە هەنگاوی عەقڵانی، سیاسیانە و واقیعیانە بنێن، ئەو قەناعەت و ڕووناكبیرییە بڵاوبكەنەوە كە كورد ببێتە نەتەوە، ئەوەش بەوە دەبێ كە سیاسەتمەداری بە توانا و دڵسۆزی دوور لە بەرژەوەندپەرستی تایبەت پەیدابن، بە هاوكاری بیرمەندان و زانایانی بوارەكانی سیاسەت، مێژوو، جوگرافیا و ئابووریناسان و هی دیكە دەتوانرێ حیزب و بەرنامەی كار و خەبات دابنرێ و كورد و كوردستان بەرەو سەرفرازی و ئازادی بۆ پێشەوە ڕەو بكەن.

     (6) دەقی ئینگلیزی پەیمانی سیڤەر كە لەبەر دەستی مندایە، باوەڕناكەم لە كوردستان هەبێ یا باسكارێك لێكۆڵینەوەی زانستانی لەسەر كردبێ، پەیمانەكە 100 لاپەڕە و 433 ماددەیە، ئەوەی ڕاستەوخۆ بە ناوی كوردستان، لە بەشی سێدایە، نیو لاپەڕەیە و تەنیا 3 ماددەیە،  بۆیە جگە لەو خاڵانەی لای سەرەوە، دەیان ماددەی دیكە كە پەیوەندییان بە كوردستانەوە هەیە و لای كورد نەزانراون، دەبوایە كورد لە هەر هەموویان بكۆڵێتەوە و تێیان بگا و بە هۆشیاری سیاسی، هێز و توانای سەربازی و قانوونی و سەركردایەتییەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بكا، تەنیا وەك نموونە كێشەكانی نێوان دەوڵەتی پێشنیازكراوی ئەرمینیا و كوردستان، سنوورەكانی ئێران و كوردستان، مێسۆپۆتامیا و كوردستان، سوریا و كوردستان، توركیا و كوردستان و وەهەروەها زۆر گەورە و مەترسیدارن، بەڵام مخابن كورد هیچ بوونێكی مەعنەوی و ماددی لەو كاتەدا نەبووە بتوانێ نانی بە دۆ بگا و هەوڵێكی بەرجەستە بدا، دەبێ ئەوەش بە زانستی و بە حقیقەت بزانرێ كە گاریگەری كورد لەسەر بەندەكانی پەیمانەكە نەبووە، ئەوەی بەندەكانی پەیوەندی بە كوردەوە هەبووە بە هیممەتی بریتانیا بوون. جا یەكێك بە تێكۆشانی شەریف پاشا یا كەس و حیزبێك یا بنەماڵەیەك دەزانێ، ئەوانە پەیوەندییان بە حەقیقەت و ڕووداوەكانەوە نییە و لە مێژوودا حسابیان بۆ ناكرێ، سیڤەر پەیوەندی بە ئارەزووی ئەم بنەماڵە و ئەو بنەماڵە یا ئەم كەس و ئەو كەسەوە نییە، بە هاتوهاواریش مێژوو نانووسرێتەوە. ئامرازی هەرە سەرەكی بۆ بێ بەشبوونی كورد لە ئەنجام و ئامانجەكانی پەیمانی سیڤەر، كورد خۆی بوو، هۆكار و ئامرازەكانی دیكە بە پلەی دووەم دێن.

     ئەمە حەقیقەتە و پەیوەندی بە بانگەشە و پێدا هەڵدان نییە، هەر كەسێك بیەوێ لە مێژووی سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی و ڕۆژانی پەیمانی سیڤەر و دیوە شاراوەكانی مێژوویی سیاسی، كۆمەڵایەتی و قانوونی بزانێ، با بفەرموێ و بڕوا كتێبی «مێژووی: دۆزی كورد لە كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە تا كۆتایی پەیمانی سیڤەر 1918 ـ 1920  توێژینەوەیەكی مێژوویی بەڵگەنامەییە» بە وردی و تێگەیشتنەوە بیخوێنێتەوە، ئەوجا دەتوانێ بە چاكی و زانستانە، شارەزای لایەنەكانی مێژووی ئەو سەردەمە ببێ.

      لە كۆتاییدا هیوادارم، ئەم نووسینە كورتە، ببێتە تێگەیشتنێكی هۆشیارانە و زانستانە بۆ ئەوانەی عەوداڵی ڕاستی و دروستین، هاوكات هاندەر بێت كە كورد چی دیكە دوای كڵاوی بابردوو نەكەوێ.

  لەندەن ـ  10ی ئابی 2022