مه‌حمود ره‌زا

عێراق تووشی کۆمەڵێک قەیرانی گەورە بووە. بەو هۆیەوە چارەنووسێکی خۆڵەمێشی چاوەڕێیەتی:

یەکەم: قەیرانی دەستور:

1-جێپەنجەی کورد بەدەستورەوە، لەجێپەنجەی شیعەو سوننە دیارترو رۆشنترە.

بەگوێرەی مادەی (١٤٢/أولا وثانیا وثالثا)ـی دەستور، دەبوو خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەرەتای دەسبەکاربوونیەوە لیژنەیەکی پەرلەمانی پێکبهێنایە. ئەو لیژنەیە لەماوەیەکدا کە لە چوار مانگ تێپەڕ نەکات، بەڕاپۆرتێک پێشنیارەکانی خۆی لەسەر هەموارکردنی دەستور بدایە بەئەنجومەن.

ئەنجومەن هەموارە پێشنیارکراوەکانی بەیەک پاکێج بخستایەتە دەنگەوەو بەزۆرینەی رەهای دەنگی بەڵێی نوێنەران تێپەڕیایە. دوای دەنگدانی ئەنجومەن لەسەری، لەماوەیەکدا کە لە دوو مانگ تێنەپەڕیایە، بخرایەتە راپرسیییەوە. بەڵام وا ١٧ ساڵ تێپەڕی و دەستور هەموار نەکرایەوە.

2.بەگوێرەی مادەی (١٤٢/رابعا)، دەستوری عێراق دەستورێکی وشکە (جامد)ە. ئەم بڕگەیە ئەڵێ: "راپرسییەکە سەرکەوتوو دەبێ، ئەگەر زۆرینەی دەنگی دەنگدەران بهێنێ و ئەگەر دوو لەسێی دەنگدەرانی سێ پارێزگا یان زیاتر، رەفزی نەکەن". لێرەدا جێپەنجەی کورد زۆر دیارو ئاشکرایە. مەبەست لەو سێ پارێزگایە، سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستانە.

3.مادەی (٧٠/ أولا وثانیا) دەڵێ: "ئەنجومەنی نوێنەران لەنێوان پاڵێوراوەکاندا بەزۆرینەی دوو لەسێی ئەندامەکانی، سەرکۆمارێک هەڵدەبژێرێ. ئەگەر هیچ پاڵێوراوێک زۆرێنەی داواکراوی نەهێنا، ململانێ دەکەوێتە نێوان ئەو دوو پاڵێوراوەی زۆرترین دەنگیان هێناوە، کام پاڵێواراویان زۆرینەی دەنگی هێنا، رادەگەیەنرێ بەسەرۆک.

ئەم مادەیە بێجگە لەوەی مادەیەکی قەیراناویە، کورد، بەتایبەتی پدک و ینک ئەوەندەی کە ئاڵۆسکانیان و بوونە هۆی پێشێلکردنی ئاشکرای تەوقیتاتی دەستوری و دواخستنی پێکهێنانی حوکمەتیش.

بەتایبەتی دوای ئەوەی لەسەر پرسیاری سەرکۆماری ئێستا، دادگای ئیتیحادی نیسابی قانونی‌ی دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرکۆماری کرد بە ٢/٣ـی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران و چوارچێوەی هەماهەنگییش دۆخەکەی قۆستەوەو لەڕێگەی سێیەکی پەکخەرەوە، نەیهێشت نیسابی قانونیی کۆبوونەوەی هەڵبژاردنی سەرکۆمار بێتەدی. بەمە، ئەوەندەی کە دۆخەکە شێوا بەسەر یەکدا.

4.مادەی (٧٦/ أولا) دەڵێ: "سەرکۆمار پاڵێوراوی فراکسیۆنی خاوەنی زۆرترین نوێنەر رادەسپێرێ بۆ پێکهێنانی ئەنجومەنی وەزیران...".

ئەم بڕگەیە بووەهۆی ئەوەی رێگەنەدرێ دکتۆر ئەیاد عەلاوی ساڵی ٢٠١٠ ئەنجومەنی وەزیران پێکبهێنێ، هەرچەند خاوەنی گەورەترین فراکسیۆنی پارلەمانی‌ بوو. شیعەکان هاوپەیمانییەکیان دروستکرد، ئەو مافەیان لە د.عەلاوی سەندەوەو خۆیان حوکمەتیان پێکهێنا.

بۆ ئەوەی دوای هەموو هەڵبژاردنێک دووچاری هەمان قەیران نەیەین، لەکاتی هەموارکردنی دەستوردا دەبێ ئەم بڕگەیە بەم شێوەیەی لێبکرێ: "سەرکۆمار پاڵێوراوی گەورەترین فراکسیۆنی هەڵبژاردن رادەسپێرێ بۆ پێکهێنانی حکومەت..".

5.بڕگەی (٦٤/ أولا)یش یەکێکە لەبڕگە قەیراناویەکانی دەستور. ئەو ململانێیەی ئێستا لە نێوان رەوتی سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگیدا، لەسەر هەڵوەشاندنەوەو هەڵنەوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران لەئارایە، بەرهەمی ئەم بڕگە دەستورییەیە. چونکە لەو دوو حاڵەتەدا کە بڕگەکانی (أولا وثانیا)ـی مادەی (٦٤) شەرحی کردوون، هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان خراوەتە دەست ئەندامانی پارلەمان خۆیان.

بۆ کردنەوەی ئەم گرێیە پێویست دەکا ئەم مادەیەش هەموار بکرێ. بەجۆرێک کە، ئەگەر وەکو ئێستا پەرلەمان توانای کۆبوونەوەی نەبوو، بتوانرێ هەڵبوەشێنرێتەوە و حوکمەت خۆی ئامادە بکات بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت.

دوەم: قەیرانی حوکمڕانی:

1.بێحورمەتکردنی دەستورو رێزنەگرتنی تەوقیتاتی دەستوری. هەموو لایەنەکان دەستور پێشێل دەکەن. کەچی هەمووشیان یەکتری بەپێشێلکردنی دەستور تۆمەتباردەکەن.

2.لەڕۆژی ١٠/١٠/٢٠٢١وە، حکومەتی ئیتیحادی بووە بە حکومەتی کاربەڕێکەر. هەرچەند دەستور باسی دەسەڵاتی حکومەتی کاربەڕێکەری نەکردووە، بەڵام لەئەنجامی پرسیارێک کە چەند پەرلەمانتارێکی چوارچێوەی هەماهەنگی لەدادگای ئیتیحادییان کرد، دادگا بەبڕیارێک دەستوپێی ئەم حکومەتەی بەستەوە. بێجگە لەبەڕێکردنی کاری رۆژانە، هیچ دەسەڵاتێکی بۆ نەهێڵراوەتەوە. ئەگەر لایەنەکان رێکنەکەون، حکومەت دەسەڵاتی دەستتێوەردانی نیە.

3.یەکێک لکێشە گەورەکانی حوکمڕانی، حکومەتی توافقییە. هەموان دەچنە ناو حوکمەتەوە. هەمووان دەدزن و هەموان بۆ یەکتری دەپۆشن. بە بڕوام، حزبەکانی حکومەتی زۆرینە ئەگەر بشدزن، زۆر کەمتریان لەوە پێدەدزرێ کە لەناو حکومەتی توافقیدا دەتوانن بیدزن. چونکە لەبەرامبەر حزبەکانی حوکمەتدا، حزبەکانی موعارەزە هەن و دەتوانن رێگەکانی دزی لەحزبەکانی حکومەت دابخەن، یان زۆر تەسکیان بکەنەوە.

4.کێشەیەکی تری حکومڕانی ئەوەیە: کاتێ حزبەکان لەسەر پشکپشکێنە رێکناکەون، سەروەزیرێکی بێحزب و بێلایەن دەهێنن. هەموویان دەنگی دەدەنێ، بەڵام لەکاتی قەیرانەکاندا خۆیانی لێ نەبان دەکەن، بەتەنیا جێی دەهێڵن، تەنانەت تەگەرەشی بۆ دروست دەکەن. وەکو ئەوەی لەگەڵ د.عادل عەبدولمەهدی و ئێستا لەگەڵ کازمی، روویداو رودەدا.

5.هەمو حزبە نفوزدارەکانی کوردو شیعەو سونە بەبێ جیاوازی، لەناو حکومەتا بەدوای هێنانەدیی بەرژەوەندی‌یە: خێزانی، حزبی و تایبەتییەکانی خۆیانەوەن. هەتا بەرژەوەندی خۆیان وەستابێ خەیاڵیان لای خەڵک نیە. ئەم حاڵەتە ئەوەنە زەق بووەتەوە، هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن موعارەزەی سەلبی لەزیاد بوونەو رێژەی دەنگدەران لەدابەزینە. تا ئەو رادەیەی رێژەی دەنگدەر لەهەڵبژاردنە گشتییەکەی ١٠/١٠/٢٠٢١ دا لەنێوان (٢٠- ٣٠%)دا بوو.

بەم شێوەیە هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن و حکومەت لەدوای حکومەت، مەشروعیەت لەدابەزینە. حکومەتی بێمەشروعیەت و بێمتمانە، ئیشی لەبەر ناڕوا. هەر بۆیەشە، نە عیراق و نە هەرێم، هیچیان نەیانتوانیوە لەو هەموو ساڵانەی حوکمڕانیاندا، بچووکترین کێشەی ژیانی خەڵک چارەسەربکەن: ئاو، کارەبا، تەندروستی، خوێندن، نیشتەنی، رێگاوبان، پەروەردەو خوێندن و فێرکردن... هتد.

6.گەنجی عیراقی ئەوەندە لەم حکومڕانانەی (٢-٣) دەیەی رابردوو بێزارن، لەداخداو لەکاردانەوەی زوڵم و ستەم و گەندەڵیاندا، بەرەو بێئیمانی مل دەنێن. حزبە ئیسلامی و قەومییەکان وەکو ئەم دنیایان دۆڕاندوە، ئەو دنیاشیان لەکیس چوو. چونکە لەسایەی دەسەڵاتیاندا، ئەوانەی ساڵی ٢٠٠٤ بڕوایان بەدین نەبوو، رێژەیان کەمتربوو لە (١%). کەچی لەساڵی ٢٠٢٠دا رێژەیان لە (٤%) تێپەڕی (سەرچاوە: استطلاع مسح القیم العالمي).

سێیەم: قەیرانی سیاسی:

دوو کەسایەتی شیعە: موقتەدا سەدرو نوری مالیکی لەگرێ هەرە ئاڵۆزەکانی ئەم هەلومەرجەی ئێستان و زەحمەتە بکرێنەوە.

ئەم دووانە بەکینەوە لەگەڵ یەکتر سیاسەت دەکەن. لەزەمانی (صولة الفرسان)ی ساڵی ٢٠٠٨وە، هەریەکێک لەم دووانە ئەویتر بەدوژمنی خۆی دەزانێ. بۆیان بلوێ، پێستی سەری یەکتر ئەگرون. ئەم کێشە شەخسییەی نێوان ئەم دووانە، زیانێکی زۆری بەپێکهاتەی شیعەو خەڵکی عیراق گەیاندووە.

بەبۆچوونم، چوارچێوەی هەماهەنگی خراپی کرد کەڕێگەی سێیەکی پەکخەری هەڵبژارد. ئەو بژاردەیە رەنگە بەرژەوەندی‌ی خۆیانی تیا بووبێ، بەڵام ئەکید لەبەرژەوەندیی خەڵک نەبوو.

هەرچەند من لەسەرەتاوە لەگەڵ پێکهێنانی "حکومەتی زۆرینەی نیشتمانی" بووم کە، هاوپەیمانیی سێقۆڵی: سەدر، بەرزانی و حەلبوسی بانگەشەیان بۆ دەکرد، ئێستاش لەگەڵیم (سەرەڕای ئەوەی هەر سێ لایان گەندەڵن)، بەڵام ئەوەی ئێستا سەدر دەیکا، زۆر بەخراپ و خەتەری دەزانم.

سەدر لەناو هاوپەیمانییەکی سێقۆڵیدا جیاواز دەبێ لەسەدری بڕیاردەری تاک و تەنیا. سەدرو رەوتەکەی ئێستا ئیش بۆ ئەوە دەکەن ببنە حاکمی موطلەقی عێراق.

ئەگەر سەدر ئەمەی بۆ بچێتەسەر، ژیانکردن لە عێراق زۆر سەخت دەبێ. چونکە جمهورەکەی خاوەنی هیچ ئیرادەو بیرکردنەوەیەکی ئازاد نین. هەموویان چاویان لەدەم و بڕیاری رابەرەکەیانە. سەدر بەئیشارەتێک دەتوانێ سەدان هەزاریان دانیشێنێ و هەڵسێنێتە سەرپێ. مرۆڤگەلی وا زۆر خەتەرن بەتەنیا دەسەڵاتیان لەدەستدا بێ. مرۆڤ ئەگەر ئیرادەو ئازادی‌ی بیرکردنەوەی لەدەستدا، سائیتر لەبەر هەرهۆیەک بێ، دەبێ بەئامێرد. سەدر بەتەمایە لەڕێگەی ئەم جمهورە ئامێردەیەوە، تێکڕای دامەزراوە (تەنفیذي، تشریعي، قضائي)ـیەکان و فەزای گشتییش کۆنترۆڵ بکات. ئەمەی بۆ بچێتە سەر، ئازادی زۆر بەرتەسک دەکرێتەوە. هەموو ئەوانەی لەساڵانی رابردووا: لیبراڵەکان، شیوعیەکان و رەوتی مەدەنی‌ هاوپەیمانیان لەگەڵ رەوتی سەدر تاقیکردەوە، پەشیمانن.

چوارەم: رێگەچارە:

1.ئەگەر خوا کردی و لەم قەیرانە پەڕینەوە، هەنگاوی یەکەم هەموارکردنی دەستور بێ. دەستور پەیمانێکی کۆمەڵایەتییە بۆ رێکخستنی ژیانی خەڵک. ئەگەر لەجێبەجێکردندا خەلەلی لێدەرکەوت، دەبێ هەمواربکرێتەوە. ئەوانەی لەگۆشەی (قەیرانی دەستور)دا باسمکردوون، خەلەلی کاریگەرن.

کورد ئەگەر خۆی کۆبکاتەوە، دەکرێ لەگەڵ هەموارکردنی ئەو مادانەی دەستوردا بێ کە، زیان بەمافە بنچینەییەکانی خەڵکی کوردستان ناگەیەنن، بەڵام رێگاکانی هەڵبژاردنی سەرکۆمارو پێکهێنانی حکومەت و حکومەتی زۆرینە و لەکاتی پێویست و ناچاریشدا هەڵوەشاندنەوەی پارلەمان، ئاسان دەکەن.

دەبێ ئەوەش بڵێم، دەستور هەمواریش بکرێتەوە، ئەگەر هەر ئەم فیگەرە قەیراناویانەی ئێستا لەواجیهە بن و هەمان سلوکی ئێستایان هەبێ، قەیرانەکان بەردەوام دەبن.

2.ئەگەر سەدر سووربێ لەسەر بەرنامەی خۆی، بێجگە لەچارەسەری سیاسی، رێگەی چارەسەری دەستوری و قانونی داخراوە. تەنیا بەکەوتنەوەگەڕی پەرلەمان رێگا دەستوری و قانونییەکان دەکرێنەوە. ئاخۆ سەدر رێگەی کرانەوە دەدا؟ خوا دەزانێ.

3.سەدر نەئەبوو لەپەرلەمان بکشێتەوە. بەڵێنیدا: یان حکومەتی زۆرینە یان موعارەزەی پەرلەمانی. کەچی لەهەردووکیان کشایەوە. مادام کشاوەتەوە، یەکێک لە رێگاکانی چارەسەر ئەوەیە رێگە بەچوارچیوەی هەماهەنگی بدات حکومەت پێکبهێنێ و لەدەرەوەی پەرلەمان، بەهێزی لایەنگرەکانی، گوشار لەحکومەت بکات، لەسەر رێگەی بەرژەوەندی و خزمەتی خەڵک لانەدا.

4.دەکرێ لەڕێگەی دادگای ئیتیحادییەوە دەرچەیەک بۆ گەڕانەوەی پەرلەمانتارەکانی سەدر بۆ پەرلەمان، بدۆزرێتەوە. لەگەڵ بێلایەنەکان ببن بەموعارەزەی پەرلەمانی؛ یاخود لەگەڵ چوارچیوەی هەماهەنگی و کوردو سونە رێکبکەون لەسەر کەسێکی بەتوانا بۆ پێکهێنانی حکومەتێکی کاتیی کات و ئەرک دیاریکراوو خۆیان ئامادەبکەن بۆ هەڵبژاردنێکی پێشوەخت، کەهەمولایەک پێی رازی بن. بەمەرجێ رێکەوتنەکە وانەبێ بمانباتەوە سەر هەمان تاس و هەمان حەمام. بۆ بەرژەوەندی‌ی خەڵک و نیشتمان بێ نەک بۆ بەرژەوەندیی گەندەڵکاران. بۆ ئەوەی دوای هەڵبژاردنێکی کەش، تووشی هەمان قەیران نەبینەوە.

کەسی بەئاوەز دووجار لەبەردەمی کونێکدا مار پێوەی نادا. کەچی حکومڕانەکانی بەغداو هەولێر هەزارجار مار لەبەردەمی هەمان کوندا پێوەی داون، بێ ئەوەی عیبرەت وەرگرن. ئەڵێی خوا غەزەبی لەم خەڵکە گرتووە وا ئەم هەموو بێ ئاوەزەی لێکردوون بەحاکم و حکومڕان!

5.ئەگەر هیچ یەکێ لەو رێگاچارانە نەیەتەدی، زوو یادرەنگ بڕیار دەچێتە دەستی شەقام. هەرچەند سەدر ماوەیەکە ئیش بۆ ئەوە دەکات، بەڵام چالاکوانانی مارانگازی تشرین لێی بەگومانن.

6.ئەگەر بڕیاربەدەستانی چوارچێوەی هەماهەنگی و سەدرو کوردو سونە هۆش نەیەتەوە سەریان، چارەنووسێکی خۆڵەمێشی چاوەڕێی عێراق دەکات، بەکوردستانیشەوە. خۆڵەمێشی، چونکە ناتوانرێ پێشوەختە پێشبینی ئەنجامی تەقینەوەی جەماوەری بکرێ. کوردوتەنی: یان گاڵ ئەهێنێ یان پەمو.