رەزا مەنوچەهری

گۆڕانكاریەكانی ناوچەكەو جیهان و هەڵپەی خەونی سەپاندنی هەژمون بەسەر ناوچەكەدا وایكردوە توركیا لەوەرچەرخانەوە دەست بەوەرسوڕان بكات. لەم ١٢ ساڵەی رابردودا ئەنقەرە بۆ سەپاندنی هەژمونی خۆی بەسەر ناوچەكە و ناوەندە سیاسی و گۆڕەپانە جۆگرافیەكاندا ویستی بەرەنگاری ئیسرائیل بێتەوە، شوێنی میسر بگرێتەوە، بەهەڕەشە ئەڵمانیاو فەرەنسا بتۆقێنێت، دەریای سپیی ناوەڕاست بخاتەژێر ركێفی خۆی و یۆنان بكاتە پەراوێزخراوێكی هەمیشەیی، بۆ گەمارۆكانی سەر ئێران و قەشە جۆنسۆن و ئێس ٤٠٠ و پێنەدانی ئەنجەرلیك بۆ شەڕی داعش ئەمریكای خستە دۆخێكەوە سزای ئەنقەرە بدات، بەخستنەخوارەوەی فڕۆكەی روسی و كوشتنی باڵیۆزی روسیا لە ئەنقەرە هەروەك سەردەمی عوسمانی و شەڕەكانی قرمدا، لەلایەن رووسەكانەوە شكستی پێهێنرایەوە كرایەوە بەقەواغەكەی خۆیدا و ئەوەی تائێستا ویستویانە لەسوریا بەتوركیایان ئەنجامداوە، كەئەویش بریتی بووە لەگواستنەوەی هەموو چەكدارە جیهادییەكان لەسەرتاسەری سوریاوە بۆ ئیدلب و بەجۆرێك ئاشبتەتاڵ پێكردنیان.

 ئەو قەپاڵە هەژمونخوازیە نەك  توركیای زیاتر بەرەو چەقی ناوەندی سیاسەتی جیهانی و سەپاندنی هەژمونی ئەنقەرە نەبرد، بەڵكو وەرسوڕانی خۆچەمێنانەی لەسیاسەتی ئەنقەرەدا بەرامبەر ئەو وڵاتانە دروستكرد، توركیا لەهەموو ئەو كەیسانەدا لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا دۆڕا، نەك تەنها دۆڕان بەڵكو هێزێكی زۆری دیپلۆماسی و بازرگانیی خستەكار بۆ ئەوەی داوای لێبوردنەكانی قبوڵ بكەن، ئەوانیش نیوەناچڵ داوای لێبوردن و پەیوەندیی ئابوری و دیپلۆماسییان لەتوركیا قبوڵ كردووە، بەڵام ئەمجارە وەك توركیایەكی وەرسوڕاو سەیری دەكەن و دیسانەوە دۆخی مێژویی كێشەی متمانە بەتورك و سیاسەتی توركی و هەلپەرەستیی توركی سەریهەڵداوەتەوە، ئیدی هەموان دەزانن تورك لەدوای هەر مڕەمڕێك و هەڵانانەوەیەك چەمانەوەیەكیشی هەیە و تاسەر ئەژنۆ بۆ ئیسرائیل، روسیا، ئەمریكاو میسر و سعودیەی چەماند.

توركیا بەسەرۆكایەتیی ئەردۆغان و باخچەلی ئەمجارە لەچەماندن بۆ گەورەكان دەستیانكردوە بەچەماندن بۆ ئەوانەی خۆیان بەبچوكیان دەزانن، ئێستا دەیەوێت وەرسوڕانی چەمانەوە بۆ حكومەتەكەی سوریا بەسەرۆكایەتیی بەشار ئەسەد بكات. بۆ ئەو سوریایە، كەتوركیا وەك بەشێك لەخاكی عوسمانی و وەك سەنجەقێك و نشێوێكی خۆی سەیری دەكات. بۆ ئەوەی سوریا وەرسوڕانەوەی ئەنقەرە قبوڵ بكات ژمارەیەكی زۆر هەوڵ و پەیوەندی و سەردان و چاوپێكەوتن دەستیان پێكردووە.

هۆكاری ئەو دۆخە لەسیاسەتی توركیادا بۆ ئەو گرێی ئایدۆلۆژیا و ئەفسانەیەی تۆرانیەكان دەگەڕێتەوە، كەپێیوایە دەبێت هەموو دونیا ملكەچی تورك بن و ببن بەتورك و هەمو دونیا بۆ تورك بێت، لەخەونی خۆیاندا توركێك بەئەندازەی هەموو جیهان بەگەورە دەزانن، گەرچی ئەو توركەش بۆ دەستكەوتنی كارو هەڵهاتن لە هەژاری لەئەڵمانیا، فەرەنسا، بەریتانیاو روسیاش شەقام پاكبكاتەوە، یان شەقامەكانی خەلیج و ئەوروپا گسك بدەن، بەڵام سەرباری ئەوەش ئەو گرێی خۆ بەگەورە زانین و قبوڵنەكردنی ئەوی تر ئەوەند لە سیاسەتی توركیایدا ریشەی داكوتاوە، كەهەموان بە لەمپەرو دژی خۆیان دەزانن و وەك خۆیان دەڵێن، بەردەوام شەڕی لەدژی لەمپەرەكانی بەردەمیان دەكەن.

لەسیاسەتی توركیادا شەڕ لەدژی لەمپەرەكان واتە داگیركردنی خاك و وڵاتی گەلانی ترو دەستگرتن بەسەر سەرچاوەكانیاندا و تاڵانكردنی ئەو وڵاتانە و كوشتاركردنی هاووڵاتیەكانیان و نیشتەجێكردنی تورك لەشوێنیاندا، لەبەرئەوەش لەوەتەی هەن خەریكی لادانی لەمپەرن، رۆژێك ئاشوری و سریانی بە لەمپەر دەزانن و كوشتاریان دەكەن، رۆژێك ئەلبانی، هەنگاری، مەجەڕو یونان بەلەمپەر دەزانن و خاكیان داگیردەكەن و كوشتاریان دەكەن، رۆژێك چەركەس و لاز بە لەمپەر دەزانن، ڕۆژێك عەلەوی و ئێزدی بەلەمپەر دەزانن، ڕۆژێك ئەرمەنی و ئێستاش كورد بەلەمپەر دەزانن و هەموو هێزو توانای ئابوری و سەربازی و سیاسیی خۆیان بۆ سڕینەوەی ئەوەی ئەوان پێی دەڵێن لەمپەر بەكارهێناوە.

 ئەوانەی تورك بە لەمپەریان دەزانێت هەموویان بەدرێژایی مێژوو لەسەر خاكی خۆیاندا بوون و تورك لەچەند هەزار كیلۆمەتر دوورترەوە هاتووە و هەڵیكوتاوەتە سەریان و خاكیانی داگیركردووەو كوشتاری كردوون، هیچ یەك لەوانەی تورك بەلەمپەریان دەزانێت، بۆ یەك رۆژیش نەچوونەتە سەر خاكی تورك و هەوڵی داگیركردن و تاڵانكردنی وڵاتی تورك و كوشتاری توركیان نەداوە، بەڵام تورك بەعەقڵیەتی خۆی هەموان بەلەمپەرو دوژمن دەزانێت و كاری بۆ كوشتارو سڕینەوەیان كردووە.

ئەو باكگراوەندە قوڵ و قورسە مێژوییە پڕ لەخوێن و كوشتارە ئەوەندە كاریگەریی لەسەر سیاسەتی توركیا هەیە، كە ئەمڕۆش بەهۆی ئەو عەقڵیەتەوە دەستیان بەپەلاماردان و هەڕەشەو داگیركردن كردووە، بەڵام كاتێك دەزانن دەشكێن، سازش لەسەر سازش دەكەن، سازش لەگەڵ بەهێزەكاندا دەكەن و تۆڵەی شكست و سازشەكەیان لەبچوكەكان بەتایبەتی كورد دەكەنەوە.

توركیا لەسیاسەتی خۆیدا ئیستا كورد بەگەورەترین لەمپەر دەزانێت و تەنانەت چەند جار بەئەمریكیەكانی وتووە، یان ئێمە، یان یەپەگە. عەبدوڵا گول كەسەرۆك كۆماری پێشوتری توركیا، دەیوت لە ١٧٢ سەردانیدا بۆ وڵاتان داوای لەهەمویان كردووە، لەشەڕی دژی پەكەكەدا یارمەتیی توركیا بدەن. هەموو رێككەوتنەكانی ئەم سەدساڵەی رابردوو لەنێوان عێراق و ئێران و توركیاو سوریا بۆ دژایەتیكردنی كوردو شۆڕشەكانی كورد بەپێشنیاز و سەرۆكایەتیكردنی توركیا لەدژی كورد ئەنجامدراوە.

جگە لەبۆردومان و ئۆپراسیۆنە سەربازییە بەردەوامەكان، داخستنی حزبە سیاسییەكان و رێكخراوەكان لەباكوور، دەستگرتن بەسەر شارەوانیەكان و لێسەندنەوەی پارێزبەندی لەپەرلەمانتارانی كورد و زیندانیكردنیانی كردووە بەچەقی سیاسەتەكانی. لەزمانەوە بۆ كاری سیاسی، لەكاری رۆشنبیریەوە بۆ كاری رۆژنامەنووسیی لەكورد قەدەغە كردووە و تەنانەت ئەو شوێنانەی ناوی كوردیان هەیە ناوەكانیانی گۆڕیوەو دارستانەكان دەسوتێنێت و دەیانبڕێتەوە و تاڵانیان دەكات. هەموو ئەو سیاسەتانەی، كە پێیان دەوترێت سیاسەتی جینۆسایدكردن لەدژی كورد گرتویەتیە بەر. جینۆسایدی جەستەیی و كولتوری و شوناس بەچڕی لەدژی كورد بەڕێوەدەبات.

لەدوای رووداوەكانی ٢٠١١ و دامەزراندنی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا لەرۆژئاوای كوردستان، توركیا بۆ لەناوبردنی ئەو دەستكەوتەی كورد ئەوەی لەدەستی هاتوە ئەنجامیداوە، جگە لەیارمەتیدانی بەرەی نوسرەو سوپای ئازادو داعش بۆ شەڕ لەدژی ئەو ئیدارەیە، خۆیشی ڕاستەوخۆ سێ ئۆپراسیۆنی لەدژی باب و جەرابلوس و عەفرین و سەرێكانی و گرێ سپی ئەنجامداوە و داگیری كردوون. لەسەر كورد لەسوریا، گەورەترین هەڵای بۆ پەیوەندیی خۆی و ئەمریكا و رووسیا دروستكردو ماوەیەك هەڵاو نركەیان بوو، لەمیدیاكاندا چەندین جار باس لەخواست و داوای توركیا بۆ لە ناوبردنی ئەو دەستكەوتەی كورد كرا.

ئەردۆغان لەكۆبوونەوەی گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان بەرامبەر بەسەركردەكانی هەموو وڵاتان نەخشەیەكی سوریای دەرهێناو سنوورێكی بەقوڵایی ٣٠ كیلۆمەتر لە باكوری سوریا، واتە لەعەفرینەوە بۆ سەر سنوری سێمێلكا، كەدەكاتە زۆربەی هەرە زۆری خاك و شارەكانی رۆژئاوای كوردستان، پێ نیشاندان و وتی، توركیا بۆ ئاسایشی خۆی ئەو ناوچەیە داگیردەكات. ئەوە سیاسەتی روون و ئاشكرای توركیایە و كاریشی بۆ دەكات، چونكە بەوتەی خۆیان، لە ئێستادا كورد گەورەترین لەمپەرە لە سیاسەتی توركیدا.

تیمی سیاسیی و بڕیاربەدەستی ئێستای ئەنقەرە بەسەرۆكایەتیی ئەردۆغان و باخچەلی بۆ ئەوەی لەمپەری كورد لەناوببەن دەستیانكردووە بەلێدان لەدەرگای بەشار ئەسەد و حكومەتی سوریا، كە سەدانجار بەڵێنی لەناوبردنیان دا. توركیا پێش ئۆپراسیۆنی داگیركردنی عەفرین لەساڵی ٢٠١٨دا، دۆغو پەریچەك سەرۆكی حزبی وەتەن، كە كەسێكی تێوگلاوە لەدۆسیەی ئەرگەنەكۆن و نابانگ دەرچوو بەوەی هەمیشە كاری بۆ میت كردووە سەردانی دیمەشقی كرد و بەكۆمەڵێك بەڵێنی ئەنقەرەی بۆ پاشەكشەكردن و دەركردنی چەكدارە جیهادیەكان لەدیمەشق و داریا و غوتە بەسوریادا و دڵی ئەسەدو حكومەتی دیمەشقیان راگرت و بەڵێنی ئەوەیان پێدان، كە لە بنەڕەتدا كار بۆ ڕووخانی رژێمی سوریا ناكەن. لەبەرامبەر ئەو مامەڵەیدا ر ووسیا و سوریا بەئۆپەراسیۆنی عەفرین رازی بوون.

زیاتر لەچوار ساڵە توركیا پەیام و شاند  دەنێرێت بۆ دیمەشق، چەند ساڵێكیشە لەپەراوێزی ژمارەیەك لەدانوستانەكاندا، تیمی توركی بەبێدەنگی لەگەڵ لایەنی سوری كۆدەبنەوە. چاوش ئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیا لە ١٢ی ئاب دا رایگەیاند، پەیوەندی لەنێوان دەزگا هەواڵگرییەكانی توركیاو سوریا هەبووە، بەڵام دوایین كۆبوونەوەی ئاشكرا كراو، كۆبوونەوەی نێوان چاوش ئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیا لەگەڵ فەیسەڵ میقداد وەزیری دەرەوەی سوریا بوو لەپەراوێزی كۆبوونەوەی وڵاتانی بێ لایەن لە بلگرادی پایتەختی سربیا.

پەیوەندییەكان بەوانەوە نەوەستاون و تەناتەت راستەوخۆ هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی توركیا (میت) لەگەڵ عەلی مەملوك سەرۆكی هەواڵگریی سوریا لەڕووسیا بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوەندیی نێوان توركیاو سوریاو ڕادەستكردنی ئۆپۆزسیۆنی پشتیوانیكراو لەلایەن توركیاوە بەسوریا گفتوگۆی وردیان كردووە.

گەرچی ئەمریكا بەئاساییكردنەوەی پەیوەندیی توركیاو سوریا رازی نییە، بەڵام رووسیا پشتیوانیی لێدەكات. سەرباری ئەوەش ئەنقەرە سوریا بەنشێوی خۆی دەزانێت، بەڵام سوریاش بەئاسانی رازی نابێت و مەرجی هەیەو داوایكردووە، توركیا هەموو هێزە سەربازییەكانی لەخاكی سوریا بكشێنێتەوە، پشتیوانی لەگروپە چەكدارەكان نەكات، سوریا بەتەواوەتی پارێزگای ئیدلب و رێگای ئێم ٤ی نێودەوڵەتی لەلازقیەوە بۆ دێرەزۆر و حەسەكە كۆنترۆڵ بكات و دەبێت توركیا دەست لەكاروباری ناوخۆی سوریاش وەرنەدات!

دیسانەوە توركیا لەبەرامبەر ئەو وتەو لێدوانانەی بەرپرسانی سوریاو مەرجەكانی دیمەشقدا دەستیكردوەتەوە بەخۆگرژكردن و ناڕەزایەتی و ئەردۆغان بۆ خۆی وتوویەتی، سوریا ناتوانێت شەڕی یەپەگە بكات، بۆیە لەناكاو هێرشێك دەكەین. ئەو شێوازە لەسیاسەتی توركی بۆ هەموو ناوەندەكان روون بووەتەوە و دەزانن لەپێناو لەناوبردنی لەمپەری كورددا هەموو باجێك دەدات، بۆیە سوریا مەرجەكانی بەهێزتر و رەواترو كاریگەرترن و هەمووشی پەیوەندیی بەدۆخی ناوخۆی وڵاتی خۆیەوە هەیە، بۆیە ئەوەی ئێستا مەرج بەسەر ئەنقەرەدا دەسەپێنێت سوریایە، كەئەنقەرە بەنشێوی خۆی دەزانێت.

لەدەرگادانی سوریا بۆ بەرەنگاربوونەوەی كورد تەنها لەلایەن دەسەڵاتی توركیا بەسەرۆكایەتی ئەردۆغان و باخچەلی نییە، تەنانەت ئۆپۆزسیۆنی توركیاش پشتیوانی لەو سیاسەتە دەكەن و داوای ئاسایكردنەوەی پەیوەندی و كۆتایهێنان بەگرژی لەگەڵ سوریا دەكەن، چونكە دەیانەوێت پەنابەرانی سوریا بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكەی خۆیان. ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ دەركردنی پەنابەرانی سوریادایە، كە ئەوان پێی دەڵێن، گەڕانەوەی پەنابەران بۆ سوریا. بۆ ئەوەش دەیانەوێت دیمەشق لایەكیان لێبكاتەوە و ئەو بارگرانیە ئابووریەی سەرشانی توركیا، كە بەهۆی سیاسەتە هەڵەكانی خودی ئەنقەرە دروستبووە، سوك بكەن. ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەتوركیا بۆ سڕینەوەی لەمپەری كورد بۆ یەكی دەسێننەوەو كاردەكەن، بەڵام هەریەكەیان بەشێوەیەك و فۆرمێك. ئەو داواكاریانە لەوتەكانی ئەحمەد داود ئۆغڵو، مەراڵ ئاكشنەر، قلیچدار ئۆغڵو و بابا جان دا بەشێوەی جۆراوجۆر خۆی دەردەخات.

ئێستا توركیا بۆ لەناوبردنی كوردو دەستكەوتەكی لەرۆژئاوای كوردستان، سەرباری ئەوەی خۆی بەیەكێك لەئابوریە گەورەكانی جیهان دەزانێت، خۆی بەدووەم هێزی ناتۆ دەزانێت، خۆی بە خەلیفەی مسوڵمانان دەزانێت، هەموو هێزی هەواڵگری، هەڕەشەی سەربازی، دیپلۆماسی، بازرگانی و ئابوری وەك جۆرێك لەبەرتیل و سازان بەرامبەر بەسوریا خستووەتە كار تەنها بۆ ئەوەی دیمەشق دەرگای لێبكاتەوە و ئەویش بتوانێت لەمپەری كورد لەناوببات و كورد خاوەن ماف و كیان نەبێت.

گرێی كورد وای لەسیاسەتی توركیا كردووە، كەتەنانەت لەهەوارزی ئەنقەرەوە روو لەنشێوی دیمەشق بكەن و بۆ باجدان بەدیمەشق لەدەرگای ئەسەدو رژێمەكەی دیمەشق بدەن!.