هاوڵاتی / عه‌مار عه‌زیز

زیاتر له‌مانگێكه‌ شه‌پۆلێكی نوێی كۆچی ئێزدییه‌كان بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات له‌شنگال و نێو كه‌مپه‌كان ده‌ستیپێكردووه‌، به‌پێی ئامارێكی رێكخراوێكی دهۆك ته‌نها له‌چوار هه‌فته‌ی رابردوودا 3 هه‌زارو 53 ئێزیدی كۆچیان كردووه‌، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا له‌پارساڵیش به‌هه‌مان شێوه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ئێزدییه‌كان كۆچیان كرد بۆ بیلارِوسیاو وڵاتانی تری ئه‌وروپا، تائێستاش نزیكه‌ی 100 هه‌زار ئێزدی بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات كۆچیان كردووه‌.

عه‌لی عومه‌ر گه‌عبۆ ، جێگری پارێزگاری نه‌ینه‌وا بۆ كاروباری ئاواره‌و رێكخراوه‌كان به‌ هاوڵاتی راگه‌یاند: «زیاتر له‌مانگێگه‌ شه‌پۆلێكی نوێی كۆچی هاووڵاتیانی ئێزیدی بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات ده‌ستیپێكردوه‌ ، به‌تایبه‌ت له‌نێو ئاواره‌كانی هه‌رێمی كوردستان، ئێمه‌ هیچ ئامارێكی ره‌سمیمان به‌ده‌ست نه‌گه‌یشتووه‌ ، به‌ڵام ژماره‌یه‌كی زۆر كۆچیان كردووه‌ بۆ وڵاتی توركیاو له‌وێشه‌وه‌ بۆ یۆنان و وڵاته‌ ئه‌وروپیه‌كان، هه‌موو لایه‌ك ئاگاداری ئه‌و كۆچكردنه‌ی ئێزدیه‌كانن.
به‌هۆی هێرشه‌كانی 2014 ی رێكخراوی تیرۆریستی داعش بۆ شه‌نگال و ناوچه‌كانی تری نه‌ینه‌وا ، زیاتر له‌ 350 هه‌زار هاووڵاتی ئێزیدی ئاواره‌بوون و نزیكه‌ی 100 هه‌زار كه‌سیان هه‌ر ئه‌وكات بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات  كۆچیان كرد، جگه‌ له‌رِفاندنی شه‌ش هه‌زارو 417 ئێزیدی كه‌هێشتا زیاتر له‌ دوو هه‌زار رفێنراو، چاره‌نووسیان دیارنیه‌ ، ئه‌وه‌ش به‌پێی ئاماره‌كانی نوسینگه‌ی رزگاركردنی رفێنراوان .
شێرزاد پیرموسا به‌رپرسی رێكخراوی ئه‌لند بۆ دیموكراسیكردنی گه‌نجان به‌ هاوڵاتی وت: « له‌یه‌كه‌م رۆژی كۆچكردنی ئێزدییه‌كان تاوه‌كو ئێستا به‌رده‌وام ئاماره‌كان كۆده‌كه‌ینه‌وه‌ ، به‌پێی دوایین ئامار كه‌ به‌ده‌ستمان گه‌یشتووه‌ له‌ 2ی ئاب تا 25ی ئاب هه‌زارو 273 ئێزیدی به‌رِێگای قاچاغ و ناشه‌رعی له‌رِێگای توركیاوه‌ كۆچیان كردووه‌ بۆ وڵاتانی ئه‌وروپا ، له‌سه‌ره‌تای ئه‌م شه‌پۆله‌ نوێیه‌وه‌ كه‌ له‌ناوه‌رِاستی مانگی حه‌وته‌وه‌ ده‌ستیپێكردووه‌ تاوه‌كو ئێستا ژماره‌یان گه‌یشتووه‌ته‌ سێ هه‌زارو 53 كه‌س، له‌م ژماره‌یه‌ هه‌زارو 883 كه‌س گه‌یشتوونه‌ته‌ یۆنان، ئه‌وانه‌ی تر له‌ئوتێله‌كانی توركیادان و به‌شێكیان به‌رِێگاوه‌ن بۆ گه‌یشتن به‌ئه‌وروپا.
« هه‌موویان به‌رِێگای قاچاغ ده‌چن، له‌گه‌ڵ قاچاغچییه‌كان رێكده‌كه‌ون و دواتر كۆچ ده‌كه‌ن، له‌كۆی 700 هه‌زار ئێزیدی تائێستا 100 هه‌زار كه‌سیان كۆچیان كردووه‌، نه‌بوونی هه‌لی كارو نه‌گه‌رِانه‌وه‌یان بۆ زێدی خۆیان، هه‌روه‌ها چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌كانی شه‌نگال دیارترین هۆكاری كۆچكردنی ئێزدییه‌كانه‌ بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات». شێرزاد پیر موسا وای وت.
عه‌لی عومه‌ر گه‌عبۆ جێگری پارێزگاری نه‌ینه‌وا هه‌ر له‌و لێدوانه‌یدا بۆ هاوڵاتی رایگه‌یاند:  «هیچ هیوایه‌ك نه‌ماوه‌ بۆ گه‌رِانه‌وه‌ی ئێزدییه‌كان بۆ شه‌نگال ،  هه‌شت ساڵه‌ كێشه‌كانی شه‌نگال له‌رِووی ئیداری و سه‌ربازی و خزمه‌تگوزاری چاره‌سه‌رنه‌كراون، ده‌یانجار به‌به‌رپرسانی به‌غداو نه‌ینه‌وامان وتووه‌، كێشه‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن، به‌ڵام بێسوود بووه‌، ئه‌وانه‌ی زیانیان به‌ركه‌وتووه‌ قه‌ره‌بوونه‌كراون، هێشتا سه‌دان رووفاتی قوربانیان له‌پزیشكی دادی به‌غدان و پشكنینه‌كانیان ته‌واو نه‌بووه‌، ده‌یان گۆرِی تر ماون هه‌ڵبدرێنه‌وه‌، كاتێك ئاواره‌یه‌ك هه‌موو ئه‌و شتانه‌ ده‌زانێت بێگومان كۆچكردن به‌باشترین بژارده‌ ده‌زانێت».

وتیشی:» دۆخی ئاواره‌كان رۆژ به‌رِۆژ خراپترو قورستر ده‌بێت، خزمه‌تگوزارییه‌كان به‌پێی پێویست نیه‌، داوامان له‌حكومه‌تی عێراق و رێكخراوه‌كان كردووه‌ ئاستی خزمه‌تگوزارییه‌كان باشترو زیاتر بكه‌ن، به‌ڵام هیچ وه‌ڵامیان نه‌بووه‌».

به‌رجس ره‌شۆ ، خه‌ڵكی شه‌نگاله‌ ، دوای هه‌شت ساڵ له‌ئاواره‌یی، وه‌ك خۆی ده‌ڵێت چیتر به‌رگه‌ی ژیانی ژێر خێوه‌تی نه‌گرتووه‌و و له‌ 21ی ته‌مموز كه‌مپی ئاواره‌یی  به‌ره‌و توركیا به‌جێهێشتووه‌، دوای 12 رۆژ گه‌یشتووه‌ته‌ كه‌مپی سیرس له‌یۆنان، ئه‌و به‌هاوڵاتی وت: « هیچ مووچه‌یه‌كه‌م نه‌بوو ، رۆژانه‌ ئیشی كرێكاریم ده‌كرد، جار هه‌بووه‌ پاره‌م نه‌بوو حه‌فازه‌ بۆ منداڵه‌كانم بكرِم، دوای تێپه‌رِبوونی هه‌شت ساڵ  له‌ژیانی ژێر خێوه‌تدا چیتر به‌رگه‌ی ئه‌م هه‌موو ناخۆشیه‌م نه‌گرت، بۆیه‌ كۆچكردنم به‌باشترین بژارده‌م زانی».

به‌رجس ره‌شۆ ، هه‌شت ساڵ له‌كه‌مپی كه‌به‌رتوو له‌گه‌ڵ خێزانه‌كه‌ی ده‌ژیا، خاوه‌نی پێنج منداڵه‌ به‌ته‌نیا خۆی كۆچی كردووه‌ ، به‌نیازه‌ خێزانه‌كه‌ی و منداڵه‌كانی خۆشی ببات بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات، ئه‌و زیاتر دواو رایگه‌یاند: «هیچ كه‌سێك حه‌زناكه‌ت منداڵه‌كانی خۆی به‌جێبهێڵێت، به‌ڵام هیچ رێگایه‌كی ترم نه‌بوو، زیاتر له‌ 10 رۆژ به‌رِێگاوه‌بووین تا گه‌یشتینه‌ یۆنان ، سه‌ره‌تا چه‌ند رۆژێك له‌شاری ئه‌سته‌مبوڵ بووین دوای ئه‌وه‌ی به‌رِێگایه‌كی قاچاغ به‌ره‌و یۆنان به‌رِێكه‌وتین، جاری یه‌كه‌م له‌لایه‌ن پۆلیسی یۆنانه‌وه‌ ده‌ستگیركراین و جارێكی تر ئێمه‌یان گه‌رِانده‌وه‌ بۆ توركیا، دوای ئه‌وه‌ی به‌رِێگایه‌كی تر خۆمان گه‌یانده‌ یۆنان، ئێستا له‌كه‌مپی سێرسی ئه‌و وڵاته‌ ده‌ژین.

وتیشی: «رۆژانه‌ ته‌نیا له‌م كه‌مپه‌ی من له‌یۆنان پێنج تاوه‌كو 10كۆچبه‌ری نوێ ده‌گه‌ن، ئه‌و كه‌مپه‌ی ئێمه‌ی تیادا ده‌ژین پێكهاتووه‌ له‌ 90 كه‌ره‌ڤانه‌، له‌هه‌ر كه‌ره‌ڤانه‌یه‌ك پێنج بۆ حه‌وت كه‌سن، سه‌رووی 90% ئێزیدین، نیوه‌یان پیاون و نیوه‌شیان منداڵ و ژنن، به‌رپرسانی كه‌مپ هه‌موو شتێكیان بۆ دابینكردووین، خواردن و جلوبه‌رگ به‌سه‌ر په‌نابه‌ران دابه‌ش ده‌كه‌ن، وابرِوات به‌شی زۆری ئاواره‌كان كۆچ ده‌كه‌ن، چونكه‌ هیچ هیوایه‌ك بۆ گه‌رِانه‌وه‌یان بۆ شه‌نگال نه‌ماوه‌».
به‌پێی ئامارێكی نووسینگه‌ی رفێنراوانی ئێزیدی كه‌ ده‌ست هاوڵاتی كه‌وتووه‌، ژماره‌ی ئێزدییه‌كان  550000 كه‌س ده‌بن ، ژماره‌ی ئاواره‌كانی كه‌ئێستا له‌كه‌مپه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندان ده‌گاته‌ 135 هه‌زارو 860 ئاواره‌، هه‌روه‌ها ژماره‌ی  ئه‌و ئاوارانه‌ی له‌ده‌ره‌وه‌ی كه‌مپن نزیكه‌ی 189 هه‌زارو 337 كه‌س .

ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌هۆی هێرشه‌كانی داعش شه‌هیدبوون، تائێستا  نزیكه‌ی پێنج هه‌زار شه‌هیدن ، ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی بێ دایك و باوك بوون دوو هه‌زارو 745 كه‌سن، ژماره‌ی گورِه‌ به‌كۆمه‌ڵه‌كان ئه‌وانه‌ی تائێستا دۆزرانه‌ته‌وه‌ 83 گورِی به‌كۆمه‌ڵن، له‌گه‌ڵ ده‌یان گۆرِی یه‌ك كه‌سی، ژماره‌ی ئه‌و مه‌زارو شوێنه‌ ئاینیانه‌ی كه‌ له‌سه‌رده‌می داعش خاپوركران و ته‌قێنرانه‌وه‌  68 مه‌زارگاو شوێنی ئایینیه‌، ئه‌و ئێزدییانه‌ی چوونه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات نزیكه‌ی 100 هه‌زار كه‌س ده‌بن.

خه‌یری بۆزانی سه‌رپه‌رشتیاری دۆسیه‌ی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی به‌هاوڵاتی وت :» تائێستا ژماره‌یه‌كی دروست و ته‌واو له‌باره‌ی كۆچكردنی ئێزدییه‌كان نیه‌، ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ له‌ 2014 وه‌ تائێستا سه‌رووی 100 هه‌زار كه‌س كۆچیان كردووه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كۆچكردنی ئێستای ئێزدییه‌كان نارِه‌سمیه‌  هیچ كه‌س و لایه‌نێك ناتوانێت ژماره‌یان به‌دروستی ئاشكرا بكات، حكومه‌تیش ناتوانیت ئه‌مه‌ بكات له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆرینه‌یان له‌رِێگای نافه‌رمی كۆچ ده‌كه‌ن».

وتیشی: «ئێزدییه‌كان مافی ته‌واویان هه‌یه‌ كۆچ بكه‌ن به‌تایبه‌ت ئاواره‌كان، چونكه‌ هه‌شت ساڵه‌ له‌ژێر خێوه‌تداو ژیانێكی سه‌خت و قورسدا ده‌ژین، هه‌روه‌ها ناوچه‌كانیان له‌رِووی ئه‌منییه‌وه‌ سه‌قامگیر نین و هیچ كه‌سێك مزگێنی خۆش به‌ئه‌وان نادات، بۆیه‌ كۆچ ده‌كه‌ن».