لەئێستادا پەرلەمانی كوردستان رەشنووسی یاسایەك گەڵاڵە دەكات بەمەبەستی قەدەغەكردنی بانگەشەكردن بۆ هاوڕەگەزبازی. بەپێی ئەم یاسایە هەركەسێك، رێكخراوێك یان لایەنێك بانگەشە بۆ هاوڕەگەزبازی بكات ئەوا سزادەدرێت یان بەنددەكرێت یان هەردووكیان.

هۆكاری دەرچواندنی یاساكە وەها نووسراوە كە لەپێناو پارێزگاریكردنە لەتاك و خێزان و بەها پیرۆزەكانی كۆمەڵگەی كوردستانی. پرۆژەیاساكە وەك پەرچەكردارێكە بەرامبەر گەشەی چالاكی ئەو تووێژانەی ناو كۆمەڵگادا.

 من لێرەدا لەڕوانگەی بەهاو ئاكارو پیرۆزییەوە لەم یاسایە ناڕوانم، هەموو كۆمەڵگاكانی دونیا بەم قۆناغەدا تێپەڕیوون، بەڵكو دەمەوێت ئەوە بپرسم، ئایا ئەم یاسایە ئەم دیاردەیە كۆتایی پێدەهێنێت یان بەپێچەوانەوە برەوی پێدەدات؟ وەڵامەكەم لەڕوانگەی بانگەشەو دروستبوونی پشتیوانی و فشارو گەمەی جیوپۆلەتیكی بونیاد دەنێم.

 رەهەندی جیوپۆلەتیكی ئەم پرۆژەیاسایە رەنگە بوارێكی هێندە روون نەبێت بۆ خوێنەران. هۆمۆسێكچواڵیتی لەدونیای ئەمڕۆدا بەشێكە لەخیتاب و سیمبول و شوناسی بەرەیەك لەدونیا، كەبەرەی رۆژئاوایە، لەبەرامبەر بەرەیەكی تردا، كەبەرەی وڵاتانی وەك روسیا، هەنگاریا، ئێران، هەندێك لەوڵاتانی ئەفریقی. ئەم بوونە بەبەشێك لەململانێی جیوپۆلەتیكی ئەو دیدگایەی بەرهەمهێناوە كەگوایە ئەم دیاردەیە تەنها رۆژئاواییەو لەكۆمەڵگاكانی تردا بوونی نیە.

ئەم پرۆژەیاسایە لەلایەن زۆرترین ئەندامانی پەرلەمانەوە پشتیوانی لێكراوەو هەموو فراكسیونەكان تیایدا بەشدارن. رەنگە هۆكاری سەرەكی ئەمە ئەوەبێت كەئەم دیاردەیە لەناو كۆمەڵگای كوردیدا جێگای قبوڵ نیەو ئەندامانی پەرلەمان بۆ بەدەستهێنانی سۆزی جەماوەر پشتیوانی ئەم پرۆژەیە دەكەن. كەواتە، هیچ ئەندامێك رەهەندی دۆخی جیهانی و جیوپۆلەتیك و شوناسی هەرێم و پێگەی هەرێمی لەبەرچاو نەگرتووە لەم پرسەدا. لەهەمانكاتدا دەرخەری كۆمەڵێك خەسڵەتی ترە، زاڵبوونی هێزە ئیسلامییەكان، ترسی كۆمەڵگا لەكۆتایی خێزان، ئاسانی دژایەتیكردنی ئەم خەڵكانە، چونكە خاوەنی هیچ لیواو فەوج و سرییەكی چەكدار نین. هەروەها ناڕەزایی زۆرینەی خەڵك لەپەرلەمان و پەرلەمانتاران، یاسایەكی وەها دەبێتە دیارییەكی نێردراو بۆ كەمێك خۆخۆشەویستكردن لای زۆرێك لەخەڵكی.

با سەرەتا قسە لەسەر ئەو رەهەندە بكەین بۆچی پرۆژەیاساكە ئەگەر ببێت بەیاسا، دەرئەنجامی پێچەوانەی دەبێت. هەر لەئێستاوە هێشتاكە تەنها پرۆژەیاسایەكەو تەنانەت خوێندنەوەی یەكەمیشی بۆ نەكراوە، جێگای سەرنجی میدیاو ناوەندە نێودەوڵەتییەكانە. رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ، بەتوندی داوای رێگریی لەدەرچواندنی دەكات. گەر ئەم یاسایە تێپەڕێت ئەوا دەبێتە بڕگەیەكی سەرەكی لەهەموو راپۆرتەكانی ئەمریكاو ئەوروپا دەربارەی دۆخی ئازادی و مافەكانی مرۆڤ لەهەرێمدا. ئەمە لەكاتێكدا رەهەندی جیوپۆلەتیكی هەیەو پاشان دێینە سەری، بەڵام زەمینەی ئەوە دەڕەخسێنێت كەئەوانەی كەچالاكوانن لەم بوارەدا بەئاسانی پشتیوانی دارایی و مەعنەوی بەدەستبهێنن، هەروەها ئەم پرسە، ئەگەر ببێتە یاساو جێبەجێ بكرێت ئەوا دەبێتە خاڵێكی هەمیشە ئاماژەپێكراو لەهەموو دانیشتنەكانی شاندە رۆژئاواییەكان. [تووێژی حوكمڕانی هەرێم ئامادەن رووبەڕووی فشاری دەرەكی ببنەوە كاتێك هەست بكەن كەسێك مەترسییە بۆیان، بەڵام هەست بەهیچ مەترسییەك ناكەن لەلایەن ئەم خەڵكانەوە، ئەوا ئەستەمە خۆیان لەبەردەم فشارەكاندا رابگرن]. لەئەنجامی ئەمەدا دۆخێك دێتە ئاراوە، یەكەم، حكومەت یاساكە پشتگوێدەخات. دووەم،  چالاكوانانی ئەم بوارە زیاتر پشتیوانی بكرێن و توانای زیاتریان هەبێت بۆ بانگەشەی راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ لەم بوارەدا. كەواتە ئەو دۆخەی كەدێتە ئاراوە، وەهایە، لەهەوڵی قەدەغەكردنی بانگەشەدا، هەوڵی قەدەغەكردنەكە دەبێتە باشترین بانگەشە، نەك لەئاستی ناوخۆی هەرێمدا بەڵكو لەئاستی دەرەوەشدا.

ئەمە لەئاستی بانگەشەدا، بەڵام لەئاستی رێكخراوو پەرەدان بەپرسەكە پرۆژەیاساكە خزمەتێكی زۆری چالاكوانانی ئەم بوارە دەكات بەوەی ئاسانترو بەپشتیوانی زیاتر خۆیان رێكبخەن. ئەم دۆخە رەنگە چالاكییەكان لەدۆخێكی نیمچە نهێنی و پۆشراودا بهێڵێتەوە، یان ببێتە مایەی رووبەڕووبوونەوە، كەهەر هێزێكی سیاسی بەڕاشكاوانە پشتیوانی بكات، لەئاستی دیپلۆماسی رۆژئاواییدا ناوی دەچێتە خانەی دژ بەبەهاكانی رۆژئاوا.

هەرێمی كوردستان پێویستی بەزۆر یاسایە، بەڵام پێویستی بەم یاسایە نیە. هەرگیز حكومەت ناتوانێت بەهاو نەریتەكان بپارێزێت بەتایبەتی لەدونیای ئەمڕۆدا.

ئێستا باقسە لەسەر رەهەندە جیوپۆلیتیكیەكەی بكەین. پرسی هۆمۆسێكچوال بەگشتی دەمێكە پرسێكی جیوپۆلەتیكییە. زۆر كۆمەڵگا، لەگەڵ بەهاكانی تری مافی مرۆڤ و دیموكراسی و ئازادییەكان، وەهای لەقەڵەمدەدەن كە بەشێك لەسەپاندنی دەسەڵات و هەژموونی وڵاتانی زلهێزی رۆژئاوایی. ئەمە لەوڵاتێكی وەك روسیا زۆر زەقە. روسەكان لەدونیابینی نوێیاندا دەیانەوێت خۆیان وەها مەتەرێز بكەن كەوڵاتێكن داكۆكی لەبەها تەقلیدییەكانی خێزان دەكەن. لەڕاستیدا لەساڵی ٢٠١٣ یاسایەك لەڕوسیا دەرچوێنرا، كوتومت هاوشێوەی ئەم پرۆژەیاسایەی پەرلەمانی هەرێمی كوردستانە. هۆكاری دەرچواندنی یاسا روسییەكە لەپێناو پاراستنی بەها تەقلیدییەكانی خێزاندا بوو، كەئەگەر هەمان داڕشتن نەبێت تەواو هاوشێوەی پرۆژەیاساكەی هەرێمە.

لەسەروبەری ریفراندۆمدا، روسەكان بۆ خۆجوداكردنەوە لەڕۆژئاوا نەرمیی و پشتیوانیان بۆ ریفراندۆم پیشاندا، بەڵام تەنها فریودان بوو. بۆیە چوونە بەرەی روسەكان لەئاستی جیوپۆلەتیكی لەقازانجی هەرێم نیە. هەرێم رۆژئاوا دروستیكردووەو مان و نەمانیشی بەدەستی رۆژئاوایە. چونكە بەرەی دژە رۆژئاوایی نەك سوود بەڵكو زیانێكی گەورە بەپێگەی هەرێم دەگەیەنێت لەمەودای درێژخایەندا.

روسەكان لەمیانەی دژایەتیكردنیان بۆ هۆمۆسێكچوال ئامانجیان دژایەتیكردنی بەهاكانی رۆژئاوایە لەمیانەی ململانێیەكی گەورەدا كەڕوسەكان هەستدەكەن رۆژئاوا دەیەوێت لەناویان بەرێت، مەبەستم لەڕووی پێگەو رۆڵ و تواناوە. بەڵام ئایا لەكوردستان هیچ بیرێك لەڕەهەندی جیوپۆلەتیكی ئەم یاسایە كراوەتەوە، یان كەسێك بەبێ ئاگا فریودراوە؟

با تەماشای كەیسێكی تر بكەین. نایجیریا یەكێكە لەوڵاتەكانی تری دژ بەهۆمۆسێكچوال لەئەفریقاو نایجیریاش یاسای هەمان جۆری هەیە. پاڵنەری هەرە سەرەكی یاساكەی نەیجیریا ململانێی ئەو وڵاتەیە لەگەڵ ئەفریقای باشوردا، بۆ باڵادەستی لەئەفریقادا. باشوری ئەفریقا ئازادی زیاترە لەبواری هۆمۆسێكچوالدا، نایجیریا بەدژایەتی ئەو بەهایانە دەیەوێت خۆی وەها وێنا بكات كە ئەفریقایی رەسەنەو باشوری ئەفریقا بەبەهاكانی كۆلۆنیالیزم ئالودە بووە. ئایا رەهەندە سیمبولی و جیوپۆلەتیكیەكەی رەشنووسی یاسای پەرلەمان چیە؟ دیارە من گومانم زیاتر بۆ ئەوە دەڕوات كەكەس بیری لەم رەهەندە نەكردووەتەوە، بەڵام بیری لێبكەیتەوە یان نا، بێگومان ئەو رەهەندو پێودانگانەی هەیە.

كاتێك هەرێم بەئاگا دێتەوە لەم رەهەندەی، ئەوا هەمیشە ناچارە لەبەرامبەر ئەوانیتردا بەهانەی بۆ بهێنێتەوەو داوای پۆزش بكات.

بەم پێیە یاساكە چەندین جۆر پارادۆكسی تیادایە. یەكەم، لەبری قەدەغەكردن برەو بەپرسەكە دەدات و هەموو قەدەغەكراوێك زیاتر مەرغوبە. دووەم، پرسەكە لەنەبوویەكەوە دەهێنێتە ئارا، هەروەها بەنێودەوڵەتی دەكات.  سێیەم، هەرێم دەخاتە خانەی بەرەیەك و كۆمەڵێك وڵاتەوە، وەك روسیاو ئێران و نەیجیریاو وڵاتانی تر كەهەرێم هیچ سودێكیان لێنابینێت. وەها باشە بۆ پەرلەمان لێكۆڵینەوە بكات لەوەی ئایا قەدەغەكردنی ئەم دیاردەیە لەجێگاكانی چ دەرئەنجامێكی هەبووە. یەكێك لەباشترین نموونەكان وڵاتی ئەمریكایە،  چۆن لەقەدەغەكردنەوە لە سەردەمی مەكارتی، خێرا گۆڕا بۆ دیاردەیەكی ئێجگار بڵاوو دەیان كتێبی لەسەر نووسراوو كتێبەكان بەملیۆنان كۆپیان لێفرۆشرا.

نوسه‌ر /سه‌ردار عه‌زیز