ئارام رەفعەت

دەیەی داهاتوو دەیەی قووتدانی كوردستانە لەلایەن عێراقەوەو دەیەی سڕینەوەی كۆمەڵگای كوردەوارییە لەناو شەپۆلە یەك لەدوای یەك و نەپساوەكانی كۆچی عەرەبەكانی عێراق بۆ كوردستان و نیشتەجێبوونی هەمیشەییان لەكوردستان.

ئەگەر تائێستا كۆچ و نیشتەجێبوونی سەدان هەزار عەڕەب دڵخوازانەو پەرت و بڵاو بووبێت، ئەوا لەئێستا بەدواوە ئەم كۆچە ناچاری دەبێت و لە رەهەندو مەغزای كۆچ دەچێتە دەرەوەو دەبێتە كۆڕەو. چەمكی كۆڕەو لەلایەن رێكخراوە ژینگەییەكان و رێكخراوەكانی سەر بەنەتەوەیەگرتووەكانەوە بۆ وەسفی ئەو  كۆچە فراوان و  خێراو ناسرووشتییەی بەكاردێنن كە لەگوندو شارۆچكەكانی عێڕاقدا روودەدات. كۆرەوێك، كە لە روانگەی ئەو رێكخراوانە، زادەی گۆڕینی كەشوهەواوو  گەرمبوونی ژینگەو وشكەساڵییەو زۆرجار وەك كۆڕەوی ژینگە ناوزەد دەكرێت.

لێكەوتە كارەساتئامێزەكانی گۆڕانی ژینگەی عێراق، لەوانەش كۆڕەو كۆچی فراوان، دەمێكە بۆتە جێگای سەرنج و باسی رێكخراوە ژینگەییەكان و رێكخراوەكانی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان و میدیای جیهانی. بەڵام ئەم رێكخراوو میدیا جیهانییانە لەدوو ئاستدا كورتییان هێناوە. یەكەم، ئەم رێكخراوانە تەنها سەرنجییان لەسەر كۆڕەوی ژینگە بووەو كەمتر سەرنجیان خستۆتە سەر ئەو كۆڕەوە بەردەوامەی كە بەهۆی ناسەقامگیری سیاسی و شەڕی تایەفی عەرەبە سووننە و شیعەكان و سەرهەڵدان و بەیەكدادانی میلیشاکە لێی وەك داعش و حەشد  لە ٢٠ ساڵی رابردوودا هاتۆتە ئاراوە. دووەم كورتهێنانی رێكخراوو میدیا جیهانییەكان ئەوەیە كۆڕەوی عەرەبەكانیان بۆ  كوردستان و نیشتەجێبوونیان لەشارو شارۆچكەكانی كوردستان نادیدە كردووەو تەنها تەركیزییان خستۆتەسەر كۆڕەوی عەڕەبەكان لەدێهات و شارۆچكەكانەوە بۆ ناوەندی شارە مەزنەكانی عێڕاق. 

نادیدەكردنی رێكخراوو میدیا جیهانییەكان بۆ ئەم كۆڕەوو نیشتەجێبوونە فراوانەی عەڕەبەكان لەكوردستان، كە تائەم ئان و ساتە گوزەراوە رەنگدانەوەی نادیدەكردنی هەمان پرسە مەترسیدارەكەیە لەلایەن میدیاو حزب و كۆمەڵگای كوردییەوە. لەكاتێكدا ئەم كۆڕەوو نیشتەجێبوونەی عەڕەبەكان نەك هەر لەسەرووی توانا و قەوارەی باشوری كوردستاندایە، بەڵكو هەر لەئێستاوە كاریگەری ریشەیی سامناكی لەسەر ئاستی بژێوی خەڵك و لەسەر سرووشتی پێكهاتە و ناسنامە و دیموگرافییای شارەكان داناوەو بووەتە هۆی تێكدانی هاوسەنگی نەتەوەیی و سیماو خەسڵەتی كۆمەڵگای كوردەواری. تێكدانێك كەهەرگیز ناچێتەوە سەر دۆخی پێش ١٩ ساڵ لەمەوبەری و دەبێت بۆ سەدان ساڵی داهاتوو ئێمەو نەوەكانمان لەگەڵ كێشە و گرفتە هەمەلایەنەكانی ئەم تێكدان و ئاڵوگۆڕە دیموگرافییەدا گرفتار بین و باجەكەی بدەین.

گرفتەكە لێرە ناوەستێت، گرفتە ریشەییەكە ئەوەیە كۆڕەوو نیشتەجێبوونی هەمیشەیی عەرەبەكان لەكوردستان هێشتا سەرەتایەو بەردەوام دەبێت و لەساڵانی داهاتوودا فراوانتریش دەبێت. ئەگەر حكومەت و خەڵكی كوردستان رێوشوێنی ئاوارتە و هەمەلایەنە و یاسایی نەگرنەبەر ئەوا ئەوا لێكەوتەو دەرەنجامە كارساتئامێزەكانی لەگۆڕینی دیموگرافیای باشوری كوردستان  دەچێتە قاڵبی غەزوو داگیركاری و دەبێتە یەكێك لەگەورەترین تراژیدیترین سڕینەوەی نەتەوەیەك لەسەر خاكی خۆی.

مەوداو قەوارەی كارەساتئامێزی ئەو كۆڕەوو غەزووە لەفاكتەری كاتدا بەرجەستە دەبێت و دەتوانین باشتر لێی تێبگەین. كارەساتەكە لەوەدایە كە لەداهاتوودا ئەم كۆڕەوو غەزووە لەبڕگەیەكی زەمەنیدا  ناوەستێت و یەك كۆڕەوو یەك شەپۆلی نیشتەجێبوون و سەرەنجام یەك غەزوو نییەو نابێت. بەپێچەوانەوە، كۆڕەوو نیشتەجێبوونەكە بەردەوام دەبێت و شێوەی شەپۆل  لەخۆدەگرێت و لەگەڵ كاتیشدا ئەو شەپۆلانە فراوانتر رێ لێنەگیراوتر دەبن و هەر شەپۆلێكیش زەمینە بۆ شەپۆلێكی فراوانتر دەرەخسێنێت. سەرەنجام كورد وەك نەتەوەو ناسنامەی كوردستان وەك وڵاتێكی داگیركراو دەكەوێتە بەردەم سڕینەوەو قووتدان.

عێراقی داهاتوو عێراقی كۆڕەوەكان دەبێت، كۆڕەوی فراوانی دانیشتوانەكەی بەهەموو ئاراستەیەكداو بەتایبەتیش بۆ باشوری كوردستان (هەرێم و ناوچە دابڕاوەكان). سەرەتای كۆڕەوەكانی عێراق لەگوندو شارۆچكەكانییەوە بۆ ناوەندی شارە مەزنەكانی و لەوێشەوە بۆ وڵات و هەرێمەكانی دەوروبەر، هەڵبەت بەو كارئاسانییەی كە لەباشوری كوردستان بۆ نیشتەجێبوونی عەرەبەكان دەكرێت، باشور دەبێتە دوا وێسگەی سەرەكی نیشتەجێبوونیان.

بۆچی عێراقی داهاتوو عێراقی كۆڕەوەكان دەبێت؟

یەكەم هۆكار یان فاكتەر ناسەقامگیرییە. عێراق یازدەهەم ناسەقامگیرترین وڵاتە. وڵاتی هەردوو میلیشیای حەشدو داعشە. وڵاتی ململانێی خوێناوی  نەتەوەیی و مەزهەبی و گروپەكان و وڵاتی پاكتاوی رەگەزی و ناجێگیری سیاسی و حوكمڕانی ناڕەشیدە. عێراق یەكێكیشە لەگەندەڵترین وڵاتەكانی جیهان و بە ٢٣هەمین گەندەڵترین وڵات لەسەر ئاستی جیهان هەژماردەكرێت. ناسەقامگیری و گەندەڵی دوو فاكتەری سەرەكی كۆچی هاووڵاتییانە. ناسەقامگیری سەرچاوەی كۆچی خەڵكە بۆ گەڕان بۆ پەناگایەكی هێمن و گەندەڵیش هۆكاری گەڕانە بۆ دۆزینەوەی سەرزەمینێك بۆ سپیكردنەوەی پارە. هەرێمی كوردستان لەبارترین و نزیكترین سەرزەمینە بۆ هەردوو مەبەستەكە. ئەو نیشتەجێبوونەی تائێستای عەرەبەكانی عێراقی عەرەبی، كە بەزیاتر لەملیۆنێك، واتە نزیك بە ٢٠٪ی دانیشتوانی هەرێم مەزەندە دەكرێن، زادەی ئەم هۆكارانەن.

دووەم و سەرەكیترین و كارەساتئامێزترین هۆكاریش گۆڕانی كەشوهەوا كەخۆی لەبەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و وشكبوونی سەرچاوە ئاوییەكان و خێرایی بەبیابانبوون و دابەزینی سامناكی بەرهەمە كشتوكاڵییەكاندا خۆی دەبینێتەوە. بەگوێرەی بانكی جیهانی و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكانی تر، بەنداوەكانی توركیا ئاوی زێی دیجلەو فوراتی بەڕێژەی ٦٠% كەمكردووەتەوەو پێشبینی دەكرێت ئەم دوو زێیە تاساڵی ٢٠٤٠ بەتەواوی وشك ببن. حاڵی ئاوی ژێرزەوی عێراقیش لەهی ئاوی سەرزەوییەكەی خراپترەو لەئێستادا بۆ نیوە دابەزیوەو پێشبینیش دەكرێت پێش وشكبوونی رووبارەكانی ئەم سەرچاوەیەش نەمێنێت. ئەمەش وایكردووە رێژەیەكی بەرچاوی شارۆچكەو دێهات و دەشت و مەزرای باشووری لەبێئاویدا ببنە بیابان و مەزراو ئاژەڵەكانیان لەدەستبدەن و ناچار بەكۆچكردن بن. بەگوێرەی ئەنجومەنی پەنابەرانی نەرویجی وشكەساڵی بووەتەهۆی ئەوەی تەنها لەساڵی رابردوودا ٤٠%ی جوتیارەكانی باشووری عێراق تەواوی بەرهەمەكانیان لەدەستبدەن. لەڕووی هەڵكشانی پلەی گەرماش، عێراق پێنجەم وڵاتی جیهانەو یەكێكیشە لەخراپترین ئەو وڵاتانەی كەئاوی خواردنەوەی ژەهراوی بووە. هەموو ئەم فاكتەرە ژینگەییانە بەسەریەكەوە بووەتەهۆی نەمانی سەرچاوەی قووت و داهاتی ژیانی خەڵك و پایەكانی بەردەوامی ژیان و سەرەنجام چۆڵبوونی خێرای زۆرینەی گوندو شارۆچكەكانی عێراقی عەرەبی و نیشتەجێبوونیان لەناوەندی شارەكان.

سێیەم فاكتەریش بۆ ئەوەی عێراق ببێتە سەرچاوەی شەپۆلەكانی كۆڕەوی ژینگەیی. كۆنترۆڵ نەكردنی رێژەی زاووزێیە. بەبەراود بەهەرسێ وڵاتە داگیركەرەكەی تری كوردستان، دانیشتوانی بەڕێژەی هەركام لەو سێ وڵاتە زیاد دەكات. لەپەنجا ساڵی رابردوودا، گەشەی دانیشتوانی عێراق بەڕێژەی ٤٦٣% زیادی كردووە لەكاتێكدا ئەم رێژەیە لەئێران  تەنها ٢٨٨%و توركیا ٢٠٨%و ٣٠٠%. سەرزەمینی عێراق، چ لەڕووی بەرهەم و چ لەڕووی ژێرخانی ئابووری و چ لەڕووی تواناو كەپاسیتی شارەكانی ئەو ئامادەییەی تێدا نییە كەئەم فراوانبوونە كۆنترۆڵنەكراوی دانیشتوان لەخۆبگرێت. ئەمەش هۆكارێكی ترە بۆ كشانی خەڵك لەناوەڕاست و باشووری عێراق بۆ ئەو ناوچانەی كەچڕی دانیشتوانی كەمترە. هەرێمی كوردستانیش تاكە شوێنێكە لەسەرتاپای عێراق كەئەم مەرجەی تێدا بێت.

ئەگەر خەڵك و حكومەتی هەرێم فریانەكەون و رێوشوێنی پێویست نەگرنەبەر، عێراقی كۆڕەوەكان بە ٤٠ ملیۆن كەسەوە بەئاسانی دەتوانێت هەرێمێكی پێنج ملیۆن كەسی قوت بدات و ناسنامەو دیموگرافیا مێژووییەكەی بسڕێتەوەو چاوەڕواندەكرێت لە 10 ساڵی داهاتوودا ئەم وڵاتەمان بۆ هەمیشە لەدەستبچێت.