ئارام رەفعەت

دەیەی هەشتاكانی سەدەی رابردوو، هەندێك لەچەپەكانی كوردستان خەونییان بەوە دەبینی كەئەزموونە كۆمۆنیستییەكەی ئەلبانیا بگوازنەوە بۆ كوردستان و ئەم ئەزموونەیان وەك چارەسەری هەموو گیروگرفتەكانی ئەم كۆمەڵگایە دەبینی. ئەوێ رۆژێ، لای ئەو جۆرە چەپانە ئەنوەر خۆجا باشترین رێبەرو ژیانیش لەسای ئەزموونە كۆمۆنیستییەكەی ئەلبانیاش ژیانێك بوو تۆزێك لەولای بەهەشتەوە بوو. هەر ئەوێ رۆژی، لینا یپی ئەلبانی، خەونێكی تری هەبوو. خەونی دۆزینەوەی قوتووە بیبسییە بەتاڵەكە. ئەو قووتووە بیبسییەی كەدواتر بوو بەهەوێنی رۆمانێكی بەناوی ئازادی كە یەكێكە لەباشترین رۆمانەكان. ئەو لەڕۆمانەكەیدا، باس لەوە دەكات كەچۆن خانەوادەكەی بەهۆی ئەوەی دۆخی دارایی و خوێندەوارییان لەئەلبانییەكانی تر باشتربوو توانیبوویان جارێك لەجاران قوتوویەك بیبسی بكڕن و نۆشی گیانیان بكەن. دایكی لینا وەك یاداوەرییەك، قوتووە بیبسسیەكەی كردبووە گوڵدانێك لەسەر رەفەیەكی دەروازەی ماڵەكەیانی دانابوو، بۆئەوەی كاتێك خزم و دۆستەكانی ماڵی لینا هاتن بۆ سەردانیان بزانن كە ئەوان بیپسییەكییان نۆش كردووە كەكەم كەس لەئەلبانیا بینیویەتی یان تامی كردووە. خۆشی و شانازییەكەی ماڵی لینا بەردەوام نابێت، رۆژێك دەبینن قوتووە بیبسییە بەتاڵەكەیان دزراوە. دوای گەڕان و پشكنینێكی زۆری هەموو ئەو ماڵانەی گومانیان لێ هەبوو، دواجار قوتووە بەتاڵەكەیان لەماڵی دراوسێیەك دۆزییەوەو ئەمیش ماوەیەك خۆی بەخواردنەوەی بیپسییەكە هەڵكێشابوو، كە هێشتا نەیدەزانی تامی چۆنەو چییە.

ئەم خولیاو وێنا خەیاڵییەی چەپە كوردەكانی ئەوێ رۆژێ بۆ ئەزموونە كۆمۆنیستییەكان و لەوانەش ئەزموونی ئەلبانیا عەشقی لەدورەوە بووو لەعەشقی شاعیرو دڵدارارە كلاسیكییەكان بۆ رووخساری جوانی مانگ دەچوو. كامە شاعیری كوردو رۆژهەڵاتی هەیە جوانی مانگ نەبووبێتە سەرچاوەو هەوێنی چەندان شیعری هەرە جوان و ناسك؟ بەڵام ئەو مانگە هەر هێندە جوانە كە لەدوورەوە لەبۆشایی ئاسماندا دەگەشێتەوە و بەجریوەی ئەستێرەكان دەورە دراوە. بەڵام ئەگەر هەر هەمان شاعیر بگاتە سەر رووی مانگ، جگە لەهەزاران هەوراز و نشێو، پەناو پەسیوی تاریك و سامناك، دەبینێت كە مەعشوقەكەی مرۆڤكوژیشەو نەك هەر عەشق، گەردیلەیەك ئۆكسجینیش بەمرۆڤ نابەخشێ بۆ ژیان.

ئەو ئاڵودەو خولیاو خەیاڵە ناواقیعییەی كە چەپەكانی ئەوێ رۆژێ بەرامبەر ئەزموونی ئەلبانیا هەیانبوو، دەچێتە خانەی ئایدیۆلۆژیای رۆمانسییەوە. چەمكی ئایدیۆلۆژیای رۆمانسی، لەلایەن هەریەك لەئارۆن بن زیڤ و ڕوهاما گۆسینسكی، بەكارهاتووەو گەشەی پێدراوە. لای ئەوان بنەما بنەڕەتییەكانی ئایدۆلۆژیای رۆمانسی هاوتای بنەماكانی عەشق بوونە، لەوانەش عەشق بوون بەمانگ. ئایدیۆلۆژیای رۆمانسی پێداویستییەك و خۆشەویستییەكی هەمیشەیی و گشتگیرو پاك و بێ خراپە و بێ مەرج و بێ جێگرەوە، هەموو ئەوانە كەمەندكێش دەكات كەتووشی ئەم سیندرۆمە دەبن.

لەم سەردەمەی ئێستاشدا، بەگشتی رەوتەكانی ئیسلامی سیاسی گیرۆدەی سیندرۆمی ئایدیۆلۆژیای رۆمانسی بوون. عەشقی ئەوان بۆ حوكم و ئەزموون و راساو یاسا و دادپەروەری و عەسا سیحرییەكانی حوكمڕانی ئیسلامی هەموو تایبەتمەندییەكانی ئایدیۆلۆژیای رۆمانسی تێدایە. حیجاب رەنگە یەكێك بێت لەنموونە زیندووەكان بۆ تێگەییشتن لە رۆمانسییەتەی ئیسلامی سیاسی.

بەحیجابكردنی ژنانی كوردستان، سەرەكیترین و گرنگترین ئامانج و چالاكی سەرجەم رەوت و رێكخراوە ئیسلامییەكانی كوردستانە و بووەتە چەقی پێشبڕكێی نێوان خودی ئەو حزبانەش. ساڵانە هەریەك لەو رەوتانە بەجیا نماییش و میهرەجانی بەحیجابكردنی كچانی منداڵ و مێرمندال رێكدەخەن و لەمیدیا و كەناڵەكانییاندا پەخشییان دەكەن. جگەلەوە،

رۆژانەو هەفتانە، هەزاران لەكادیرەكانییان، لەژیر ناونیشان و پێگەی حزبی و ئایینی و وەزیفی جۆراوجۆرداو لەسەكۆی جۆراوجۆردا بانگەشە بۆ حیجاب دەكەن.

حزبە ئسیلامییەكان جگە لەوەی كە حیجاب فەرمانێكی دینی دەخەنەڕوو، لەهەمان كاتیشدا وەك سیمبولێكی ئەخلاقی و پاكیزەیی و ئایینداری ژنان و وەك ئامرازێك بۆ رزگاركردنی ژنان و كۆمەڵگا لەخراپەكاری و كێشەو گرفتە كۆمەڵایەتی و ئایینی و خێزانی و دەروونییەكان بانگەشە بۆ حیجاب دەكەن. هەندێك لەو بانگەشانە دەچنە خانەی فاشیزم و كوشتنی كەسایەتی و لێدانی پێگەو مۆڕاڵی ژنانی سەرفرازی ناحیجابی. ئەم زمانە فاشیستییە لەدژە-دوانەی حیجاب و بەرەڵڵایی، حیجاب و بەدرەوشتی، حیجاب و رووتبوونەوە، حیجاب و لەشفرۆشی، حیجاب و شەرەف و نامووس بەرجەستە دەبێت. سەرەنجام لەئێستاداو لەژێر ئەو كەمپینە فراوان و ئەو گوتارە شێوە فاشیستانەی رەوتە ئیسلامییەكاندا نەك هەر ژنان، بەڵكو كەلتوورو عاداتەكانی كۆمەڵگای كوردەواری لەپاشەكشەیەكی گەورەدان.

نموونەی یەكێك لەو میهرەجانانەی حیجاب كەساڵانە لەكوردستان رێكخدەخرێن، میهرەجانی ساڵی پاری یەكێك لەحبزبە كوردستانییەكانە لەپارێزگای هەڵەبجە. میهرەجانەكە لە ١٢ی شوباتی ٢٠٢٢١دا ئەنجامدرا. كۆدو ئاماژە زەقەكانی ئەم مهیرەجانە ئەوەیە كە لەساڵڕۆژی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی و سەپاندنی حیجابی ئیجباری بەسەر ژنانی ئێراندا و وەك پەیامێك بۆ ئیعجاب بوون و شوێنپێهەڵگرتنی ئەم ئەزموونەی ئێران بەهەموو لایەك گەیەنرا. كۆدێكی تریش ئامادەبووان بەحیجابی خاهەر زەینەبی ئێرانی حیجاب كران. لەوەش گرنگتر، حزبە ئیسلامییەكە ١٣٥٧ كچە كوردی بۆ حیجابكردن ئامادەكردبوو كە

بەگوێرەی تەقویمی ئێرانی، كۆماری ئیسلامی لەساڵی ١٣٥٧ دامەزراوەو ئەمەش ئاماژەو پەیامێكی تری ئەو حزبە بوو بۆ سەرسام بوون و پەیمانی شوێنپێ هەڵگرتنی ئێران لەبواری حیجابدا. ئەگەر ئەم كۆدانە بەڕوونی بخەینە پاڵ یەكتری، بەروونی سیندرۆمی ئایدیۆلۆژیای رۆمانسی دەرهەق بەئەزموونی حیجابكردن لەئێران، لەو حزبەدا دەبینرێت.

بەڵام ئایا حیجاب لەئێراندا دەرمانی چارەسەری هەموو ئەو گرفتە كۆمەڵایەتییانەن كەحزبە ئیسلامییەكانی كوردستان چارەسەرەكەی بەپۆشینی حیجابدا هەڵدەواسن؟ یان رێك پێچەوانەكەی راستەو دەردێكی ترەو دەردە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگای حیجابپۆش گەورەترو قووڵتر دەكاتەوە؟ ناڕەزاییەتییەكانی ئەم مانگەی ژنانی ئێرانی دژی حیجاب، كەهەندێك كەس بەشۆڕشی ژنانی ئێرانی ناوزەد دەكەن، وەڵامی ئەم پرسیارە ئاسان دەكات. لە ١٦ی ئەیلولی ٢٠٢٢دا بەدواوە ژنانی ئێران بەدرووشمی ژن، ژیان ئازادی دژی پۆشینی حیجاب هاتنە مەیدان و وەڵامی ئەم پرسیارەیان دایەوە. سەرنجڕاكێشترین دیمەنی ئەم ناڕەزایەتییانەی ژنانی رۆژهەڵات و ئێرانی، كە تائێستاش بەردەوامن، دیمەنی سەمای كچ و ژنانی ئێرانییە بەدیار سووتاندنی حیجابەكانیان. ئەگەر ئەم ناڕەزایەتییانەی ژنانی ئێرانی بكەینە پێوانە، دەكرێت بڵێین كەحیجاب نەك هەر چارەسەر نییە بۆ هیچ دەردێكی كۆمەڵایەتی ئێران، بەڵكو دەردێكی ترە و ئیزافەی دەردە هەمەجۆرەكانی ئەو كۆمەڵگایە بووە.

تەڵاق نموونەیەكی زەقی ترە كە پەیوەستە بەحیجابەوە. ئیسلامییەكان مانەوەی خێزان و رێگرتن لەهەڵوەشاندنەوەی دەبەستنەوە بەحیجابەوە. بۆ زانینی راستی و دروستی ئەو بانگەشەیەی ئیسلامییەكان، با هەر خودی تەڵاق لەنێوان وڵاتێكی سكیولاری بێدیندا، كەئوسترالیایە، بەراورد بكەین لەگەڵ دوو وڵات كەسەرتاپای ژنانی حیجابن و سەرچاوەی هەناردەكردنی حیجابیشن بۆ كۆمەڵگاكانی تر، ئەوانیش ئێران و سعودیەن. ئوسترالیا جگە لەعەلمانیبوونی رژێم و كۆمەڵگاكەی، ژن هاوتای پیاو مافی تەڵاقدانی مێردەكەی بۆ مسۆگەر كراوە، نە ژن نە پیاو هیچ بەربەستێكی یاسایی و دینییان لەبەردەم نییە بۆ تەڵاقدان. جگە لەوە، زۆرینەی ئوسترالییەكان هیچ پابەندێكی ئایینییان نییەو رێژەی بێدینەكانی لە ٣٨٪ی كۆمەڵگای ئوسترالی پێكدێنن و بەپلەی یەكەم دێن و لەڕێژەی سەرجەم ئایین و ئاینزادەكانی ترن.

ئەگەر ئیدیعای ئیسلامییەكان بۆ وێناكردنی حیجاب وەك چارەسەری كێشەكانی خێزان و كۆمەڵایەتی راستبوایە دەبوایە رێژەی تەڵاق لەئوسترالیا چەند هێندەی رێژەی تەڵاق بوایە لەدوو وڵاتە ئیسلامییە حیجاب پۆشەكەدا. بەڵام پێچەوانەكەی راستە. بۆ نموونە، لەساڵی ٢٠٢٠دا بۆ هەر رۆژێك ١٣٢ حاڵەتی تەڵاق لەئوسترالیا هەبووە، لەكاتێكدا ئەم رێژەیە بۆ سعودیە كە لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە لەئوسترالیا نزیكە ١٥٧ كەیسی تەڵاقەو ژمارەی كەیسەكانی تەڵاق لەسعودیەش زیاترە لەسێیەكی ژمارەی كەیسەكانی هاوسەرگیری. ئەم وێنەیە بۆ ئێران زۆر كارەساتبارترە. ژمارەی كەیسەكانی تەڵاق لەساڵی ٢٠٢٠ لەئێراندا ٥٠١ كەیس بووە لەڕۆژێكدا، ئەمەش نزیك بەچوار ئەوەندی ژمارەی كەیسەكانی تەڵاقی ئوسترالیایە، ئەمە لەكاتێكدا كەژمارەی دانیشتوانی ئێران تەنها سێ ئەوەندی ئوسترالیایە.

لەڕاستیدا ئەم بەراوردە لەنێوان ئوسترالیاو دوو وڵاتە حیجابپۆشەكەدا، ئەو سیحرەی كەئیسلامییەكان بەحیجابەوەیان لكاندووە بەتاڵ دەكاتەوە. ئەم بەراوردە دەكرێت بۆ هەموو بوارەكانی تری كۆمەڵایەتی و خێزانی تاقیبكرێتەوەو ئەنجامی هاوشێوەی هەیە. دواجار ئەزموونی ٤٠ ساڵ زیاتری سەپاندنی حیجاب بەسەر ژنانی ئێرانیدا بەسەمای سووتاندنی حیجاب كۆتایی هات و دۆخی سعودیەش لەهی ئێران خراپترەو بچووكترین دەرفەت هەڵبكەوێت ژنانی سعودیەش هەمان سەما بەدیار سوتاندنی حیجابەكانیانەوە دەكەن.