سه‌ردار عه‌زیز

بەڕێزێك سەرنجێكی بەڕێز د.عیرفان مستەفای بۆ ناردم دەربارەی پەیوەندی كوردو مۆدێرنە. بەڕای ئەو، كوردبوونە، رێگریی كردووە لەتوانەوەی كورد. كوردبوون توانایەكی سروشتییە لەناو كورددا. كورد هەوڵی بەرجەستەكردنی ئەم توانایەی نەداوە تەنها هەوڵی پاراستنی داوە. ئەم هەوڵی پاراستنەیە كەكورد هێندە رووبەڕووی مەترسی دەبێتەوە.

كێشەی‌ كورد لەگەڵ جیهانە مۆدێرنەكەدا ئەوەیە كەمۆدێرنیزم كوردی‌ وەك دڕندەیەكی‌ سروشتی‌ بۆ ئەو جیهانە وێناكردووە بەهۆی‌ ئەمەشەوە بواری‌ بۆ كورد نەهێشتووە كە بوونی‌ خۆی‌ ئاشكرابكات‌و بەڵگەكاری‌ بۆ ئەو سیستەمە بكات كەبڕوای‌ پێیەتی.

سەرەتا ئەم دیدە كۆمەڵێك كێشەی هەیە كەدەكرێت بەقەیرانی ئاوڕدانەوە ناوی بنێین. مەبەستمان لەقەیرانی ئاوڕدانەوە ئەوەیە كە لەئێستادا لەڕابوردوو بنواڕیت و بەدیدو پێوەری ئێستا هەڵیسەنگێنیت. لەهەمانكاتدا ئەم هەڵسەنگاندنە بەجۆرێك بكەیت كەپرۆسەیەكی تاوانبار و بێتاوان هەیە. دۆخی دوالیزمی یان پەیوەستكردنی ناپەیوەست بەرهەم بهێنیت. لەم میانەدا مۆدێرنە تاوانبارەو كورد، قوربانی یان بێتاوانە. لەخوارەوە هەوڵدەدەین كێشەو مەترسییەكانی ئەم تێڕوانینە بخەینەڕوو.

ئەم دیدە جێگەی گرنگی پێدانە چونكە لەماوەی رابوردودا تۆمەتباركردنی چەمكەكان لەمیانەی راڤەكردنی پرسی كورددا بووەتە باو. بۆ نموونە، خەتای مۆدێرنەی كەپیتاڵیزمە، وەك هەندێك دەڵێن، یان تاوانی كوردایەتییە، یان سەرمایەداری بەرپرسیارە، یان دەوڵەت-نەتەوە گوناهبارە. هەموو ئەم چەمكە گەورانە نە یەك مانایان هەیە، نە یەك جۆر كاریگەرییان هەیە، نە هاودەنگییەكی گشتی هەیە لەسەر مانا جیاوازەكانیان. كەواتە ماناو كاریگەرییان بەپێی كات و شوێن و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و دۆخی جیهانی زاڵی دیدی گەردوونی دەگۆڕێت.

بۆ من ئەم جۆرە بیركردنەوەیە هەژارییەكی زۆری لۆجیكی و مەعریفی لەهەناو خۆیدا هەڵدەگرێت، بۆیە دەبێت وەك مەترسییەك مامەڵەی لەگەڵدا بكەین.

بۆچی ئەو دیدەی كاك عیرفان هەڵەو مەترسیدارە؟

یەكەم، ئەم دیدە، وەك دەردەكەوێت، رەخنەیە لەدەوڵەت- نەتەوە، وەك بەشێك لەپرۆسەی بەرفراوانی مۆدێرنە، نەك سەرتاپا پرۆژەی بەرفراوانی مۆدێرنە لەزانستی بوونی دونیا. بۆیە هەڵەی یەكەم لۆجیكییە كە بەشێك زاڵ دەكات بەسەر گشتدا. ئەم هەڵە لۆجیكییە قەیرانی فیكریی گەورە دروستدەكات، چونكە لەڕاستیدا، لەكاتێكدا دژە كوردبوون، بەشێكە لەپرۆسەی مۆدێرنە، لەهەمانكاتدا كوردبوونیش، نەك سروشتی نیە، وەك كاك عیرفان دەڵێت، بەڵكو بەرهەمی مۆدێرنەیە. پێش هاتنی مۆدێرنە كوردبوون بوونی نەبوو. كوردو ئەوانیتر لەناوچەكە لەئەنجامی مۆدێرنە، بەئاگا دەبنەوە لەكولتوری تایبەتی خۆیان. ئەم ئاگاییەیە كەكۆتایی بەسەردەمی پێشمۆدێرنی عوسمانی دەهێنێت.

سەردەمی عوسمانی، كورد تیایدا كورد نیە، بەڵكو كۆمەڵێك بنەماڵەو خێڵن كەبەردەوام بەشدارن لەدوو جەنگدا، جەنگێك بۆ ئیمپراتۆرەكانی سەفەوی و عوسمانی، جەنگێك لەگەڵ یەكتردا. بەهۆی مۆدێرن نەبوونی كورد وەك پێویست، هێشتا كورد نەیتوانیوە بەسەر ئەم دوو خەسڵەتە پێش مۆدێرنەدا زاڵ بێت.

كەواتە تاوانباركردنی مۆدێرنە، وەك شاچەمكێكی بەرفراوان چەند ئاماژەیەكی هەڵە دەدات. یەكەم، ئاماژەی ئەوە دەدات كەگوایە پێش مۆدێرنە باش بوو، كەهەڵەیە. دووەم، ئاماژەی ئەوە دەدات كەئەگەر ستراكتۆری  مۆدێرنە لاببرێت بەسوودی كوردە، دیسانەوە هەڵەیە. سێیەم، ئاماژە ئەوەیە كەئەم جۆرە تاوانباركردنە لەكاتێكدا قسەیەكی گەورەیە بەڵام لەزۆر ئاستدا بێ بنەمایە یان بێسوودە، چونكە مۆدێرنە نە هێندە بوونێكی تاكی هەیە كەوەك كردەگارێكی تاوانكار تاوانبار بكرێت و نە دەتوانرێت بسڕێتەوە. لەكاتێكدا ئێمە لەزۆر رووەوە لەسەردەمی پۆستمۆدێرنەدا دەژین. كاری هەرە سەرەكی پۆستمۆدێرنە هێنانەوەی ئەو بەدەركراوانەیە كە مۆدێرنە پەراوێزیخستن وەك ئەفسانە، دین، كەلتوری كۆن،  زۆر بواری تر. بەڵام نەگبەتی كورد لەئەوەدایە كە لەلای پۆستمۆدێرنەكان وەها دەبینرێت كە بەرجەستەبوونی سەردەمی مۆدێرنە. لەهەردوو جەژنەكە بووە.

ئەوەی لێرەدا كەجێگەی سەرنجە ئایا مۆدێرنە نەدەتوانرا یان نەدەكرا بەسودی كوردبێت؟ یان پرسیارەكە بەشێوەیەكی تر بكەین، ئایا ئەوە كوردنیە كەدژایەتی مۆدێرنە دەكات، بۆیە لەئەنجامدا دەبێتە قوربانی؟ بۆ نموونە، ئایا كورد توانیویەتی لەسروشتی گۆڕانی یەكەكانی هێز لەمۆدێرنەدا تێبگات كەنەتەوەیە، لەئەنجامدا هەوڵبدات نەتەوە بونیادبنێت یان سەرسەختانە خەسڵەتە پێش مۆدێرنەكانی وەك خێڵ و بنەماڵەو خێزانی هێشتوەتەوەو لەئەنجامدا نەبووەتە خاوەنی هێندە هێز كەبتوانێت خواستەكانی خۆی فەراهەم بكات. تۆ كاتێك لەمۆدێكی جیهانی یان گۆڕانی بنەماكانی هێز تێناگەیت و دەبیتە قوربانی تەنها دەبێت لۆمەی خۆت بكەیت.

بۆ نموونە ئێستا لەكوردستان پەرچەكردارێكی گەورە هەیە بەرامبەر ئازادییەكانی تاك، خێزان، سەروەریی، بوون، دەزگا، فرەیی. بەزەقی دژەمۆدێرنە بوونی هەیە، كە زەمینە دەسازێنێت بۆ شكستێكی تر.

لەڕاستیدا تراژیدیاكە ئەوەیە كەئێمە لەئێستادا، لەبری ئەوەی ئاوێنەكە بەرەو رووی خۆمان بكەینەوە بڵێین ئەوەچی بوو كەئێمە لەكۆتایی ئیمپراتۆریەتەكانی ناوچەكە مایەپووچ دەرچووین، دێین تاوانەكە دەخەینەسەر وەرچەرخانێكی مرۆڤایەتی.

پێش مۆدێرنە كوردەكان دونیاو دونیابینیان لە لەوەڕگاكانیان تێنەدەپەڕی، بەدەست رشك و ئەسپێ و چڵك و ئەفسانەوە بڕشتیان لێبڕابوو. لەگوندی دوورە دەستی دابڕاو لەدونیایەكی دوور لەسیستەم و حوكمڕانی و ئامادەبوون یان ئاگایی بەدونیا دەژیان. هەر ئەمەش بوو هۆكاری مانەوەیان، نەك كوردبوونیان. دوژمنی هەرە گەورەیان تیرە یان گوندەكەی تر بوو. زمانی نوخبەكەیان یان عەرەبی بوو یان فارسی، كاتێك نالی دەست بەنووسینی كوردی دەكات سوكایەتی پێدەكەن. بۆیە دەنووسێت: كەس بەئەڵفازم نەڵێ خۆ كوردیە خۆ كردییە. هەركەسێ نادان نەبێ خۆی تالیبی مەعنا دەكات.

 گوناهی مۆدێرنە ئەوەیە كەئێمە دەهێنێتە سەر شانۆی دونیا، بەڵام ئێمە شانۆكارێكی قەڵبین. هەتا ئەمڕۆش لەڕێساكانی دونیا تێناگەین.

جا لێرەدا تاوانباركردنی مۆدێرنە، تەنها بەهەڵە تێگەیشتن نیە لەمۆدێرنە، بەڵكو زۆر لەوە گرنگترو خراپتر، بەهەڵە تێگەیشتنە لەخود. لەگەڵ كانتدا چەمكی رەخنە دەبێتە پێكهاتەیەكی سەرەكی مۆدێرنە. رەخنە لەیەكێك لەدەركەوتەكانیدا یانی هەبوونی توانای تێگەیشتن لەواقیع وەك خۆی. دیارە ئەمە كارێكی زۆر ئەستەمە، بەڵام دەبێت هەوڵی بۆ بدرێت.

نكوڵی لەدڕندەیی ململانێی هێز لەدونیادا ناكرێت. بەڵام بڵێی ئەمە تەنها تایبەتە بەسەردەمی مۆدێرن، هەڵەیەكی مێژووییە.

بەشێكی تری قسەكانی كاك عیرفان دەربارەی هاوكێشەیەكی سەرنجڕاكێشە، ئەویش كۆیلەیی و مانەوە. بە رای ئەو كورد نایەوێت كۆیلەبێت بۆیە لەژێر هەڕەشەدایە، بەڵام خەڵكانی تری وەك ئازەرو سكۆتلەندیی و وێڵش و ئەوانیتر بەكۆیلەبوون. ئەوە راستییە كاتێك كورد دابەشدەكرێت بەسەر وڵاتانی ناوچەكەدا، وەها دەبینرێت كە لەمیانەی پرۆسەی مۆدێرنەدا، خوێندن، بەشاربوون، خزمەتی سەربازی و هاتنەناوەوەی كەلتوری زاڵی دەوڵەت، دەبنە بەشێك لەنەتەوەی بەرهەمهێنراوی دەوڵەت. ئەم پرۆسەیە ئەوەنیە وەهای نەبووبێت. بەڵكو بەتەواوی سەركەوتوو نەبووە. هەروەها ئەوەنیە كۆتایی هاتبێت، بەڵكو بەردەوامە. ئێستا پاڵپشتی زۆر لەناو كورددا. لەباشور هاوكێشەیەك هەیە، كەدەڵێت: ئەگەر داكۆكی بكەین لەسەر كوردبوونمان ئەوا خراپ دەژین، بەڵام ئەگەر دەستبەرداری كوردبوون ببین و ببین بەعێراقی، ئەوا وەك ئەوانی تری عێراقی موعەزەز موكەڕەم دەژین.

لەقەڵەمدانی خەڵكانی تر، سكۆتلەندییەكان بۆ نموونە، وەك كۆیلە، هەڵەیەكی ئەخلاقی و مێژووییە. هەروەها چوارچێوەیەكی سەقەت دادەڕێژێت بۆ تێگەیشتن لەدۆخی كورد. سكۆتلەندییەكان مێژوویەكی ئیمپراتۆرییانەیان هەیە، كاتێك لەپرۆسەی ئیمپراتۆری خۆیاندا شكستدەهێنن، دەچنە پاڵ ئیمپراتۆریەتێكی تر. ئێستاش دەخوازن جودا ببنەوە.

دیاردەی تاوانباركردنی چەمكەكان دیاردەیەكی سەرنجئامێزە. چەمكەكان ناوی رەها یان ئەبستراكتن، دەكرێت زۆر شت بگەیەنن و لەهەمانكاتیشدا هیچ نەگەیەنن. بەڵام ئەوەی گومانی نیە ئەوەیە كەدەنگێكی زلیان هەیە. ئەمەش وەها دەكات كە فریومان بدات، بەوەی بەرپرسی شكستی ئێمە بوونەوەرێكی زەبەلاحە. بەداخەوە ئەمە لەبری ئەوەی ئێمە ناچاربكات بەپیاداچوونەوە، نارسیستێكی سەقەت لەئێمەدا دروستدەكات. نارسیستێك كەجۆرێك لەشانازی بەشكستەكانمانەوە بكەین. گوایە ئێمە قوربانی وەرچەخانە گەورەكانی مرۆڤایەتین.