هاوڵاتی

دوای پرۆسەی ئازادی عێراق لەساڵی 2003وە، خەڵكی ناوەڕاست و باشووری عێراق روویان لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كرد سەرەتا وەك كرێچی نیشتەجێی ئەو شارە بوون، بەڵام ئێستا بەسەدان هەزار عەرەب خاون موڵكی خۆیانن، بەپێی ئامارێكی ناڕەسمی هاووڵاتیانی عەرەب خاوەنی نزیكەی 680 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون و موڵكن لەهەرێمی كورستان.

پەیانێری هاوڵاتی لەهەولێر (هەژار ئەنوەر) لەسەر ئەم بابەتە بەدواداچوونی كردووەو بەپێی ئەو زانیارییانەی دەستی كەوتووە هاتنی عەرەب كارییگەرییان لەسەر بەرزكردنەوەی یەكەی نیشتەجێبوون دروستكردووە.

كارزان رەسوڵ سەرۆكی لقی هەولێری كۆمەڵەی داكۆكیكردن لەمافی كرێنشینان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەساڵی 2008وە بە فەرمی هاووڵاتیانی عەرەب خانویان بەناو دەكرێت، پێش 2008یش بەمەرج خانوو یان شوقە بەناویان دەكرا.

وتیشی: هاتنی عەرەب كاریگەری زۆر لەسەر خەڵكی كرێنشینانی هەولێر دروستكردووە، بەجۆرێك نرخی كرێی شوقەو  خانوویان بەزكردۆتەوە و بەبەڵگە لایانە خەڵكی زۆری كورد كرێنشینی عەرەبن».

لەساڵی 2008وە تاوەكو ئێستا 680 هەزار عەرەب شوقەو خانوو یان موڵكیان بەناو كراوە.

كڕیاری عەرەب لەسلێمانی

پەیامنێری هاوڵاتی لەسلێمانی (سەركۆ جەمال) بەدواداچوونی بۆ هەمان پرس كردووە، و بەوتەی خاوەن نوسینگەكان رۆژ نییە هاووڵاتی بیانی یاخود عەرەبی عێراق زەوی یاخود خانوو نەكڕن، دەیانیش رۆژانە لەهەر نوسینگەیەك داوای خانووی كرێ دەكەن، هەرچەندە هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە، بەڵام بەڕێوەبەری تۆماركردنی خانووبەرەی سلێمانی دەڵێت هەزاران هاووڵاتی عەرەب و بیانی خانوو و زەوییان لەپارێزگای سلێمانی كڕیوە.

محەمەد ئەیاد كە خاوەنی كۆمپانیایەكی كڕین و فرۆشتنی خانووبەرەیە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: «عەرەب و بیانی دەتوانن لەسلێمانی خانوو بكڕن بەڵام بەو مەرجەی رەزامەندی ئاسایشی هەبێت،  ئەو بیانیانەی یاخود عەرەبانەی دێن لێرە موڵك دەكڕن دەڵێن ئێرە سەلامەتە بۆیە».

وتیشی: «ئێستا بۆ نمونە لەمانگێكدا سێ موڵكمان فرۆشتووە بە عەرەب، جگە لەوانەی بەكرێی دەیگرن»

حاجی عەتا خاوەن نوسینگەی كڕین و فرۆشتن و بەكرێدانی زەوی و خانووبەرە لەسلێمانی بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت : زیاتر عەرەبی عێراق خانوو لەسلێمانی دەكڕن عەرەبی سوریا كەمترە، هەموو مانگێك عەرەب روومان تێدەكات بۆ كڕینی خانووبەرە، بەڵام بۆ كرێ رۆژانە عەرەب دێتە لامان، ناتوانین دیاری بكەین رۆژانە چەند كەس دێتە لامان».

سالار عەلی یەكێكی دیكەیە لەخاوەن نوسینگەكانی كڕین و فرۆشتنی خانوو زەوی و بەكرێدانی لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: زیاتر لەلای ئێمە لەبەكرەجۆی تازە زیاتر خەڵك خانوو و زەوی دەكڕن رۆژی وا هەیە 100 عەرەب دێتەلامان بۆ خانووی كرێ بەڵام بۆ كڕین لەمانگێكدا پێنج بۆ شەش عەرەب دێنە نوسینگەمان بۆ كڕینی خانوو یان زەوی».

هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی ئامارێكی تایبەت پەیوەندیكرد بە مەحمود عوسمان بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی، بەڵام رەتیكردەوە لەوبارەیەوە هیچ ئامارێكیان لابێت و وتی :» تەنها ئاسایش و تاپۆی سلێمانی ئەو ئامارەیان لەلایە».

هاوكات هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە وتەبێژی ئاسایشی سلێمانی و بەڕێوەبەری فەرمانگەی تۆماركردنی  خانووبەرەی سلێمانی هیچیان ئامادەنەبوون ئامارێك لەوبارەیەوە بدەن، هەروەها سیروان محەمەد بەڕێوەبەری گشتی ئاماری هەرێم رەتیكردەوە هیچ ئامارێكیان لەوبارەیەوە لەبەردەستدا بێت.

لوقمان عومەر بەڕێوەبەری فەرمانگەی تۆماری خانووبەرەی سلێمانی بەهاوڵاتی راگەیاند:» هەموو هاووڵاتییەكی عێراقی ئازادە لەكوێ خانوو دەكرێت یاخود بەكرێی دەگرێت، تەنها ناسنامەی باری كەسێتی یاخود كارتی نیشتیمانییان هەبێت دەكرێت بەناویانەوە.

وتییشی: «هەزاران هاووڵاتی عەرەب و بیانی خانوو و زەوییان لەپارێزگای سلێمانی كریوەو هیچ رێگرییەك نییە لەوەی هەر هاووڵاتییەكی عێراقی ببێتە خاوەنی زەوی و خانوو و تەنانەت زەوی كشتوكاڵیش لەسەرجەم پارێزگاكانی هەرێم تەنها هەندێك وردبینی دەكرێت لەو كەسانەی زەوی یاخود موڵك دەكڕن».

بەپێی بڕگەی ئەلف، لە ماددەی 23ی دەستووری عێراق هەر هاووڵاتییەكی عێراق بۆی هەیە لەهەر شارێك بێت ببێتە خاوەنی موڵك، بەپێی ئەو ئامارەی هاوڵاتی لەبەڕێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرەی سلێمانی دەستیكەوتووە، لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو رۆژی 31-7-2022 پێنج هەزارو 548 مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوی لەسلێمانی تۆمار كراوەو 423 كەسیان خەڵكی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بوون كەداوایان كردووە بەناویانەوە بكرێت.

 هەر بەپێی ئەو ئامارەی دەستی هاوڵاتی كەوتووە، لەسلێمانی نزیكەی 60 پڕۆژەی نیشتەجێبوون هەن كە 43ـیان فەرمانیان بۆ دەركراوە بكرێن بەناوی ئەو كەسانەی دەیكڕن، هەر لەسنووری سلێمانیدا زیاتر لە 27 هەزارو 878 یەكەی نیشتەجێبوون هەن كە شەش هەزارو 632 یەكەیان لەلایەن فەرمانگەكانی تاپۆوە تۆمار كراون.

عەرەب لەپارێزگای دهۆك

هاوكات پەیامنێری هاوڵاتی لەدهۆك (عەمار عەزیز) بە دواداچوونی بۆ پرسی هاتنی هاووڵاتیانی عەرەب بۆ دهۆك كردووەو بەپێی ئەو زانیارییانەی دەستی كەوتووە لە30% شووقەكانی پارێزگای دهۆك عەرەب دەكڕن.

ماوەیەكە كڕینی شوقەو خانوو لەلایەن عەرەبەوە لەسنوری پارێزگای دهۆك بەرێژەیەكی بەرچاو زیادیكردووە، بەپێی چەند داتایەكی نافەرمی لەهەر پرۆژەیەكی نیشتەجێ بوون سەرووی 30% عەرەب دەیكڕن، بەوتەی خاوەن نوسینگەكان ئەگەر دۆخی عێراق وابڕوات رێژەكە دوو ئەوەندە زیاد دەبێت.

رەند محەمەد ،  پەرپرسی بەشی فرۆشتن لەپرۆژەیەكی نیشتەجێبوون لە ناوەندی دهۆك بە هاوڵاتی وت: «  پڕۆژەكەمان پێكهاتووە لەژمارەیەك شوقە و نووسینگە ، نزیكەی 300 شوقەیە لە 2023 هەموویان تەواو دەبن ، ئەو شوقانەی كە تا ئێستا فرۆشتوومانە 10% عەرەب  كڕیویانە ئەوانەی تر  خەڵكی پارێزگای  دهۆك و شوێنەكانی ترن».

وتیشی:» پڕۆژەكەمان تایبەت نیە بەپێكهاتەیەك هەر كەسێك بەپێی یاسا دەتوانێت لای ئێمە ببێتە خاوەن شووقە ، كاتێك عەرەبێك سەردانمان دەكات بەپێی یاسا مامەڵەی لەگەڵ دەكەین، ئەگەر شتەكانی لەڕووی یاسایی-یەوە تەواوو بێ كێشەبن ئەوا بەدڵنیایی شووقە بەو كەسە دەفرۆشین.

كارمەندێكی پڕوژەیەكی نیشتەجێبوون لەدهۆك كە پرۆژەكەیان لە 768 شوقەی نیشتەجێبوون پێكهاتووە، پێی باشبوو ناوی نەهێنرێت بەهاوڵاتی وت:» 50 لەسەدی كڕیارەكانمان عەرەبن، ئەم رێژەیە رەنگە لەپرۆژەیەكی تر زیاتر بێت یان كەمتربێت بەڵام ڕێژەكە رۆژ بەڕۆژ زیاد دەبێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی شاری دهۆك لەڕووی ئەمنییەوە كەشارێكی زۆر سەقامگیرەو هیچ كێشەیەكی ئەمنی تیادا نیە هەروەها كوالێتی شوقەكانیش كاریگەری لەسەر راكێشانی هاووڵاتی بیانی هەیە».

پەیامنێری هاوڵاتی بەمەیدانی دەچێتە زیاتر لە 10 نوسینگەی كڕین و فرۆشتنی شووقەو خانوو لەدهۆك و دەپرسێت رێژەی كرینی خانوو و شوقە لەچ ئاستێكە، دەركەوت لەهەموو پرۆژەكان رێژەی كڕینی شوقەو خانوو بەڕێژەی سەرووی 30%، لەهەندێك پرۆژە رێژەكە 60%  بەگشتی لەنێوان 30 بۆ 60% كڕیارەكان هاووڵاتی عەرەبن، نرخی هەر شوقەیەكیش بەپێی كوالێتی و شوێنەكەی دەگوڕێت، بەگشتی لە 60 هەزار دۆلارەوە  دەستپێدەكات تا دەگاتە 150 هەزار دۆلار.

شڤان هەمزانی، خاوەنی نوسینگەیەكی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوییە بەهاوڵاتی وت « كڕینی شووقە و خانوو لەلایەن عەرەبەوە لەشاری دهۆك بەڕێژەیەكی بەرچاو زیادیكردووە ، هەندێك رۆژ دوو بۆ سێ كەس سەردانم دەكەن، زۆر داوای خانوو و شوقەی بەكرێش دەكەن، لەهەموو پرۆژەكانی نیشتەجێبوون عەرەبەكانی موسڵ و پارێزگاكانی تر شوقە یان خانوویان لەدهۆك كڕیوە، زانیاری تەواوم نیە بەڵام رێژەكە سەرووی 30% «.

وتیشی: « ژینگەو كەشوهەوای شارەكەو  دۆخی ئەمنی و جموجۆڵی بازرگانی  و كۆمەڵێك هۆكاری تر وایكردووە كەڕێژەیەكی زۆر لەعەرەبەكانی پارێزگاكانی عیراق روو لەپارێزگای دهۆك بكەن».