سه‌ردار عه‌زیز

ئەم رۆژانە لەئێران رووداوێك یان كۆمەڵێك رووداوی ئاڵۆز دەگوزەرێن كەكاریگەرییان دەبێت لەسەر زۆر جۆری دەسەڵات و شێوازی پیادەكردنیان: دەسەڵاتی دەوڵەت و هاووڵاتی، هاووڵاتی جێندەریی، دەسەڵاتی پیاو بەسەر ژندا، هەروەها دەسەڵاتی جێندەریی.

كاتێك لەوێناو ڤیدیوكانی ئێرانی ئەمڕۆ دەڕوانم، دیاردەكان، كەسەكان، دیمەنەكان ئەو پرسیارەیان لەلا دروستكردم كەچەند ساناو سادەیە شۆڕشگێربوون. هەنا ئارێنت لەكتێبی ئاینشمان لەقودس، رووبەڕووی هاوكێشەیەكی سەختمان دەكاتەوە، ئایا كەسێك كە نیەتی نیە خراپەكاربێت، لەمیانەی ئاساییبون و هاكەزایی بوون و رۆتینبوون و بچووكبوونی، دەبێتە خراپەكار؟ ئایا كەسێك بەوەی دەیەوێت سانا رەحەتخوازبێت دەبێتە خراپەكار؟

ئەم چوارچێوە ئەخلاقییە فیكرییە، وەهای لێكردم كەبیر لەئەوە بكەمەوە، ئایا دەكرێت كەسێك كە نیەت و نیازی نیە شۆڕشگێڕبێت بەڵام بەئەنجامدانی چەند كارێكی سادەو سانا لەدۆخێكی تایبەتدا ببێتە شۆڕشگێڕ؟ شۆڕشگێڕ وەك كەسێك، كۆمەڵێك زۆر لەوێناو چیرۆك و سەربووردەو حەكایەتی هەیە. یەكێك لەوێنا زاڵەكانی ئەم بوارە وێنای چێ گیڤارایە. گیڤارا، وەك خۆی نا، بەڵكو وەك ئایكۆنێك كە باڵاترە لەئاسایی. بەڵام كاتێك كچێكی لاو لەشارێكی دوورەپەرێز لەگەڵ هاوەڵەكەیدا بەبێ سەرپۆش دەچنە شەقامەكان، لەكاتێكدا لەزۆربەی زۆری دونیادا كارێكی زێدە ئاساییە، بەڵام لەئێستای ئێراندا كارێكی شۆڕشگێڕانەیە. ئەمە تەنها خەسڵەت و جێندەری شۆڕش ناگۆڕێت، بەڵكو رەهەندەكانی ئەم كردەیە زۆرن. بەكورتی لەو هەڵوێستەدا دەردەكەوێت كەچۆن نەژیت، وەك ئەوەی سیستەم یان تووێژی باڵا، یان دەوڵەت یان كۆمار دەیەوێت بژیت. ئەم ترازانە ئاسایی نیە. سەرتاپا هاوكێشەی دەسەڵات لەڕۆژهەڵات هەڵاوگێر دەكات. هێشتا لەزۆر كۆمەڵگاكانی دەرەوەی رۆژئاوا مرۆڤ وەك كێڵگەیەك دەبینرێت كە دەسەڵات هەموو توانایەكی هەیە، یان تەنانەت مافیشی هەیە چۆنی بەرهەم بهێنێت یان مامەڵەی لەگەڵدا بكات. هێشتا مرۆڤ وەها نابینرێ كە دەكرێت خاوەندارێتی لەخۆی یان ئەینجینسی هەبێت. كەسێك بێت خۆی ئەخلاقی خۆی لەدونیادا دابڕێژێت. خۆی جۆری ئامادەبوونی لەدونیادا دەستنیشان بكات. خۆی بڕیاربدات كە چۆن لەنێو ئەوانیتردا  بوونی هەبێت. ئەمە ئەگەر بۆ هەموان راستە، ئەوا بۆ ئافرەت زۆر تووندترە. ئەگەر سەیری ئەدەبیاتی دەسەڵات بكەین لەناوچەكە هەمووی لەو روانگەیەوەیە كە دەبێت ئافرەت چی بكات و چی نەكات. ئافرەت بوونەوەرێكی پیادەكەرە. ئەو كەسێك نیە بۆی هەبێت بڵێت بۆ؟

لەكتێبی زێدە ناسراویدا دەربارەی كامپی نازییەكان، بەناوی ئەگەر ئەمەیە پیاو (مرۆڤ)Sequestoèunuomo  پریمۆ لیڤی باس لەژیانی دەكات لەكامپی نازییەكان كەچۆن بۆیان نەبووە بڵێن بۆ. هەركاتێك كەپێیان گوتراوە كارێك یان جوڵەیەك بكەن، كەسێك گوتبێتی بۆ، خێرا لەوەڵامدا پێی گوتراوە، ئێرە جێگای بۆ نیە. دەسەڵاتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خوازیاری دۆخێكی لەو جۆرەن، دۆخێك كە كەسەكان نەتوانن بڵێن بۆ. ئەمە زۆر بەتایبەت لەسەر جەستەو ژیارو چارەنووسی ئافرەت پیادە دەكرێت. ئەمە بنەمای پێكەوە بەستنی، ئەو سێینە گرنگەیە كە ئۆجەلان پێكەوەی گرێدەدات، كە خۆی لەژن و ژیان و ئازادییدا دەبینێتەوە. ژن لەدۆخێكی ئازاددا، ئازادییەكەی بۆ ئەوە بەكاردەهێنێت كە مافی ژیانكردن، وەك ئەوەی ژیانێكی ژنانەبێت بژی. دیاری چەمكی ئازادی زۆر زۆر ئاڵۆزە، لەگەڵیدا وابەستەیە بەچەمكی تری وەك نامۆبوون، كۆیلە، بەرپرسیارێتی، ئەرك. هەروەها چۆنیەتی فەراهەمبوونی دیسانەوە ئاڵۆزە. كەسێك تەنها لەلابردنی لەمپەرەكان لەبەردەمیدا ئازاد نابێت، بەڵكو دەبێت بەبێ رێگریی دەرفەتی هەبێت بۆ دەستگەیشتن بەسەرچاوەی تواناكان. رەنگە ئەمە ئەمڕۆ لەكرۆكی دۆخی ململانێكانی ئێراندابێت. لەكاتێكدا ئافرەت دەچێتە بەر خوێندن، یانی سوودمەندبوون لەتواناكان، ئەوا لەدەرئەنجامدا دەبێتە خاوەن خواستی ئازادی، بەڵام لەهەبوونی تواناو بوونی لەمپەر، ئەوا بەریەككەوتن حەتمییە. ئەمەیە كرۆكی ئەو رەوتەی كە دژ بەخوێندنی ئافرەتانە. توانایان پێ مەبەخشە بۆ ئەوەی داوای ئازادی نەكەن. لێرەدا ئەدەبیاتێكی فراوان هەیە، تەنها ئاماژە بە ئەشعیا بەرلین و ئەمارتیا سین دەدەم.

ئەوەی روودەدات لەڕاستیدا كۆتایی جۆرێكە لەدەسەڵات كە تەمەنی زیاتر لەدوو سەد هەزار ساڵە. لەچەند هەفتەی رابردوودا ستونناسی دیاری رۆژنامەی فاینانشاڵ تایمز سایمۆن كوپەر، ستونێكی سەرنجڕاكێشی نوسیبوو لەژێر ناونیشانی: پیاوبیت لەكۆتایی دوو سەد هەزار ساڵی پیاوسالاریی. سایمۆن باس لەچەند كتێبێك دەكات دەربارەی چۆنیەتی پیاوبوون لەسەردەمێكدا كە ئافرەت زەمینەی ئەوەی بۆ سازاوە كە وەك خۆی ببێت. یەكەم كتێب باسی دەكات بەناوی كۆتایی پیاوە، لەنووسینی هەنا رۆسین. لای سایمۆن پرسەكە ئەوەیە كەچۆن پیاو رابهێنرێت بەوەی ئافرەت وەك كەسێكی ئازاد هەبێت. پیاو بەئاسانی دەستبەرداری  ئەم دەسەڵات و پێگەو پلەو پایەی نابێت. هاوڕێیەكی ئافرەتم بۆی گێڕامەوە، كاتێك كەوەرزشی راكردن دەكات هەر كاتێك پێش پیاوێك دەكەوێت، بەزۆری پیاوەكان هەوڵدەدەن پیایدا بگەن یان پێشی بكەونەوە، زۆرجار كە بۆیان ناكرێت دوای دەكەون، كاتێك كە ماندوو دەبن و بۆیان دەردەكەوێت كە ناتوانن، بە جنێوێك یان پلارێكی ناشیرین داخی دڵی خۆیان دەڕێژن.

ئەم دۆخە دەرخەری ئەوەیە كە پیاو وەك دەسەڵاتدار ئاسایی بووەتەوە. دۆخی ئاساییبوونەوە وەك سروشتی بوون وەهایە. میشێل فۆكۆ بەچڕی كاری لەسەر پەیوەندی ئاسایی و ئاسایی بوونەوە كردووە: normandnormal.   كاتێك كردیەك یان رەفتارێك ئاسایی دەكرێتەوە وەك سروشتی لێدێت. لەم دۆخەدا چیدی لەئەوە دەردەچێت پرسیار یان گومان یان نەیارێتی بكرێت بەڵكو پیادەكردنی نابێتە جێگای پرسیارو گلەیی و رەخنە. ئەمە باڵاترین دۆخی دەسەڵاتە كە چیدی هیچ بەرگرییەك بەرامبەری بوونی نابێت. پیاو لەمیانەی چەند هەزار ساڵی دەسەڵاتی ناتوانێت بەئاسانی ئەم ئاساییە وەك نائاسایی ببینێت.

ئەم رەهەندە وەها دەكات كە ئەوەی لەئێراندا روودەدات شۆڕش بێت. شۆڕش بەمانای هەڵتەكانی ئاساییەكان. ئەمە زۆر كاریگەرترە لەهەموو خەباتێكی چەكداریی و پارتیزانی. لەخەباتی چەكداری یان پارتیزانیدا، لایەنەكان بە بەكاربردنی تووندوتیژی باڵا، رەنگە لایەك بەسەر لایەكی تردا زاڵ بێت یان بیباتەوە، بەڵام مەرج نیە سروشتی پیادەكردنی دەسەڵات و نۆرمەكان بگۆڕێن، بۆیە دووبارەبوونەوە زیاتر چاوەڕوانكراوە. بەڵام كاتێك كردەیەكی مەدەنی دەیەوێت كۆتایی بەئاسایی و دووبارەو سروشتی بهێنێت و نیزامێكی تەواو جودای پەیوەندی دەسەڵات و ئامادەیی كەسەكان و پەیوەندی نێوان جێندەرەكان دروستبكات، ئەوا هەر لەسەرەتاوە شۆڕشە.

لێرەدا دوو پرس یان رەهەندی سەرنجڕاكێش لەئارادان كەدەكرێت قسەیان لەسەر بكرێت: یەكەم ئەو دیدەی كە دەڵێت كاتێك دیكتاتۆرییەت واقیعە، شۆڕش ئەركە. فەیلەسوفی سویسری RaimundGregorius

لەڕۆمانی شەمەندەفەری شەو بۆ لیشبۆنە، ئەم دێڕە دەڵێت. شۆڕش لەوێدا یانی رووبەڕووبوونەوەی چەكداریی. بەڵام دیدێكی تر جیاواز لەشۆڕش، رۆماننووسی گەورەی ئەمریكی هێرمان میلڤیللە بەناوی بارتلبی. بارتلبی وەك كەسێك كە دەیەوێت هیچ كارێك نەكات كە بەدڵی نیە لەشوێنی كارەكەی بەردەوام بەنەرمی دەڵێت وەهام پێباشە نەیكەم.  “Iprefernot.” “Bartleby ئەم رەوتە ئێستا لەدونیادا بووە بەڕەوتێكی بەرفراوان لەژێر چەمكی وازهێنانی هێمن quietquitting.

رەوتێكی تر هەیە كەزیاتر لەئەدەبیاتی پۆستمۆدێرندا باوە، ئەویش چەمكی دانوستانە. بەم پێیە لایەنە ركەبەرەكان بەردەوام لەدانوستاندان لەمیانەی بەریەككەوتنیان لەنێو كات و شوێندا. لەمیانەی ئەم دانوستانەدا هەردوولا سەركەوتن و شكستیان تووش دەبێت. چەمكی دانوستانی دەسەڵات و چونیەتی بەرجەستەبوونی لەژیاری رۆژانەدا، تەواو نامۆیە بەپانتایی كەلتوریی لەباشوور.

هەموو ئەمانە كۆمەڵێك گۆڕانكاری گەورە لەشارستانیەتی مرۆڤایەتیدا دروستدەكەن. یەكەم، چیدی پیاو، نەك باڵا نیە، بەڵكو دەبێت خۆی بگۆڕێت بۆ ئەوەی نەچەوسێتەوە. بۆ نموونە، كچان زووتر لەڕووی عەقلییەوە پێدەگەن، بۆیە وەها بەباش دەزانرێت كوڕان ساڵێك درەنگتر بخرێنە بەر خوێندن، هەتا دوانەكەون و تووشی گرێی دەروونی و كێشەی كۆمەڵایەتی ببن. چیدی، كار قۆرغ نیە بۆ پیاو، بەتایبەتی پاش بەشاربوونی مرۆڤایەتی و گەشەی تەكنەلۆجیا. هەروەها گەشەی زۆر بواری تر وەك زانست و دەزگا.