رێبین ئەحمەد رەشید

دیكارت دەیگوت «من بیردەكەمەوە كەواتە من هەم»، لەدونیایەكدا كەسیاسەت تەنهاو تەنها سیاسەتی ماكیاڤیلییە، بەرژەوەندی هێڵەكانی ژیان و مانەوە تێیدا دەكێشێت واباشترە بڵێین «من بەهێزم كەواتە من هەم». بەڵام لایەنە عەنتیكەكەی ئەم قسەیە ئەوەیە دیسان  دەمانگەیەنێتەوە هەمان ماناكەی دیكارت كە بەبێ بیركردنەوە لەكوێ هێزت دەستدەكەوێت؟ لەسەرێكی دیكەوە چارڵس داروین دەیگوت لەبایەلۆژیدا مانەوە بۆ بەهێزەكانە، ئەمە بۆ جەنگەڵ بوو، بەڵام كتومت ئەمڕۆ سیاسەت و مانەوەی میللەتان لەم دونیایەی كە قەراربوو جەنگەڵ نەبێت پەیڕەوی لەم قسەیەی داروین دەكات.

هۆكاری سەرەكی پشت ئەوەی مرۆڤە ژیرەكان نیاندەرتاڵەكانیان قڕكردووە هەر ئەم بیركردنەوەیە بووە، ئێمەی مرۆڤی ژیر مێشكمان توانیویەتی بڕێكی زیاتر گلوكۆز بسوتێنێت تا بیربكاتەوە، هەرچەندە ئەوان بە بازوو لەئێمە بەهێزتر بوون و پێچەوانەی ئێمە زۆرترینی گلوكۆزەكەیان بۆ دەست و قاچە بەهێزەكانیان ناردووە، بەڵام بیركردنەوە وای لەئێمە كردووە دارو شمشێرو تیروكەوان بەكاربهێنین و سەدان جاری ئەوان بەهێزتر دەربكەوین و قڕیان بكەین. ئەمڕۆش هەروایە ئەوانەی بیردەكەنەوە لەئان و ساتێكدا لەڕێگەی ئاڵم ساتمێكی درۆن و تەكنەلۆژیای زادەی بیركردنەوەوە دەتوانن وەك نیاندەرتاڵەكان بەماوەیەكی زۆر كەم ئەوانە لەسەر نەخشە بسڕنەوە كەبیر ناكەنەوە. تەماشای توركیاو خۆمان بكە!

 نە دەوڵەت و نە زمانی ستانداردو نە دامەزراوەو نە نیشتیمان و هاووڵاتی بۆ كورد دروست نابن هەتا چیرۆكی هاوبەش دروست نەبێت. زمانی ستاندارد تەنها نووسین و رێنووس نییە، زیهنیەت و كلتوری هاوبەشیشە، دەوڵەت كۆمەڵێ مێزو و كورسی و دامەزراوەی بندیوار پەروەرو میلیشیای ئەشخاس نییە قانونی مافسەنتەرو سیستمی بەرگری بێلایەن و  خزمەتگوزاری عەدالەتسەنتەر و میدیای ئازادو هاوسەنگە. هاووڵاتی مرۆڤی پاسیڤ و خەسیو نییە بەهەرنرخێك بێت بیهەوێت زیندوو بمێنێتەوە، بەڵكو مرۆڤی ژیاندۆست و  چالاك و بزێوو رەخنەگرە، بەهەرنرخێك بێت زیندوو مانەوەی ناوێت ژیانی دەوێت، نیشتیمانیش زەوی و شاخ و رووبارو گردو تەپۆڵكە نییە ئەوەندەی هەستی خاوەندارێتی و هەبوون و وابەستەییە پێیان.

سەرەكیترین كێشەی ئێمە وەك كورد نەبوونی دەوڵەت و دامەزراوە و قانون و چەمكی هاووڵاتیبوون نییە، هەموو ئەمانە فروعاتن بۆ ئەسڵێك، ئەسڵێك كە رەگەكەی لەتێنەكەیشتن لەحیكایەتی ئەویترەوە سەرچاوە دەگرێت. كێشەی سەرەكی ئێمە تێنەگەیشتنی هاوبەشە لەیەك، ئەمیش تەنهاو تەنها لەبەرئەوەیە كەچیرۆكێكی هاوبەشمان نییە تا نیشتمان و دەوڵەت و زمان و هاووڵاتیبوونی لەسەر بینا بكەین.

لەبەختە رەشەكەی كورد چیرۆكمان زۆرە، بەشی زۆربەشیان چیرۆكی تراژیدین كەزۆر ئاسانە سەرمایەگوزارییان تێدابكرێت و بكرێن بەچیرۆكی هاوبەش بۆ خەمڵاندنی تێگەیشتنی هاوبەش. ئەمڕۆ فارس و تورك و عەرەب و كوردو ئازەری پێكەوە بەیەك زمان و جۆرو ئیقاعی ستاندارد شیوەن بۆ حوسەینی كەربەلا دەكەن، هەر لەبەر ئەوەیە توانیویانە لەو رێگەیەوە بەموقەویماتی هێز بگەن. توركەكان دەیان ئەفسانەسازیی راست و درۆ دەدەنە دەم یەك تەنها لەبەرئەوەی شەرعییەت بدەنە قڕكردن و پایەماڵكردنی دەرەوەی خۆیان. چیرۆكی هاوبەش گرنتگرین پایەی هەستانەوەو هێزە.

 هەتا كیمیابارانكردنی سەردەشت یەزیدییەك نەهەژێنێت، هەتا كۆبانیی نەبێتە چیرۆكی بەرەنگاری و هەستانەوە بۆ هەڵەبجەییەك، هەتا هەورامییەك بۆ زیلان و جینۆسایدەكەی نەگری، هەتا خانەقینییەك رۆبۆسكی بەهی خۆی نەزانێت، هەتا شەنگالییەك خۆی نەبێتە عومەری خاوەری هەڵەبجە، هەتا لەخانەقین ماتەم بۆ دێرسیم نەگێڕدرێت، تاڕۆژی جینۆسایدی كوردانی فەیلی نەبێتە پرسە لەبینگۆل و ئامەد، تا دەردو داخ سەعیدی پیران نەبێتە دەردو داخی كرماشان و چوارمەحەلی بەختیاری، تا شەهیدكردنی قازیی موحەمەد لەحەسەكە یاد نەكرێتەوە نابێت چاوەڕێی هێز و نیشتمان و دەوڵەت و دامەزراوە بكەین.

تیۆرسێنەكان پشكی شێریان بەردەكەوێت لەم بارەدا. ئەوەی دەوڵەت و پایەكانی دروستدەكات، ئەوەی ئەگەرەكانی دۆزینەوەی هێز دەدۆزێتەوە، ئەوەی بەرژەوەندی لەقوڕگی شێر دێنێتە دەرەوە سیاسی و سەرۆك و سەركردەكان نین، ئەوان گەر دزو ساختەچی نەبن فەرمانبەرێكی زۆر ئاسایی مەنزومەی حوكمڕانین نەوەك دروستكەری سیاسەت و زمان و نیشتمان و دەوڵەت، هێزی ئەوەیان نییە ئەو كارە قورسانە ئەنجامبدەن، ئەوەی پایەكانی هێز دەدۆزێتەوە نووسەرو تووێژەرو فەیلەسوف و تیۆرسێن و زمانناس و كوردناس و رۆشنبیر و دینناسەكانن.

تەماشا باس لەباشی یان خراپی نییە، ئەوەی ئێرانی دوای پەهلەوی كردە ئەم ئێرانە بەهێزە خومەینی نەبوو، تیۆریاكانی عەلی شەریعەتی بوون كە بەئاماژەیەك بۆ خوێنی حوسەین و بەئایدیۆلۆژیكردنی ئەو رووداوە سەدان هەزار كەسی دەڕژاندە سەر جادەكان تا دەبابەكانی شا بەسەریاندا بڕوات و بیانشێلێت. ئەوەی توركیای كردە ئەم توركیایەی ئێستا بەتەنها ئاتاتورك نەبوو، شاعیرێكی كاریگەری وەك محەمەد عەكیف ئێرسۆی بوو كەڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی بەوەفاتی پێغەمبەرو ئەسحابەكانی دەچواندو دەیان هەزار غازی و عەسكەری نەك هەر لەتوركیا بەڵكو لەهەولێر و سلێمانی و بەغداو دیمەشق و حیجازیشەوە دەبردە شەڕێكی وەك  ئەوەی چاناك قالە تا خوێنی خۆیان بۆ ئیستانبوڵ بڕژن دژی داگیركاری بلۆكی ئەوروپی.

لێرە  لای ئێمە كوا زاخۆییە دەزانێت نالی چی گوتووە؟ كێ لە شارەزوور دەتوانێت لەو داستانە مەزنەی مەم و زین تێبگات؟ ئورفاییەك كوا دەتوانتێت نیەتی عاشقانەی مەولەوی كەشف بكات؟ شێركۆ بێكەس تائێستاش ناتوانێت دێگەڵە ببڕێت و كەس لەهەولێر نازانێت بەختیار عەلی دەڵێت چی! كێ لەخانەقین دەتوانێت لەتەحسین دۆسكی تێبگات؟ كوا سۆفییەكی هەورامی لە بیارە دەتوانێت شیعرەكانی مەلای جزیری پێش نوێژی بەیانی بەسەڵاتەوە بخوێنێتەوە؟ كێ لەدیواندەرە و مەریوان و سنە دەتوانێت بزانێت مەلای گەورە چی نووسیوە؟  نووسینەكانی مەسعود محەمەد بۆ ئەرزڕۆمییەك چی دەگەیەنێت؟