ئارام رەفعەت

سێزدەی ئەم مانگە، لەتیف رەشید وەک سەرەک کۆماری عێڕاق هەڵبژێردرا و سەرەنجام تارادەیەک گرژی و ململانێ و شەڕی راگەیاندنی یەک ساڵی پارتی و یەکێتی بەلادا کەوت. بە رامان لە پرۆسەی ئیدارەدان و ململانێی هەردوو حیزبەکە لەلایەک و باقی حیزبەکانی تری کوردستان و دواجاریش شێوازی ئیستیعابە و کاردانەوەی کۆمەڵگای کوردی لەسەر ئەم ململانێ یەک ساڵەییە دەتوانرێت بە ئاسانی پەی بەوە ببردرێت کە کۆمەڵگای باشور لە قۆناغی تەواوکردنی سوڕی پوچبوونی سیاسەت دایە.

بەرلەوەی بچمە سەر راڤەی حاڵەتە کوردییەکەی پووچبوون لە سیاسەتدا، دەبێت ئەوە بڵێم کە لەبەر چەند هۆکارێک قسەکردن لە سەر پووچبوونی سیاسەت هەندێک گرفتئامێزە. سەرەتا پوچبوونی سیاسەت هەمان حاڵەتی پوچگەرایی نییە، بەڵام تێكەڵکردنی ئەم دوو چەمکە ئاسانە. بەتایبەتیش لەوەدا کە پووچبوون لە سیاسەت و پووچگەرایی لە پانتایی نالۆژیک و ناعەقڵانییەتبووندا هاوبەشن. بەڵام رەنگە بتوانین هێڵێک لەنێوان ئەو دوانەدا بکێشین. پووچبوون لە سیاسەتدا زیاتر دۆخە و پەیوەستە بە کایەی سیاسی و فۆرمی حوکمڕانی وڵات، بەڵام پوچگەرایی زیاتر جیهانبینی و فکر و ئەندێشەیە و زۆربەی کایەکانی ژیان دەگرێتەوە. سەرهەڵدان و گەشەسەندنی فەلسەفەی پوچگەرایی لەسەر بنەمای ئەو ئارگومێنتی شکستهێنانی هەموو هەوڵەکانی تا ئێستای مرۆڤایەتی بۆ مانا دان بە گەردوون و رونکردنەوەی عەقڵانییانەی گەردوونە. بەڵام پووچبوونی سیاسەت ئاماژەیە بەو دۆخێکی سیاسییە کە بێمانا و ناعەقڵانییە. لێرەوە ئێمە لەبەردەم دوو بازنەی قەوارە جیاوازداین. یەکەمییان بازنە گەورەکەی پووچگەراییە کە ناتوانێت راڤەیەکی ئەقڵانی و لۆژیکی گەردوون لە ئەندێشە و تێگەییشتنی مرۆڤدا بدۆزێتەوە. بازنە بچکۆلەکەش دیاردەی شکستی لۆژیک و ناعەقڵانییەتە لە کایەی سیاسیدا. گرفتێکی تریش ئەوەیە پووچبوون لە سیاسەتدا لە ئەدەبیاتی سیاسیدا چەمکێکی کەمتر ئاشنایە و هاوشێوەی پووچگەرایی نە بۆتە بەشێک لە ئەندێشە و کاری فەیلەسوفەکان و تیۆریزە نەکراوە. بەڵام لەئاستی کردەییدا دەکرێت لە دۆخ و قۆناغی کۆمەڵگایەکی دیاریکراودا هەم لەمسی بکەین و هەم پەی پێ ببەین. ئەم بابەتە بەدیاریکراوی هەوڵ بۆ پەیبردن بە دۆخی پووچبوونی سیاسەت لە باشور دەدات و بۆ ئەو مەبەستەش پرسی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، یەکێکە لەو دەیان کەیسانە، کە دەکرێت بکرێتە کەیسێک بۆ تێگەییشتن لە دۆخی پووچبوونی سیاسەت لە باشوردا.

با لە دەسپێک و کۆتایی ئەم پرۆسەیە، واتە پرۆسەی دیاریکردنی سەرۆک کۆمار، لۆژیک و ئامانجەکانی پشت پرۆسەکە دەست پێبکەین و بەراوردێک بکەین لەنێوان لۆژیک و ئامانجەکانی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار لە دەسپێکی پرۆسەکەدا، واتە لەهەڵبژاردنی جەلال تاڵەبانی، وەک یەکەم سەرەک کۆماری کورد لە نیسانی ٢٠٠٥ دا لەگەڵ لۆژیک و ئامانجەکانی پشت هەڵبژاردنی لەتیف رەشید وەک سەرۆک کۆمار لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٢.

با لەو جیاوازییەوە دەستپێبکەین کە بۆ کاندیدکردن و هەڵبژاردنی جەلال تاڵەبانی کۆدەنگییەکی حیزبە کوردستانییەکان و بەدیاریکراویش یەکێتی و پارتی هەبوو. بەڵام لە کاندیدکردن و هەڵبژاردنی لەتیف رەشیدا  تا رادەی ئێسقان شکاندن و پاشقول لەیەک گرتن و یەکتری تەخوین کردن ناتەبایی لەنێوان دوو حیزبەکەدا هەبوو. لانی کەم لە رووکەشدا، لۆژیک و ئامانجە راگەییەنراو و دیارەکانی پشت ئەو کۆدەنگییەی ئەوێ رۆژێی کاندیدکردن و هەڵبژاردنی جەلال تاڵەبانی جۆرێک لە مانا و رۆح و مۆراڵی بەخشی بوو بە سیاسەت. هەم بۆ خودی تاڵەبانی و هەم حیزبەکەی و هەم هاوپەیمانەکەی ئەوێ رۆژێی، واتە پارتی و مەسعود بارزانی، کۆمەڵێک ئامانج و لۆژیکی دیار و راشکاوییان لەپشت کۆدەنگی بەدەستخستنی پۆستی سەرەک کۆمار بۆ تاڵەبانی هەبوو. دەکرێت ئەم ئامانج و لۆژیکە دیارانە لە سێ ئاستدا پۆلێن بکرێن. یەکەم  بەشداری کورد لە پرۆسەی سیاسی و چوونە ناو بازنەی بڕیار لە عێڕاقی دوای روخانی حوکمڕانی سوننەکان. دووەم، رێگری لە دووبارەبوونەوەی ئەو تراژیدیا و کۆمەڵکوژییانەی کە بەدرێژایی داگیرکاری کوردستان لەلایەن عێڕاقەوە بەسەر کورد هاتوون. سێیەم ، گێڕانەوەی کەرکوک و ناوچە داگیرکراوەکانی تری کورستان بۆ سەر ئیدارەی هەرێم. تا ئێرە، لە هەوڵی کورد بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆک کۆمار و لە کۆدەنگی پارتی و یەکێتی و حیزبەکانی تر رەنگە جۆرێک لە لۆژیک و ئەقڵانییەت هەبێت تا ئەو رادەیەی کە ئاسان نابێت ئەو قۆناغە بە پووچبوونی سیاسەت وێنا و وەسف بکرێت. زۆرێک لە چاودێر و توێژەرانیش ئەم هەنگاوەی کوردییان وەک راشناڵێتی و ئەقڵانییەت و کامڵی سیاسەتی کوردی دەزانی و کە هەم یەکێتی و هەم دەسکەوت بۆ کورد دابین دەکات.

بەڵام لەپشت ئەم قۆناغی ئەقڵانییەت و کۆدەنگی  کورد، کە دەکرێت بە قۆناغی مانگی هەنگوینیش ناوزەد بکرێت، جۆرێک لە پووچبوونی سیاسەت خۆی حەشاردابوو. پووچبوونێک کە فۆبیای مەسعود بارزانی لە کاریزمای جەلال تاڵەبانی لەلایەک و خەون و حەز و خولیا کەسێتییەکانی جەلال تاڵەبانیش لەلایەکی ترەوە، سەرچاوەی دەگرت. گەییشتنی جەلال تاڵەبانی بە کۆشکی کۆماری، بۆ مەسعود بارزانی بەمانای دوورخستنەوەی تاڵەبانی دەهات لە بازنەی فشار و ململانێی دەیان ساڵەی لەگەڵ ئەودا و بۆ خودی تاڵەبانیش ئەم سەرۆکایەتییە کۆتایی یان لوتکەی حەز و خواستە کەسێتییەکانی خۆی بوو. لێرەوە، واتە لە ساڵەکانی ٢٠٠٥ بەدواوە، وەرزی پووچبوونی سیاسەت لە باشوردا بەگوڕ دەست پێدەکات. وەرزێکی پووچبوون کە سەرجەم بەرهەم و دەسکەوتەکان لە بەدەستهێنانی پۆست لە بەغدا و لە هەرێمدا کورت دەبێتەوە. پووچبوونی سیاسەت لەم قۆناغەدا زادە و لێکەوتەی ئەم فۆبیا و خولیایەی بارزانی و تاڵەبانییە.

هەڵبەت فاکتەری دیکەش هەن کە ئەم پووچبوونەیان زیاتر چەسپاند، گرنگترینییان بە بەرخۆرکردنی کۆمەڵگای باشور و سیستەم و کەلتووری سیاسییە، کە زادە و دەرهاویشتەی راستەوخۆی ئەم کۆدەنگی و بەشدارییەی کوردبوو لە پرۆسەی سیاسیدا و لەسەرووی هەمووشیانەوە گەییشتنی تاڵەبانی بە کۆشکی کۆماری بوو. پووچبوونەکە لەوێوە فراوان دەبێت کە بەرخۆری رایەڵەی نێوان تاک و کۆمەڵگا، تاک و دەوڵەت و سەرەنجام تاک و نیشتیمان وە تاک و نەتەوە دەپچڕێنێت. ئەم پچڕاندنە، ئەرک و قورساییەکی گەورە لەسەر شانی هەریەک لە تاڵەبانی و بارزانی و حیزبەکانییان لادەبات، ئەو ئەرکانەی لەسەرەوە ئاماژەم پێدان و لەسێ ئاستدا پۆلێنم کردن، واتە شەراکەت لە بڕیاردان، رێگری لە تراژیدیا و کۆمەڵکوژییەکان و سێێەمیش گەڕانەوەی کەرکوک و ناوچە داگیرکراوەکانی تر. دواجار، کۆدەنگی ئەوێ رۆژێ و گەییشتنی تاڵەبانی، وەک 'کاندیدی هەمووان' بە کۆشکی کۆماری نە کوردی خستە ناو بازنەی بڕیاردانەوە، نە کۆتایی بە تراژیدی و تاوانەکان، لەوانەش کۆمەڵکوژیی و تەعریب هێنا، وە نە گەڕانەوەی کەرکوک و ناوچە داگیرکراوەکانی تریشی لێکەوتەوە.

لە تاڵەبانییەوە تا لەتیف رەشید وە لە سەرۆکایەتی مەسعود بارزانیی بۆ هەرێمی کوردستانەوە تا ئێستای نێچیرڤان بارزانی پاشەکشەی کورد نەمەتێکی سەرەوخواری هەیە. دەرکردنی کورد لە بازنەی بڕیار و کۆمەڵکوژی و جینۆساید لە دژی ئێزیدییەکان و داگیرکردنەوەی کەرکوک و تەعریبکردن و بڕینی بودجە و لێەندنەوەی مافی ئیدارەدانی سەرچاوە سرووشتییەکان لەهەرێم گرنگترین وێسگەکانی ئەم پاشەکشەیەن. بەڵام ئەم پاشەکشەیە دەرەنجامی پووچبوونی سیاسەتن نەک هۆکار و تایبەتمەندییەکانی. گرنگترین هۆکار و تایبەتمەندییەکانی پووچبوونی سیاسەت لە باشوردا بریتین لە خاڵیکردنەوەی کایەی سیاسی لە ئامانج و خواستە نیشتیمانی و نەتەوەییەکان؛ داماڵینی حیزب  لە فکر و ئایدیۆلۆژیا؛ بەتاڵکردنەوەی تاکی کوردی لە باوەڕ خەون وخەیاڵە باڵاکانی؛  وە درووستکردنی کۆمەڵگایەکی بێ رۆح و خەون و ئەفسانە.

لە یەک ساڵی رابردوودا باشور دوا قۆناغی پووچبوونی سیاسەت ئەزموون کرد. قۆناغێک کە کۆی پرسە چارەنووسازەکان، لە بابەتی خواست و پێگە و ماف و مەترسی و سەروەری و پرسی خاک و قەوارە و ناوچە داگیرکراوەکانی کردە رەهینەی ئێسقان شکاندنی یەکتری کەسی یەکەمی دوو حیزبە حوکمڕانەکە. ئەمییان بەدروشمی جگە لەبەرهەم ساڵح با هەر کەسێکی تر بێت و ئەمیشییان بەدروشمی جگە لە بەرهەم ساڵح هیچ کەسێکی تر ئەم دوا قۆناغەیان نەخشاند. ئەوەی ئەم تراژیکۆمیکە تۆختر و قووڵتر دەکاتەوە حیزبەکانی تری ساحەکەن، لەوانەش گۆڕان و نەوەی نوێ و کۆمەڵ و یەکگرتوو و بزووتنەوە. بۆ تێگەییشتن لەوەی ئەم حیزبانە لەکوێی پرۆسەی پووچبوونی سیاسەتیدان، پێویستیمان بە تەعبیرەکانی ویل دورانتە، کە بۆ رۆڵی پاسیڤانە و نەرێنیانەی نوخبە و کەسایەتییەکانی دەرەوەی هەژموونی پاپا لەشکستی ئیتاڵیای سەدەی شازدەهەمدا بەکاری هێناون. ئەو لەوەسفی نوخبەی ئەوێ رۆژێدا دەڵێت ئەوانە فێری بۆشایی سیاسەت بوون و نە هیچ ئیمانێکییان هەیە  و نەچاوەڕوانی هیچ یۆتۆبیایەک دەکەن وە نە هیچ خەونێک دەبینن و بێدەسەڵات دانیشتوون لەکاتێکدا ئیتاڵیا لەناو برینەکانی خۆیدا دەگەوزا. هەمان ئەو وێناکردنەی ویل دۆرانت بۆ دۆخە کوردییەکەش راستە.