دڵشاد تاڵەبانی

زۆر وڵات كە  دواكەوتوو و هەژاریش بوو، پاشان توشی شەڕو وێرانكاریش بوو. لەچەند ساڵێكدا توانیویانە هەستنەوە سەر پێ و سوود لەكەمترین ئیمكانیاتی وڵاتەكە وەرگرن. نەوەك هەر بگەنەوە ئاستی پێش شەڕەكان، بەڵكو بازدانی گەورەیان داوە، لەو كاتەی بنەمای ژێرخانی ئابوریان ویران ببوو لەئەنجامی ئەو شەڕانە. ئەوانە نەوت و سامانی ژێرزەمینی تریشیان نیەو زیاتر پشتیان بەكشتوكاڵ بەستبوو. نموونەش ڤێتنام و چەندین دەوڵەتی باشوری رۆژئاوای ئاسیا، كە نەوەك بناغەی ژێرخانی ئابوریان داڕشتەوە، بەڵكو لەپاڵ گەشەپێدانی كشتوكاڵ و بەزانست و پێشەسازی كردنی، توانی هەم بازاڕی ناوخۆیی بەو بەرهەمانە پڕ بكات و لەدەرەوە هاوردەی زۆربەیان نەكات، هەم گەیشتە هەناردەكردنیان بۆ بازاڕەكانی هەموو جیهان بەدروستكراوی. ئێرانیش سەرەڕای شەڕەكان، گەمارۆی ئابوری، قەیرانی یەك لەدوای یەك، تەشەنەكردنی گەندەڵیش، بەڵام توانیویەتی لەپیشەسازی خۆراكی و پێداویستی كشتوكاڵی زۆر بەرەو پێشەوە بڕوات، تەنانەت كۆمەڵێك مەبەستی پیشەسازی و كەرەسەی تەكنیكی هەموو بوارەكان بەرهەمدەهێنێت و هەناردەشیان دەكات. توركیاش بەو هەموو قەیرانانەوە، لەبواری پیشەسازی خۆراكی و كۆمەڵێك تەكنیك ركابەری وڵاتانی تر دەكات، سەرباری ئەوەی لەو دوو وڵاتە گەندەڵی زۆر بەرچاویش هەیە. ئێران جگە لەدابینكردنی كارەبا كە لەخۆی زیادە، بۆری غازیشی بۆ هەموو ماڵان راكێشاوەو ریگاوبان و بنەماكانی خزمەتگوزاری زۆر لەعێراق باشترە.

نازانم عێراق بەو هەموو ئیمكانیاتانەی نەوت، غازو سەرچاوەكانی تری داهات، بەكوردستانیشەوە، بۆچ وا زیاتر لە ٢٠ ساڵە لەپاش رژێمی سەدام، هەر بەرەو دواوە هەنگاو دەنێت؟ راستە چەندین جەنگ روویداوە، زیانی گەورەی بەركەوتووە، بەڵام ئیمكانیەتەكانیشی زۆر گەورە و زەبەلاحە، تەنانەت  نیوەشی دیار نەمێنێت و تەنها نیوەكەی تری بەكاربهاتبایە، دەبوو ئێستا لەعێراق، كە وڵاتی نەوتە، هیچ كێشەی كارەبا، سوتەمەنی، رێگاوبان و خزمەتگوزارییەكان بوونی نەبوایە. وڵاتان لەهەزاران كیلۆمەترەوە غاز بە بۆری رادەكێشن و كەمترین قەیران كاری تێدەكات، لەكاتێك عێراق لەنوخۆیدا لەچەندین شوێن غازی هەیە، دەتوانێت وەك کارتی رژێم نەوتەكەش بپاڵێوێت، نەوەك بەخاوی هەنارەدەی بكات و بەدروستكراوەیی بەگران بدرێنە هاووڵاتیان و قەیرانیشی لەسەر دروست بكرێت.

باس دەكرێت عێراق ئەمساڵ گەورەترین بودجەی لەبەردەستدایە. دڵنیام وەك ساڵانی تر هیچ گۆڕانكاری بەرچاو لەبواری گەشەكردنی كشتوكاڵ، بەپیشەسازی كردنی خۆراكی، كۆمەڵێك پیشەسازی گرنگ و پێویست  ناكرێت. جگە لە گەندەڵی و بەفێرۆدانی راستەوخۆ، بەهۆی نەبوونی ئەقڵیەتی ئیداری و زانستی و هونەری، زۆری ئەوی تریش بەفیڕۆ دەدرێت و لەناو دەبرێت، بێ ئەوەی هیچی بەرچاوی پێبكرێت. دەبوو عێراق ئێستا هەمووی سەوز بیت، نەوەك هەر بەروبوومی كشتوكاڵی، بەڵكو ئەوانەی بەدروستكراوی هەناردە بكردبایە، كەچی هەمووی هاوردە دەكات. نەوەك بەكرەو تیرەو چەرخ و دەرزی و شقارتەیەكیش لەعێراق دروستناكرێت، بەڵكو تەنانەت زۆربەی بەروبوومی كشتوكاڵیش لەدەرەوە هاوردە دەكرێت. لەو كاتەی سعودیەی وشكی گەرمی بیابانی، سەدان پرۆژەی كشتوكاڵی زەبەلاحی لەبیابانەكان دروستكردووە.

تا كەی دەبێت وا بێت، ئایا عێراق و هەرێمی كوردستان خەڵكی زیرەك و شارەزاو سەرمایەشی تێدا نیە؟ نەخێر، بەڵام وەك نووسیومە مەبەستی ئەقڵیەتی بەرپرسانی دەسەڵات و كۆمەڵێك لەسەرمایەدارنە، یەنها بەشوێن قازانجی خێراو كاری ئاساندا دەگەڕێن، كەتەنانەت لەوەشدا بە نەشارەزایی و زۆر جار فرت و فێڵ و چەواشەكاری و بێ كوالێتی و ستانداردی جیهانی كاردەكەن و زیانی گەورەش بە هاووڵاتیان دەگەیەنن و كارەساتیش دروستدەكەن. وای لێكراوە كە گەلانی عێراق و هاووڵاتیانی  تەنها ببن بەكۆمەڵگایەكی بەكارهێنەر (مستهلك)، كەماوەیەك سنورەكانیان لێ داخرێت بەتەواوەتی دادەڕووخێن. لەكاتێكدا بەئاسانی دەتوانرێت، نەوەك كارەبا لە ٢-٣ ساڵ بەتەواوەتی دابین بكرێت، بەڵكو غاز بۆ هەموو ماڵانیش راكێشرێت، ئەوانەش چەندە قازانجی هاووڵاتیانە، ئەوەندەش قازانجی دەسەڵاتە. دەبێت ریگاوبان، پیشەسازیە بنەڕەتیەكان و خزمەتگوزارییەكان نەدرێتە كەرتی تایبەت، ئەگینا ئەو ملیۆنەها كارمەندی حكومی بۆ چیە؟ بەڵام بەم ئەقڵییەتەوەو ئەو ئەنەرخستی عێراق  و بەكوردستانیشەوە، نەوەك ئێمە، بەڵكو چەند نەوەی تریش نایبینن.

ناجێگیری، نەبوونی بڕواو متمانە، فشاری وەرگرتنی خاوەوە دەیان رێگری تر وایكردووە هیچ كۆمپانیایەكی بەرهەمهێنەری جیهانی بڕواپێكراو بیر لەوە نەكاتەوە سەرمایەگوزاری و وەبەرهێناین لەعێراق بكات.