ئەنوەر حسێن بازگر

بێهیوایی سیاسی دیاردە یان كلتورێكە رەگوڕیشەكەی بەقوڵایی مێژوویی شارستانیەتی-دەستەڵاتداریدا درێژدەبێتەوە، بە بەڵگەی ئەوەی پێش ئەو قۆناغە، سیاسەت تەنها ئامرازێك بووە بۆ بەستنی پەیوەندی لەنێوان یەكە كۆمەڵایەتییە هەمەجۆرەكان، بەئامانجی ئەوەی كەكۆمەڵەكان لەیەكتر نزیك ببنەوە، ئەویش بۆ دوو مەبەستی سەرەكی بووە:

یەكەم: بۆ ئەوەی خۆیان بەدووربگرن لەشەڕو تاڵانی، چونكە زۆرجار خواستی ئەو یەكە كۆمەڵایەتییانە وای لێدەكردن، لەپێناو ئەنجامنەدانی ئاڵوگۆڕی شمەك بەشمەك ئەم كارە بكەن، روونتر بڵێین، كاتێك لایەنێك شمەكێكی هەبوایەو پێویستیشی بەشمەكی لایەنی بەرامبەر بوایە، ئەوا ئەو بەشە زیادەی لەگەڵ بەشە زیادەكەی لایەنی بەرامبەر ئاڵوگۆر پێدەكرد بۆ ئەوەی هەردوولایان پێداویستییان پڕببێتەوە، بەڵام لەم حاڵەتەدا، لایەنێك نەیدەویست بەم رێگایە ئەنجامی بدات، بۆیە لەڕێگەی تاڵانی و شەڕەوە بەبێ ئاڵوگۆڕ بەدەستیدەهێنا، لەوەش زیاتر بۆ دەستكەوتنی زێدەبەرهەم، هێرشیان دەكردەسەر یەكتری، ئەم دۆخەش زیاتر لەقۆناغی نێوان شێوازە ژیانی كۆمۆن و شارستانیەتییەتدا دەردەكەوێت، بەڵام بەستنی پەیوەندی نێوان ئەم كڵان و یەكە كۆمەڵایەتییانە كە پشتئەستوورە بەدیبلۆماسیەت و سیاسەتكردن، رێگەی لەشەڕو تاڵانی گرتبوو.

دووەم: بۆ ئەوەی لەسایەیدا ئاڵوگۆڕی پێویستییەكانیان بكەن، كە لەبنەڕەتدا ئامانج لێی تێركردنی خواستی هەموو یەكە كۆمەڵایەتییەكان بووە بەیەكسانی، ئەمەش وایكردبوو، ئەو یەكە كۆمەڵایەتییانەی كە خواستی تاڵانییان هەبووە نەتوانن هێرش بكەنەسەر ئەوانی تر، چونكە بەشی زۆری یەكە كۆمەڵایەتییەكان لەدەرئەنجامی ئەم جۆری پەیوەندییەدا، پشتیوانی یەكتریان كردووەو تاڕادەیەك هاوسەنگی هێزیان لەگەڵ یەكتردا درووستكردووە.

رەنگە ئەو دەربڕینەی پێشوو زیاتر بچێتە بازنەی مێژووی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە، بەڵام خودی ئەم زانستەش ئامرازێكی سیاسییە بۆ مامەڵەو سەودای كۆمەڵەیەك لەگەڵ كۆمەڵەیەكی تر، بەڵام ئەوەی ئەم دوو دۆخە لەیەكتر جیادەكاتەوە ئەوەیە، كە لەقۆناغی كۆمۆندا سیاسەت بەدەستی خەڵكەوە بووە، بەڵام لەقۆناغی شارستانییەتدا دەكەوێتە دەستی كەمینەیەكی دەستڕۆێشتووەوە، كەئامانجی سەرەكییان پاراستنی خودی دەسەڵاتەكەیە نەك خەڵكەكەیان، بەم شێوەیە سیاسەت لەپێش قۆناغی شارستانیەتی دەستەڵاتدارییدا، ئامرازێكی كۆمەڵایەتی بوو بۆ بەستنی پەیوەندی لەنێوان یەكە كۆمەڵایەتییەكان، بەئامانجی مامەڵەكردنی كۆمینەكان لەگەڵ یەكتری، بەمانایەكی تر، سیاسەت بازنەیەك بوو تەنها پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی رێكدەخست، بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی شارستانییەتدا، كە مانا روونەكەی دەركەوتنی سیستمی دەستەڵاتداریەتییە، سیاسەت مانایەكی ترو شێوازێكی تری وەرگرت، ئەویش دەكرێ وا بهێندرێتە سەرزمان، بەهۆی ئەوەی كە لەپێش شارستانیەت سیاسەت بووبووە هۆكاری درووستبوونی پەیوەندی نێوان یەكە كۆمەڵایەتییەكان، كە بەیەكگرتنی ئەم یەكە كۆمەڵایەتییانەش بازنەی پێداویستی، خۆپارێزی و رێكخستن، فراوانتر بوو، ئیتر لەوێوە پێویستی وەرچەرخاندنی سیاسەت لەئامرازێكی كۆمەڵایەتییەوە بۆ دەستەڵاتداری زیاتر دەبێت، بۆیە پێویستی ئەو یەكە كۆمەڵایەتییە یەكگرتووانەش بۆ بەڕێوەبردن و سیستمێكی هاوبەشی بەڕێوەبەری زیاتر بوو، لێرەوە سیاسەت لەگەڵ دەركەوتنی شارستانییەت و سیستمی دەستەڵاتداریەتی، بووە ئامرازێكی دەستەڵاداری و لەتایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییەكەی پێشووتر كەوت.

لەپێش سیستمی دەستەڵاتداری، وەك باسمان كرد، سیاسەت تەنها وەك ئامرازی گرێدانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی یەكە كۆمەڵایەتییە لێكدابڕاوەكان بوو و ئامرازی دەستی سیستمی دەستەڵاتداریەتی نەبوو، بۆیە ناكرێت بێهیوایی لێ بەرهەمبێت، چونكە خودی سیاسەت لەلایەن خەڵكەكە خۆیەوە پیادە دەكرا، واتا بەبێ ئەوەی لەلایەن دەستەڵاتەوە ئاراستە بكرێت، خودی یەكە كۆمەڵایەتییەكان خاوەنی بوون و بەتێكڕایی لەدرووستكردنیدا بەشداربوون. بەمەش بێهیوایی سیاسی باڵناكێشێت بەسەر كۆمەڵەكاندا، چونكە بێهوایی دۆخی بێچارەییە لەهەبوونی كێشەیەكی گەورە، كە مرۆڤ ناتوانێ رووبەڕووی ببێتەوە، بەمەش ئەگەر هاتوو ئەم دۆخە جڵەوی لەدەست خەڵك خۆیدابوو، ئەوا بێگومان بێچارە نابن و دەتوانن كێشەكە چارەسەر بكەن، بەڵام ئەگەر لەدەستی دەستەڵاتدابوو، ئەوا مەودای ئیرادەی بەرەنگارییان لەبەرامبەریدا لاواز دەبێت و توانای جڵەوكردنیان نابێت، چونكە لەبنەمادا جڵەوەكە لەدەستی ئەواندا نییە.

لەگەڵ سەرهەڵدانی سیستمی دەستەڵاتدارییەتی، بەهۆی كێشمەكێشمی نێوان دەسەڵات و دژەكانی، بێهیوایی سیاسی درووستبوو، ئەویش بەهۆی نەبوونی میكانیزمی پێویستی دژەكان، یان هەڵەكردن لە بەئەنجامگەیاندنی بەرنامەو شێوازی ئەوان بۆ رووبەڕووبوونەوەی كێشەكانی دەسەڵات، بۆ ماوەیەك بێهیوایی سیاسی باڵ دەكێشێت بەسەریانداو لەكۆمەڵگەشدا كاریگەری ئەم بێهیواییە درووست دەبێت، بەڵام دواتر هەمدیس بەشێوازێكی ترو میكانیزمی پێویست و خەڵكی شارەزاتر، مەیدانی رووبەڕووبوونەوە درووست دەبێتەوە، بۆیە ئەم سوڕە بەردەوامە سرووشتێكی داینامیكی هەیە، بەئەندازەیەك تائەو قۆناغەی كە دەبێت بێت و خاڵی وەرچەرخانی مێژووییە بەردەوام دەبێت، بۆیە ئەم دۆخە كەپێی دەڵێن «بێهیوایی سیاسی» شتێكی تازە نییە و لەناو ئەدەبیاتی سیاسی و زانستەكەشیدا بەدۆخێكی سرووشتی هەژماردەكرێت، بۆ ئەمەش چەندین رێگەی دەربازبوونی وەك میتۆدو بیردۆزی زانستی خستووەتەڕوو، بۆیە ئەم سوڕە سرووشتییە هەموو كۆمەڵگەیەكی دوای دەركەوتنی سیستمی دەستەڵاتداری، پێیدا تێپەڕبووە.

لەگەڵ دەركەوتنی ئەم قۆناغ و سیستمەو درووستبوونی دامەزراوەی دەوڵەت و فەرمانڕەوایی و سوپاو هتد...، چەمكی بێهیوایی سیاسی لەكایەی گشتیدا سەریهەڵدا، چونكە لێرەوە ئیتر سیاسەت لەڕەنگە كۆمەڵایەتییەكەی دەكەوێت و دەبێتە تەنها رەنگی دەستەڵات و ئۆرگانەكانی، بۆیە كاتێك كەئەم سیستمە دەردەكەوێت، دۆخێكی سرووشتی بۆ خۆی درووستكردووە، ئەویش بەپشتگیری چینی سەرەوەی كۆمەڵگە، كە ئەم چینە بەردەوام كەمیەنەیەكی ناو كۆمەڵگە بووە، بەڵام چونكە خاوەنی ئامرازو پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان بووە، بۆیە هێزێكی لێ نەبڕاوی لەخودی دەستەڵاتدا درووستكردووە، كە توانیویەتی قۆرخی زۆرینەی دەنگ و رەنگی كۆمەڵگە بكات، بەڵام بێگومان لەناو كۆمەڵگەشدا خواستنی زۆرینە لەژێرەوە لەگەڵ ئەواندا نەبووە، بەڵام بەهۆی زەبروزەنگەوە نەیانتوانیوە رووبەڕوو ببنەوە، لەهەمان كاتیشدا بەشێكی كۆمەڵگەكە، بەمیكانیزمەكانی بەردەستی لەگەڵیدا جەنگاوە، ئەو كاتەی نەیتوانیوە دڵخوازی خۆی بەدیبهێێت، ئەوا بەپلەی یەكەم بەشی زۆری كۆمەڵگەی تووشی بێهیوایی سیاسی كردووە، تا ئەو رادەیەی كۆمەڵگە چیتر پشتیوانی نەكردووە، ئەم بێهیواییەش لەئەنجامدانی هەڵە یان وەك باسمان كرد، لەنەبوونی میكانیزمی پێویستی سیاسییەوە درووستبووە.

رۆژانی (17 - 26/11/2022) چوارەمین خولی پێشانگای نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ كتێب بەڕێوەچوو، ئامارەكان دەڵێن «(500) هەزار كەس سەردانی پێشانگاكەیان كردوە، (200) ناوەندی چاپ و بڵاوكردنەوەش بەشداربوون».

بەڵام ستافی بەڕێوەبردنی پێشانگا، ژمارەی كتێبە فرۆشراوەكانیان پێ نەوتم، كەجێگەی سەرنجە.

بۆ خۆی پێشانگاكە كارێكی باشە، بەڵام پرسیارێكی گرنگ و جەوهەری لەناو كایەی مەعریفی و شەقامی سلێمانی و هەولێر، هەمیشە لەپێشانگاكاندا دەوترێت، ئەویش ئەوەیە كە «كتێبی ئیسلامی - كتێبی دینی» زۆر دەفرۆشرێت، یاخود «دەزگاو ناوەندە ئیسلامییەكان» كۆنتڕۆڵی پێشانگاكان دەكەن!

بەبۆچوونی من، گرفتەكە ئەوە نییە، كەئەو كتێبانە بۆ دەفرۆشرێن، هێندەی پێویستە فاكتەرەكانی پشتی بخوێندرێتەوە، كە ئایا فاكتەرەكە پەیوەندی بەكۆمەڵگەی دینی و مەزهەبی كوردستانەوە هەیە؟ یان پەیوەندی بەكاریگەری حزبە ئیسلامییەكانی كوردستانەوە هەیە؟ یان دەكرێت بڵێین، كاتێ لەهەرێمی كوردستان نزیكەی (6000) مزگەوت هەیە، بەرامبەر بە (5000) خوێندنگا، دەرئەنجامەکەی هەر بەم جۆرە دەبێت؟ یاخود بەراوردکردنی کاریگەریی مامۆستایانی ئایینی و مامۆستایانی وەزارەتی پەروەردە، شتێکمان لەم بارەیەوە پێ دەڵێت؟ 

با جارێ بپرسین، كۆمەڵگەی كوردستان، رێژەی خوێنەرانی كتێبی چەندەو چۆنە؟ ئامارەكان دەڵێن «بۆ هەر (25900) كەس لەكوردستان (1) كتێبی بەردەكەوێت، كەڕێژەی (61%) پیاوانن و (39%) ژنانن، ڕێژەی (71%) بۆ زمانی كوردی، (21%) بۆ عەرەبی و (8%)بۆ زمانەكانی تر.

ئەوە حاڵی كتێبە بەدەست خوێنەری كوردەوە، كە چ كۆڵەوارە، لەژمارەو داتای وڵاتانی عەرەبی دەچێت، كەئامارەكان دەڵێن هەر (320,000) هاووڵاتی عەرەب (1) كتێب دەخوێنێتەوە، تیراژی كتێب (5000) دانەیە بەبەروارد بەخۆرئاوا، كە (50,000) دانەیە، بەڵام بەبەراورد لەگەڵ وڵاتێكی وەكو (ئیسرائیل) هەر كەسێك ساڵانە (40) كتێب، سوید (10) كـتێب، فەڕەنسا (17) كتێب و یابان (25) كتێب دەخوێنێتەوە، واتا هەر تاكێكی فەڕەنسی هەفتانە (5,54) خولەك دەخوێنێتەوە، هەر تاكێكی هیندی (10,4) خولەك دەخوێنێـتەوە لەهەفتەیەكدا، بەكورتی تاكێكی ئەوروپی (63) كاتژمێری ساڵانە بۆ خوێندنەوە تەرخان دەكات.

بەپێی هەندێك ئاماری ناڕەسمی نزیكەی (600) هەزار كتێب فرۆشراوە لەپێشانگای كتێب و (زۆرینەشیان كتێبی دینی و ئیسلامی، دامەزراوە ئاینی و ئیسلامییەكان بوون)، وەكو هەموو ساڵەكانی تریش، ئەو پرسیارە خۆی دووبارە كردەوە، كەئیسلامییەكان قۆرخی پێشانگایان كردەوە؟

لەڕاستییدا دەبێت پرسیارەكە پێچەوانە بكرێتەوە، بۆچی كتێبی دەزگاو دامەرزاوەكانی غەیرە ئیسلامی كەمتر دەفرۆشرێن، یان لەڕیزی دواوەن؟

ئاسانە، فاكتەرێكی ئەوەیە (لایەنگرانی دووەم) لەژیانی خۆیاندا زۆرتر خوویان داوەتە بابەتە رووکەشەکانی وەک كەمالیات و دیكۆر (جلوبەرگ، ئۆتۆمبێل، خواردنی خۆش و خواردنەوەو ...هتد)، پێیان وایە كتێب بۆ ئەوان گرنگ نییە، ئەوان خۆیان مەعریفەیان لەئاستێكی باڵادایە، كە لەڕاستییدا وانییە. ئەم تووێژە، خوازیاری كتێب نییە، لای ئەو كتێب بەڵای سەرە. فاكتەرێكی تر، تووێژەكەی تری (لایەنگرانی دووهەم)، باوەڕیان بەئایدۆلۆژیەكەیان نەماوە، رێك ئەمە بۆ لایەنگرانی (گروپی یەكەم) واتە (ئیسلامییەكان) پێچەوانەیە، تا دێت باوەڕیان زۆرتر دەكات، ئایدیۆلۆژیاكەیان هانیان دەدات بخوێننەوە.

فاكتەری سێیەم، پەروەردەی مناڵ لە (گروپی دووهەم)، كتێب لەچوارچێوەی وێنەو رووکەشدا نمایش دەكات و لەقۆناغی دواتردا پشت لەوەش دەكات، بەڵام (گروپی یەكەم) نا، بەکتێبە بنەڕەتییەکانی ئایدیۆلۆژیاکەی خۆیانی ئاشنا دەکات و دەرخی قورئانی فێردەكات و ئایات و فەرموودەی پێدەناسێنێ و دەستیش لەپەروەردەكردنی هەڵناگرێت. لەپێشدا سەرەتایی و دواتر بۆ مەكتەبی قورئان، بەردەوام لەسەر خەتە بۆی و جیا لەمەراسیمی ساڵانەی حیجابی بە كۆمەڵ و راهێنان و خوێندنەوەی بەردەوام و کردنەوەی خول و ۆرك شۆپ.

بەواتایەکی دیکە دوو هێڵی سەرەکییەکەی خوێنەران لەناو پێشانگادا، لەژیانی واقیعیدا دوو هێڵی تەواو جیاوازن لەکارکردندا. هێڵە ئایینییەکە بەمونەزەمی کار بۆ بیروباوەڕی خۆی دەکات و هەموو میکانیزمە کلاسیکی و مۆدێرنەکانی گەیاندن و پڕوپاگەندەی خستووەتە خزمەت ئایدیۆلۆژیاکەی خۆیەوە، بەرهەمەکەشی لەپێشانگایەکی لەم جۆرەی کتێبدا بەڕوونی دەردەکەوێت. لەبەرامبەردا هێڵی دووەم، کە قەرارە هێڵە پێشکەوتووخوازو زانستخوازەکە بێت، هێندەی سەرقاڵی کاتبەسەربردنی ژیانی رۆژانەی خۆیەتی، هێندە سەرقاڵی خۆپەروەردەکردن نییە.

فاكتەرێكی تر، سیستمی پەروەردەو حكومەتی هەرێم تەندروست نییە، ناتوانێت خوێندكار و كتێب بەیەكەوە كۆبكاتەوەو ئاشتی بكاتەوە، بۆیە كتێب بۆ خودی وەزارەتی پەروەردە، خوێندنی باڵا و خودی وەزیرەكانیشی گرنگ نییە، «كاتێك (1000) كتێب وەكو سەرچاوە دەنێریت بۆ كتێبخانەی زانكۆكان بە دیاری، لە پێناو خوێندكارەكاندا، سەرۆكی زانكۆكەی بە (10) تەلەفۆن و تەكلیف، سوپاسنامەیەك و وەڵامی نوسراوەكانت ناداتەوە»، زانكۆیەك (1000) كتێبی بەدیاری بۆ بنێریت ئامادە نەبێت، بەڕێزەوە وەریبگرێت و بەتكا وەڵام بداتەوە، كە بەحساب زانكۆ شوێنی مەعریفە و ئاستی باڵای سەرخانی كۆمەڵگەیە، ئیتر بۆ گلەیی لەخەڵكی سادە بكرێت، كە ناخوێنێتەوە.

واتا لەناو ئەو كۆڵەوارییەی خوێندنی كۆمەڵگەی كوردستان، ئەو رێژەیەش كە هەیە، ئەكسەرییەتی بەر خەڵكانی دینی و مەزهەبی دەكەوێت بۆ خوێندنەوە.

پێشانگای نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ كـتێب، كارێكی باشە، بەڵام پێویستی بەپشتیوانی، دەستگیرۆیی و هاوكاری زۆرتر هەیە. لەهەمان کاتیشدا لەکوێدا پێویست بوو، پێویستی بەڕەخنە هەیە بۆ گەشەکردنی زیاتر.

ئەوەش كە گلەیی لەفرۆشی كـتێبە ئیسلامییەكان دەكات، لەچاو بەرهەم و كتێبەكانی تر، پێش هەموو كەس با خۆی دوو كتێب بكڕێت و بیخوێنێتەوە، دواتر گلەیی لەحزب و بێ دەربەستی حكومەت و وەزارەتەكانیشی بكات، پێشم وانییە ئەو دیاردەیە هێندە مەترسیدار بێت، بەڵام جێگەی پرسیارە؟