زاهیر باهیر
چەند ساڵێك لەمەوبەر خوێندنەوەیەكم بۆ كتێبی «جەنگە نهێنییەكانی بەریتانیا»  لەنووسینی   T.J Coles  .( لەخوارەوە لینكەكەی دادەنێم) كرد.  ئەو پەرتوكە گەلێك رووداوو جەنگ و هەوڵی نانەوەی شەڕی نێوخۆ / ئەهلی زۆر بەڕوونی و بەدۆكۆمێنتەوە ئاشكرا كردووە.
لەم رۆژانەشدا برادەرێك وتارێكی دوورودرێژی بەزمانی ئینگلیزی بۆ ناردم ئاماژە بەبابەتی جەنگ و پیلانی دەوڵەتی بەریتانی دەكات و لاپەڕەكانی مێژووی رەشی دەوڵەتی بەریتانیای عوزما لەدوای جەنگی جیهانی دووهەمەوە لەجیهاندا هەڵدەداتەوە.
دوای خوێندنەوەی وتارەكە بەپێویستم زانی وەكو تەواوكەری خوێندنەوەی كتێبەكەی سەرەوە چەند بڕگەیەكی گرنگی لێهەڵبژێرم و بۆ زمانی كوردی وەریگێڕم.  
بەڕای من زۆر گرنگە كەخەڵكی لەم مێژووە بەئاگابێت و بزانێت كە بەریتانیاو ئەمریكا ئەوەی كەدەیڵێن سەبارەت بەمافی مرۆڤ و مافی گەلان و یەكسانیی، هیچ بناغەیەكی دروستی نییەو ئەم دوو وڵاتە لانی كەم لە 150 ساڵی رابووردووەوە مێژوویەكی ئاوایان نییە كە بانگەشەی دەكەن و خۆیانی پێوە هەڵدەكێشن .
بگرە بەشێكی زۆری مێژوویان پڕ بووە لەڕاووڕوت و دڕندەیەتی و خوێنڕشتن و داگیركاریی و خاپوركردنی وڵاتانێك كە بەجیهانی سێیەم ناسرابوو زائیدەن ئیرلەندەی سەروو ( باكور) و هیندستانی 175 لەمەوبەر.  
ئەمەی خوارەوە بەشێكی زۆر كەمی ئەو مێژووەیە :
بەریتانیا لەدوای كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەمەوە زیاتر لە 80 جار هێزە چەكدارەكانی بۆ شەڕ لە 47 وڵاتدا جێگیركردووە. زنجیرەیەك بووە لەشەڕە دڕندەكانی بۆ كۆلۆنایزكردن و ئۆپەراسیۆنە نهێنییەكان تا گەیشتووەتە هەوڵی پشتگیریكردنی حكومەتە لایەنگرو دۆستەكانی، یاخود رێگریكردن لەنائارامییە مەدەنییەكان سوپای بەریتانیا لەجیهانی دوای جەنگدا زۆر زیاتر لەوەی كە بەشێوەیەكی ئاسایی لەبیردەكرێت یان باوەڕیان پێدەكرێت، هێزی سەربازی بەكارهێناوە یان هەڕەشەی بەكارهێنانی كردووە.
دۆكۆمێنتە نهێنییەكان كەئێستا دەكرێت هەندێكیان ئاشكرابكرێن دەریدەخەن لەساڵی 1945ەوە 83 دەستێوەردانی هێزە چەكدارەكانی بەریتانیای لە 47 وڵاتی جیاوازدا بە بەڵگەوە ئاشكراكردووە.
سەرنجڕاكێشترینی بەكارهێنانی هێزی بەریتانیا لەشكركێشییە ئاشكراكان یان هەوڵە چەكدارییەكان بووە بۆ رووخاندنی حكومەتەكان وەك لە Guiana (بەریتانیا ئێستا Guyana ) لەساڵی 1953، میسر لەساڵانی 1950، عێراق لەساڵی 2003 و لیبیا لەساڵی 2011.
شەڕەكانی دژ بەكۆڵۆنایزكردن لەساڵانی 1950 و 1960 - لە كینیا، مالایا، عەدەن و قوبرس- بەكارهێنانی بەربڵاوی ئەشكەنجەدان و زۆرجاریش ئۆپەراسیۆنی زیانبەخش بۆ ئاوارەبوونی ژمارەیەكی زۆر لەخەڵك بۆ كۆنترۆڵكردنی دانیشتوانی ناوچەكە لەخۆگرتبوو.
لە مالایا لەنێوان ساڵانی 1948 بۆ 1960 هێزەكانی بەریتانیا سەدان هەزار كەسیان لەكەمپە تەلبەندكراوەكاندا پێچاوەتەوەو بەندكردووەو ناوچە گوندنشینەكانیان بەتوندی بۆردومان كردو پەنایان بۆ پڕوپاگەندەی بەرفراوان برد بۆ سەركەوتن لەململانێكاندا.  
دڕندەیی بەریتانی لەشەڕكردن لەگەڵ هێزەكانی «ماو ماو»‌ لەكینیا كە داوای سەربەخۆیی خۆیانیان دەكرد، بووە هۆی مردنی دەیان و رەنگە سەدان هەزار كەس، زۆرجاریش بەهۆی برسێتییەوە  لەئۆردوگاكانی زۆرەملێ ئەمە روویداوە.
جێگیركردنی هێز وەك رۆتینێك لەماوەی دەیان ساڵدا بەردەوام بووە، بەتایبەتی بۆ پشتگیریكردنی رژێمە پەسەندكراوەكان، خوازراوەكانی بەریتانیا.
بەردەوامیش هێزی چەكدارییان رەوانە دەكرد لەوانە بۆ  عومان (1957)، نیاسالاند (ئێستا مالاوی، 1959)، برۆنی  [Brunei ] (1962)، ئەنگویلا (1969) و ئوردن (1970) بۆ بەهێزكردن و داكۆكیكردن لەحكومەتەكانی دۆست و لایەنگری بەریتانیا كە بەهۆی سەربەخۆیی یان بزووتنەوە جەماوەرییەكانەوە هەڕەشەیان لێدەكرا.
لەساڵی 1964 هێزەكانی بەریتانیا یاخیبوونی سوپای لەسێ وڵاتی یەك لەدوای یەكدا لەڕۆژهەڵاتی ئەفریقا - كینیا، ئۆگاندا و تانزانیا - دابەزاند بۆ پاراستنی  حكومەتەكانی كە لایەنگرو دۆستیی بەریتانیا بوون، هەرزوو دوای ئەوەی سەربەخۆبوون.
لەساڵانی 1945- 46 هێزەكانی بەریتانیا دەستوەردانیان لەڤێتنام و ئەندەنوسیا كرد بۆ دامەزراندنەوەی كۆنترۆڵی فەرەنسی و هۆڵەندییەكان لەوێ.
لەڤێتنام  بەریتانییەكان سووپا بەزیوەكەی ئیمپراتۆری ژاپۆنیان چەكدار كرد تاكو  شەڕ لەگەڵ هێزەكانی لایەنگری سەربەخۆیی بكەن.
هەر لەو سەروبەرەدا بوو كەهێزەكانی بەریتانیا هەوڵیاندا دژایەتی لەگەڵ دەسەڵاتی كۆمۆنیستی كە لەئەلبانیا و ئۆكرانیاو وڵاتانی باڵتیك سەریانهەڵدابوو بكەن، بەڵام  ئۆپەراسیۆنەكان هەر هەموویان شكستیان هێناو نەیانتوانی رێگری لەم وڵاتانە بكەن كە نەكەونە  ژێر كۆنترۆڵی كۆمۆنیستەكانەوە.

لەساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا، حكومەتی مارگرێت تاتچەر گەورەترین ئۆپەراسیۆنی نهێنی بەریتانیای دوای جەنگ تائێستا ئەنجامدا، لەپشتیوانیكردنی جەنگاوەرانی موجاهیدینەكان  بۆ بەرەنگاربوونەوەی داگیركاری سۆڤیەت بۆ سەر ئەفغانستان.
42  كودەتای بەریتانیا لەساڵی 1945ەوە
دۆكۆمێنتە ئاشكرابووەكان دەریانخستووە كە بەریتانیا لەدوای كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی دووەمەوە زیاتر لە 40 هەوڵ و پلانی لابردنی حكومەتە بیانییەكانی لە 27 وڵاتدا داوە یاخود جێبەجێ كردووە، لەم هەوڵ و پلانانەدا دەزگا هەواڵگرییەكان و دەستتێوەردانی سەربازی نهێنی و ئاشكراو كاری تیرۆركردنی بەخۆوە گرتووە.
رەنگە ناسراوترین كودەتا كە لەلایەن تۆڕی سیخوڕی بریتانیاوە لەدوای ساڵی 1945ەوە ئەنجامدرابێت، رووخاندنی حكومەتی ئێران بووبێت كە بەشێوەیەكی دیموكراسی لەساڵی 1953دا هەڵبژێردرابوو كە بەئۆپەراسیۆنێك كە لەگەڵ سی ئای ئەی پلانی بۆ دانرابوو. ئەمە جگە لەوەی بەریتانیا هەر لەدوای كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی دووەمەوە لانیكەم 41 هەوڵی دیكەی رووخاندنی حكومەتەكانی داوە.
ساڵی 1953 لەڕاستیدا ساڵێكی سەرقاڵیی بوو بۆ پلاندانەرانی كۆشكی سپی  هەر لەوكاتەدا لەلابردنی  محەمەد موسەدەق لەحوكمڕانی،  پاپۆڕێكی چەكداریان نارد بۆ رووخاندنی حكومەتی هەڵبژێردراوی دیموكراتیك لە گویانای [Guiana ] بەریتانیا، بەسەرۆكایەتی ناسیۆنالیستی جەماوەری چێدی جاگا [Cheddi Jagan].
هاوكاتیش لەدەوڵەتێكی دیكەی ئەمریكای لاتین كە گواتیمالا بوو، ئۆپەراسیۆنی پڕوپاگەندەی دژە حكومەتیان بەرەوپێش دەبرد.  ئەو هەڵمەتەی بەریتانیا زەمینەی بۆ رووخاندنی حكومەتێكی قەومی دیكەو حكومەتێك كەهەڵبژێردرابوو، لەسەردەمی جەیكەبۆ ئاربێنزدا [Jacobo Arbenz]  ئامادەكرد كەئەندازیاری سی ئای ئەی بوو لەساڵی1954دا.
وەك ئەوەی ئەم هەموو هەوڵ و پیلاگێڕیانە بەس نەبێت، كارمەندانی نهێنی بەریتانیا لەوكاتەدا سەرقاڵی پلاندانان بوون بۆ لابردن و تیرۆركردنی سەرۆكی میسر، جەمال عەبدولناسر لەپلانی جۆراوجۆردا، دوای ئەوەی ناسر دەسەڵاتی گرتەدەست لەشۆڕشێكی ناسیۆنالیستی ساڵی 1952دا .