دەشتی مەحمود
 
شوێنەوارناسی بوارێكی سەرنجڕاكێشە، بەشێكی لەبەرئەوەیە چونكە پەیوەندییەكمان بەخەڵكی سەردەمی رابردووەوە بۆ دەڕەخسێنێت. رێگەمان پێدەدات لەسەردەمی هەنووكەیی خۆمان دەربچین و بۆ ساتێك خەیاڵ بكەین كەژیان لەسەردەم و شوێنێكی جیاوازدا چۆن بووە. بەڵام، شتگەلێكی زۆر هەن، لەوانە پێداویستییە سەرەتاییەكانی وەك خۆراك، شوێنی نیشتەجێبوون و پەیوەندی نێوان مرۆڤەكان، كە لەكات و شوێنە جیاوازەكان وەكو یەكن و بەنەگۆڕی دەمێننەوە. بۆ نموونە، هیچ پێشكەوتنێكی تەكنەلۆژیاو ئاسانكارییەكی مۆدێرن ناتوانێت لەسرووشتی بایۆلۆجی بنەڕەتی مرۆڤبوونمان جیامان بكاتەوە. بەڵام، كاتێك لەئاستی بایلۆجیادا، شتێكی رابردوودا دەدۆزینەوە، كاریگەرییەكی قووڵتر لەسەر مرۆڤەكان دروستدەكات. یەكێك لەو دۆزینەوانە جووتە ئێسكەپەیكەرێكە كەپێی دەوترێت «ئەویندارەكان»ـی حەسەنلو، كەخەڵكی شاری حەسەنلوی دێرینە، ئەم شارە دێرینە دەكەوێتە گوندی حەسەنلوی رۆژهەڵاتی كوردستان و نزیكەی ١٠كم لەشاری نەغەدەوە دوورە.
زانكۆی پێنسیلڤانیا بۆ یەكەمجار ئەم جووتە ئێسكەپەیكەرەی دۆزیەوە لەكاتی هەڵكەندنی شوێنەواریی شارێكی كۆن لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لەساڵانی حەفتاكانی سەدەی رابردوودا. ئەو دوو ئێسكەپەیكەرە لەپاشماوەی شاری دێرینی گردی حەسەنلو دۆزراونەتەوە كەمێژووەكەی بۆ دوو هەزارو ٨٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە.
لەدەوروبەری ساڵی ٨٠٠ی پێش زایین، شاری حەسەنلو لەڕۆژهەڵاتی كوردستان، لەلایەن هێزێكی داگیركەری بێگانەوە كەتاوەكو ئێستا نەناسراونەتەوە، لەناوچوو. لەكاتی هێرشەكەدا، دانیشتووانەكەی كوژران و لەو شوێنەی كەبەر پەلامارەكە كەوتن، تەرمیان بەجێهێڵراو بەشێكی زۆری شوێنەكەش گڕتێبەردراو سووتا. ئێسكەپەیكەری «ئەویندارەكان» پێكەوە لەناو كەندوویەكی گەنمی خشتی قوڕو گەچدا لەكاتی هەڵكەندنەكاندا لەساڵی ١٩٧٣دا دۆزرایەوە. هەردوو ئەویندارەكە لەكاتی وێرانكردنی شارەكەدا لەناوچوون؛ هەردووكیان بەر لەمردنیان هەندێك نیشانەی زەبریان پێوە دیارە، بەڵام هیچ برینێكی كوشندەیان لەسەر ئێسقانەكانیاندا نییە. ئەم دوو ئەویندارە، روو لەیەكتر راكشاون و وادەردەكەوێت كەئاوێزانی یەكتربووبن. ئێسكەپەیكەرەكەی لای چەپ دەستێكی درێژ كردووە بۆ ئەوەی دەست لەڕووخساری ئەوی دیكە بدات و قۆڵەكانیان لەیەكتر ئاڵاندووە. ئێسكەپەیكەری دوو «ئەویندارەكان» لەناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی رابردوو تاناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی رابردوو لەمۆزەخانەی پێن، لەفیلادیلفیا لەئەمریكا نمایشكرابوو.
جگە لەئەویندارانی حەسەنلو، پاشماوەی مرۆیی سەدان كەسی دیكەی ئەو سەردەمە لەژن و پیاوو منداڵان دۆزراوەتەوە كەئێسكەپەیكەرو پاشماوەكانیان بەسەر شەقامەكانی شاری حەسەنلودا بڵاوبوونەتەوە. وادیارە، خەڵكی ئەم شارە، بەتەواوی لەلایەن هێرشبەرە داگیركەرەكانەوە لەناوچووون. هەندێ لەشارەزایانی بواری شوێنەوارناسی و مێژووی كۆن، باوەڕیان وایە، كەئاشوورییەكان ئەم كارەساتەیان بەسەر ئەم شارەدا هێنابێت، ئەم دەرئەنجامەش بۆ توندووتیژی ئاشوورییەكان دەگەڕێتەوە، چونكە لەشوێنی تردا بەم شێوەیە هێرش و تاڵانكارییان كردووە. سەرەڕای ئەمش، هەندێكی دیكە پێیان وایە، كەشانشینی ئۆرارتو بەرپرسیاریی ئەم كارەساتەن، بەڵام لەگەڵ هەموو گریمانەكاندا، تاوەكو ئێستا بەدیاریكراوی نەزانراوە بەرپرسیاری هێرشە داگیركارییە وێرانكەرەكەی حەسەنلو كێبوون.
لەبنەڕەتدا، لێكدانەوەكان بۆ ئەم ئێسكەپەیكەرانە لایەنگرییە، بەهۆی ئەو نازناوەی كەپێیان دراوە. لێكدانەوەكان بینەر ناچار دەكات بەبێ ئەوەی لەسەر ئەم دوو كەسە و سروشتی پەیوەندییەكەی نێوانیان بزانێت، گریمانەكان قبوڵ بكات. هێڵكارییە بایۆلۆجییە بنەڕەتییەكانی ئەو دوو تاكە، بەپشتبەستن بەشیكاری ئێسكەپەیكەرەكان، تووێژەران گریمانەی ئەوە دەكەن كە:
ئەم ئێسكەپەیكەرانە، یەكێكیان كوڕێكی زۆر گەنجی پێگەیشتوو و ئەویتریشیان، پێدەچێت ژنێك یان پیاوێكی كەمێك گەورەتر بێت، هەردووكیان تاڕادەیەك تەندروستن و لەقۆناغی سەرەتایی ژیاندان.
بێگومان، لەچەندنین رووەوە تێگەیشتن لە «ئەویندارەكان» ئاڵۆزە. بۆ نموونە، چۆن و بۆ چوونەتە ناو كەندووەكەوە؟ ئایا لەوێدا نێژراون، یان هەوڵیانداوە لەناو كەندووەكەدا خۆیان لەهێرشبەرەكان بشارنەوە؟ هەروەتر، هیچ كەرەستەیەكی دەستسازیی لەناو كەندووەكەدا نەدۆزراوەتەوە، جگە لەتەختە بەردێك كە لەژێر سەریاندایە. ئەمەش بەپێچەوانەی ئێسكەپەیكەرەكانی دیكەی شوێنەكە كە لەكاتی ناشتندا بەڕوونی نیشانە رازاندنەوەكانیان هێشتا لەسەر جەستەیان ماون. ئینجا، بۆچی هیچیان لەگەڵدا نەنێژراوە؟ ئایا پێش ئەوەی بمرن هەرچی پێیان بووە لێیان زەوت كراوە؟ هەروەها، پەیوەندی نێوان ئەم دوو كەسە چۆن و چی بووە؟ ئایا ئاوێزانی پڕسۆزیان چ ئاماژەیەك هەڵدەگرێت لەبەرانبەر ئەم بارودۆخە سەختەی شارەكە تێیدا بووە؟

رەنگە شیكاریی لەسەر پاشماوەكان بتوانێت رۆشنایی بخاتەسەر هەندێك لایەنی چیرۆكەكەی نێوان دوو ئەویندارەكە. بۆ نموونە شیكاری DNA دەتوانێت رەگەزی بایۆلۆجییان پشتڕاست بكاتەوە و تەنانەت لەوانەیە بزانێت كە ئایا پەیوەندییەكی خێزانیی لەنێوان ئەو دووانەدا هەبووە. بەڵام، ئەو گریمانەیەی كەئایا دەكرێت پەیوەندییە نزیك و پڕ سۆزە رواڵەتییەكەیان، سەلمێنەری هەبوونی پەیوەندییەكی ئەوینداریی بێت، تاكە لێكدانەوە نییە. بێگومان زۆرێك لە لێكۆڵەوەران باوەڕیان وایە كە ئەم دوو ئەویندارە، نێرو مێ بن، بەڵام بێگومان، ئەزموونی مرۆڤ پڕە لەكاتی سەخت كەپێویستی ئارامكردنەوەو باوەشی ئەوانی دیكە دەخوازێت. لەكاتێكدا ئەم دوو تاكەو دانیشتووانی دیكەی حەسەنلو پێكەوە رووبەڕووی تاریكترین ساتەوەختی خۆیان بوونەتەوە، رەنگە باوەشێك لەلایەن هاوڕێیەك، ئەویندارێك، خزمێك، یان تەنانەت كەسێكی نامۆوە، دەرئەنجامێكی سروشتی ناچارییەكی زۆر بووبێت، بۆیە دەكرێت بگوترێت ئەم دوو كەسە نێرو نێر بووبن و لەوانەیە نزیك یاخود نامۆ بەیەكیش بووبن.
بەدڵنیاییەوە، راستییەكانی دۆزینەوەی ئەم دوو ئێسكەپەیكەرە سەرنجكێشن، بەڵام دەبێت ئەوەمان لەبیربێت كەهەر چیرۆكێك لەبارەیانەوە دابڕێژین، زیاتر لەهەموو شتێك لەدیدگا كەلتوورییەكانی خۆمانەوە نزیكە، نەك خودی چیرۆكی دوو ئەویندارەكە. لێكدانەوەی شوێنەواریی فرەلایەنەو قەدەرمان وایە بەهۆی سروشتی پرۆسەكەوە، زۆرجار بەنەزان بمێنینەوە.