رەزا مەنوچەهری

نەخشەی شاخ و ڕووبارەكان، دەریا و دەشتەكان، كانزاكان، كێڵگەكانی نەوت، هێڵەكانی گواستنەوە لە ئاسمان و زەوی و دەریا، نەخشەی سەربازی، نەخشەی كەش و هەوا، نەخشەی گڕكانەكان و بومەلەرزەكان و شوێنەكانیان لەسەر زەوی تا ئاستێكی ڕوون و بەرچاو دیاریكراون. لەبارەیانەوە سەدان لێكۆڵینەوەی زانستی ئەنجامدراون و سەدان ناوەند لە كاردان بۆ توێژینەوەی بەردەوام و سەدان كتێب و رێنمایی جۆراوجۆریان لەبارەیانەوە بڵاوكردوەتەوە. هیچ وڵات و دەوڵەتێك نییە بە ئەندازەی پێویست پسپۆڕ و لێكۆڵەری لەو بوارانەدا نەبێت، یان ئاگاداری ئەو بوارانە نەبێت، بۆیە هەموو دەوڵەت و دەسەڵاتێكی سیاسی ئەوە دەزانێت، كە لە چ جوگرافیایەكدا سیاسەت دەكات و دەبێت چ جۆرە رێوشوێنێك بەرامبەر تایبەتمەندییە سروشتییەكانی جوگرافیاكەی ژێر دەسەڵاتی بگرێتە بەر. لە كاتی رووداوە سروشتییەكان دا رووی راستەقینەی دەسەڵاتەكان، پلانەكانیان، چۆنیەتیی مامەڵەكردنیان لەگەڵ گەلەكەیان، چۆنیەتیی مامەڵەكردنیان لەگەڵ سروشت و ژینگە، چۆنیەتیی دڵسۆزی و مرۆیی بوون و مرۆیی نەبوونیان دەردەكەوێت.

رووداوە سروشتییەكان هەر هەبوون و هەر دەشبن، پێش  دروستبوونی مرۆڤ، یان هاتنی مرۆڤ بۆ سەر ئەم زەوییە بوومەلەرزە، لافاو، وشكەساڵی و ... هەبووە، بۆیە مرۆڤ هەزاران ساڵە ئاشنایە بە ڕووداوە سروشتییەكان، هۆكار، شوێنەكانیان و تایبەتمەندییەكانیان. سروشت یەكەیەكی زیندووە و بەردەوام لە جوڵەدایە، لەم نمونەیەدا پلێتە جۆراجۆرەكان كاتێك بەهۆی جوڵەكانیانە لە قوڵایی ژێر زەویدا لە یەك دەدەن بوومەلەرزە روودەدات، شوێنی پلێتەكان و شوێنی بەریەككەوتنیان و شوێنی روودانی بوومەلەرزەش دیاریكراوە، بەڵام جگە لە جوڵەی پلێتەكان دەستكارییە زۆرەكانی مرۆڤ لە سروشتدا بووەتە هۆی ئەوە، كە جوڵەی پلێتەكان خێراتر بكرێن، یان بەهۆی دەستكاریی لە رادەبەدەری مرۆڤ لەسەر هێڵەكانی بوومەلەررزە و درووستكردنی پەستانێكی زۆر لەسەر هێڵەكانی بوومەلەرزە، روودانی بوومەلەرزە زیاتر و زیانبارتر بكرێت.

بوومەلەرزەكانی باكووری كوردستان و توركیا

بوومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ٢٠٢٣، كە ناوەندەكەی ناوچەی بازارجخی پارێزگای مەرەش (مەرعەش) باكووری كوردستان بوو و گوڕەكەی ٧.٨ پلە بە پێوەری رێختەر بوو، دیسانەوە دەیان باس و پرسیار و هەڵوەستەكردنی هێنایەوە پێش. توركیا جوگرافیای بەریككەوتەوتنی سێ پلێتی عەرەبی و ئۆراسیا و ئەفریقییە، لەو جوگرافیایەدا بە درێژایی مێژوو بوومەلەرزە ڕوویداوە. لەو كاتەوە مرۆڤ ڕووداوەكانی تۆمار كردووە و باسی شەڕ و رووداوە سروشتییەكانی كردوە باسی لە ڕوودانی بوومەلەرزە و زیانەكانی كردووە، بۆ نمونە لە ساڵی ١٢٦٨زاینی لە شوێنێكی نزیك لە شوێنی بوومەلەرزەكەی بازارجحی مەرەش، واتە لە باكووری ئەدەنە و لە كاتی  دەسەڵاتی پاشایی كیلیكیەدا بوومەلەرزەیەك روویداوە و ٦٠ هەزار كەسی كوشتووە. لە ساڵی ١٦٦٨ی زاین دا لە ناوچەی سامسۆن و لە باكووری شوێنی بومەلەرزەكەی ١٦ ڕۆژ لەوە پێش دا، روویداوە و نزیكەی ١٠ هەزار كەسی كوشتووە و پاشلەرزەكانیشی تاوەكو ٦ مانگ بەردەوام بوون. لە ساڵی ١٩٠٠یشەوە تاوەكو ئێستا نزیكەی ٧٠ بوومەلەرزەی گەورە، كە پێوەرەكەیان لە نزیك ٦ پلە بە پێوەری رێختەر بۆ ٧.٨ پلە بە پێوەری رێختەر  بوون و لە توركیا روویانداوە، یانی بە زمانێكی تر لە ماوەی ١٢٣ ساڵی رابردوودا هەر ساڵێك و ٧ مانگ بوومەلەرزەیەكی زیانبەخش لە توركیا روویداوە. ئەوەش بەو مانایە دێت، كە دەسەڵات لە توركیا بە باشی لەوە ئاگادارە، كە ئەگەری ئەوە هەیە هەموو ساتێك بوومەلەرزەیەكی گەورە لە توركیا رووبدات. لە توركیا و لە زانكۆكانیشدا چەند ناوەندێكی بوومەلەرزەی ناسی لەكاردان و توێژینەوەی باشیشیان لەبارەی بوومەلەرزەكان و چۆنیەتیی كەمكردنەوەی زیانەكانیان كردووە.

لە ١٧ی ئابی ١٩٩٩دا لە ئیزمیتی توركیا بوومەلەرزەیەك بە گوڕی ٧.٦ پلە ڕوویدا و نزیكەی ١٨ هەزار كەس گیانیان لەدەستدا. دوای نزیكەی چوار مانگ و لە ١٢ی نۆڤەمبەری ١٩٩دا بوومەلەرزەیەكی تر بە گوڕی ٧.٢ پلە لە پارێزگای دوزجە ڕوویدا و لەوەشدا نزیكەی هەزار كەسی تر گیانیان لە دەستدا. لەو كاتەوە دەوڵەتی توركیا باجێكی خستووەتە ئەستۆی هاوڵاتییەكانی بە ناوی باجی ڕووبەڕووبوونەوەی بوومەلەرزە و رووداوە سروشتییەكان. ئەوە بە چاوكردن لە هەندێك وڵات كرا بۆ ئەوەی بیناسازی لە توركیا بگەیەنرێتە ئاستێك، كە لە كاتی روودانی بوومەلەرزەدا بیناكان بەرگە بگرن و زیانیان كەمتر پێ بگات و هاووڵاتییان پارێزراو بن. گەرچی هاوڵاتیان باجیان بۆ ئەو یاسایە داوە، بەڵام بۆ نمونە وەك ئەوەی لە وڵاتی ژاپۆن كراوە لە توركیا نەكراوە و بە كردەوە زیانە زۆرە مادی و مرۆییەكانی بوومەلەرزە بەردەوامن. لە دوای ئەوەی ئاكەپە بە سەرۆكایەتیی ئەردۆغان دەسەڵاتی لە توركیا گرتە دەست بەڵێنی ئاوەدانی، بیناسازی، بەنداو درووستكردن، چاككردنی ڕیگاوبان و كەمكردنەوەی زیانی ڕووداوە سروشتییەكان و ژمارەیەك بەڵینی تری سیاسی و ئاشتیخوازانە و ئارامیی بە خەڵكی توركیا دا و هیچیشی نەبردە سەر، دەسەڵاتی ئەردۆغان بە خێرایی باجی دەسەند و كاری دەكرد و كۆمپانیا لەسەر كۆمپانیا و پرۆژە لەسەر پرۆژە بە پەلەپەلییەكی زۆرەوە درووست دەكرد.

بینای نهۆمی نەرم لە توركیا و بینای مێهر لە ئێران

 یەكێك لە كارەكانی ئەردۆغان ئەوە بوو، كە بە پرۆژە یاسایەك شێوازی بیناسازیی باڵەخانەكانی لە توركیا گۆڕی و بە یاسایەك رێگای بە دروستكردنی نهۆمی نەرم لە باڵەخانەكاندا دا. نهۆمی نەرم لە یەكێك لە نهۆمەكانی خوارەوەی باڵەخانەكان دا و بە لابردنی بەشێك لە پایەكان و كەمكردنەوەی دیوارەكانی ناوەوە بە رووبەر گەورە بۆ كاری بازرگانی، براند، پارك و شوێنی وەرزش تەرخانە دەكرێت و دواتر نهۆمەكانی تری لەسەر دروست دەكرێت، بەڵام شارەزایانی ئەو بوارە دەڵێن، نهۆمی نەرم ٧٠ بۆ ٨٠ توانای بەرگەگرتنی لە نهۆمەكانی تر كەمترە، بۆیە لە بوومەلەرزەكەی مەرەش دا، زۆربەی هەرە زۆری رووخان و زیانەكان بەهۆی نهۆمی نەرمی ئەردۆغانەوە بوون و وەك لە سەدان وێنە و ڤیدیۆدا دەبینرێت، بەشێكی زۆری بیناكان بەسەر نهۆمێكدا ڕووخاون، یان نهۆمەكانی خوارەوە بە تەواوی رووخاون و نهۆمەكانی سەرەوە نەڕووخاون و لاربوونەتەوە. ئەم هۆكارە سیاسی و ئابووری و هەڵپەیە بۆ خۆدەوڵەمەندكردن بەهۆی دروستكردنی شوێنی بازرگانی لە ناو نهۆمی باڵەخانەكاندا هۆكاری سەرەكی بوون بۆ بەرزبوونەوەی ئاست و قەبارەی زیانە مرۆیی و مادییەكان بەم ڕادەیەی ئێستا.

كاتێكیش لە ١٢ی ئۆكتەبەری ٢٠١٧دا بومەلەرزەیەك بە گۆڕی ٧.٢ پلەی رێختەر لە ئەزگەڵەی نزیك كرماشان ڕوویدا، ڕووی ڕاستی پرۆژەیەكی بیناسازی لە ئێران ئاشكرا بوو، كە بە بڕیاری مەحمود ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری ئەو كاتی ئێران دروستكرا و ناونرا پرۆژەی مەسكەن مێهر، ئەو پرۆژەیە بریتی بوو لە دروستكردنی خانوی هەرزان بۆ خەڵكی كەمدەرامەت و ئەحمەدی نەژادیش وەك ئەردۆغان زۆر شانازیی بە پرۆژەكەیەوە دەكرد، بەڵام ئەوەی لەو بوومەلەرزەیەدا زۆرترین زیانی بە هاووڵاتییان گەیاند، پرۆژەی مەسكەن مێهر بوو، نەك تەنها ڕوودانی بوومەلەرزەكە.

هۆكاری مرۆیی روودانی بومەلەرزەكان

كاتێك لەسەر رووی زەوی و لەسەر هێڵی بوومەلەرزە و شوێنی بە یەكدادانی پلێتەكانی ژێر زەویدا، دەستكاریكردنێكی گەورە، یان پرۆژەیەكی گەورە دروست بكرێت، ئەو دەستكاریكردن و پرۆژەیە دەبێتە هۆی دروستبوونی كاریگەری لەسەر جوڵەی پلێتەكان.  لێرەدا بۆ نمونە پرۆژەی گاپ، كە لەلایەن دەسەڵاتدارانی توركیاوە لە پاڵ ئامانجی پێشخستنی كشتوكاڵ، بازرگانی و پرۆژەكانی كارۆئاویدا، ئامانجێكی گەورەتریان هەیە، كە ئەویش ئامانجی گوشاری سیاسی بەرامبەر بە دراوسێكانی، دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوەكانی ئاو، بەكارهێنانی ئاو لە بەرامبەر نەوت و گۆڕینی باری دیموگرافیا و شێواندنی مێژووی كوردستانە. گەرچی دەوڵەتی توركیا دەڵێت، ئەو پرۆژەیە بۆ باشتركردنی ژیانی خەڵكی كوردی ناوچەكەیە، بەڵام هیچ كاریگەرییەكی لەسەر باشتركردنی ژیانی خەڵكی كورد لەو ناوچەیەدا نەبووە. ئەم پرۆژەیە دەكەوێتە سەر هێڵی بوومەلەرزە و شوێنی بەریەككەوتنی پلێتەكان. پرۆژەكە بە گشتی لە ٢٢ بەنداوی گەورە لە ٩ پارێزگادا پێكدێت، كە ئەو ٩ پارێزگایە لە ناو ئەو ١٢ پارێزگایەدان، كە بوومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ئەمساڵ تیایاندا ڕوویداوە. گەورەترین بەنداوی ئەو پرۆژەیە بەنداوی ئەتاتوركە، كە ٦٠ ملیار مەتر سێ جا ئاو دەگرێت و ١٠ هێندەی بەنداوی دوكان گەورەیە و دەكەوێتە ١٠٦ كیلۆمەتری چەقی بومەلەرزەكەی بازارحجی مەرەش. بەنداوەكە لە ساڵی ١٩٩٢ەوە تەواو بووە و پڕكراوە لە ئاو، كێشی هەر مەتر سێجا ئاو یەك تۆنە و بەوەش ٦٠ ملیار مەتر سێجا ئاوی بەنداوەكە بەرامبەر بە ٦٠ ملیار تۆن قورسایی. واتە ٣٠ ساڵە بەهۆی گلدانەوەی ئەو ئاوە زۆرەوە پەستانێك بە قورسایی ٦٠ ملیار تۆن خراوەتە سەر پلێت و هێڵی بوومەلەرزە لەو ناوچەیە، ئەو قورسایەیە زۆرە بە یەكێك لە هۆكارە مرۆییەكانی بوومەلەزرەكە دەزانرێت. ئەگەر قورسایی بەنداوەكانی تری پرۆژەی گاپ بۆ سەر هێڵی بوومەلەرزە لەو  ناوچەیەدا بەو قورسایی ئاوی بەنداوی ئەتاتورك (بەشێك لەلایەنگرانی ئەردۆغان لە ناوخۆیاندا و لە هەندێك لە وتە و پۆستەكانیاندا پێی دەڵێن، بەنداوی ئەردۆغان) زیاد بكرێت، ئەوە ڕوون دەبێتەوە، كە ئامانجی سیاسی و دەستوەردانی مرۆڤ بەو ڕادە زۆرە لە سروشت دەبێتە هۆی خێراتركردنی ڕووداوە سروشتییەكان.

بە دەمەوە نەچوون، جیاكاری و نادادی لە دابەشكردنی هاوكارییەكان دا

یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی دەوڵەتە داگیركەرەكان و دیكتاتۆرەكان و مەزهەبەییەكان ئەوەیە خەڵكی ناوچە داگیركراوەكان و زۆربەی خەڵكی وڵاتەكەیان بە هاووڵاتیی خۆیان نازانن و لە كات و بۆنە جۆراجۆرەكاندا جیاكارییان لەگەڵ دەكەن و زۆر بێباكانە و خاو بە دەمیانەوە دەچن و لە دابەشكردن و گەیاندنی هاوكارییەكاندا جیاكارییەكی گەورە دەكەن. دەوڵەتی توركیا لە بومەلەرزە ٧.١ پلەیەكەی ٢٣ی ئۆكتۆبەری ساڵی ٢٠١١ی وان دا بۆ ماوەی ٣ رۆژ رێگای بە تیمە نێودەوڵەتییەكان نەدا بچنە وان و فریای خەڵكی بومەلەرزە لێدراو بكەون. بەرپرسانی ئەو كاتی دەوڵەتی توركیا ڕایانگەیاند، هۆكاری رێگریكردن لە تیمە نێودەوڵەتییەكان ئەوە بووە، كە توانای بە دەمەوە چوونی دەوڵەت تاقی بكەنەوە، واتە لەسەر تەرمی هاووڵاتییانی كورد توانای دەوڵەتیان تاقی كردووەتەوە. كاتێكیش هاوكارییەكان گەیشتنە وان لە ناو هاوكارییەكاندا ژمارەیەكی زۆر پەڕۆ و هێمای فاشیستەكانیش تورك و جنێو و سوكایەتی بۆ بوومەلەرزە لێدراوەكان نێردرا و تەنانەت لە تەلەفزیۆنەوە بە ئاشكرا چەند كەسێك وتیان، ئەوان هەموویان تیرۆریستن و با لەوە خراپتریان بەسەر بێت. ئەم ڕەفتارە فاشیستیانەیە لە چەند كات و ڕووداوی تردا دووبارەبوونەتەوە، بۆیە خەڵك لە هەر ڕووداوێكدا متمانەی زیاتری بەرامبەر بە دەوڵەت لەق دەبێت.

لە بوومەلەرزەكەی ساڵی ٢٠١٧ی كرماشان لە ئێراندا، بەشێك لە چالاكوانانەكان باسیان لەوە دەكرد، دەزگا فەرمییەكانی دابەشكردنی هاوكارییان لە ناوچە شیعەنشینەكان زیاتر و خێراتر بووە بەراورد بە ناوچە سونەنشین و یارسان نشینەكانی كرماشان، یانی ئەوانیش جیاكاریی مەزهەبییان لەگەڵ كورد لە كرماشاندا كردووە.

دەوڵەتی توركیا لە بومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ئەمساڵ دا بەردەوام بوو لە شێوازی جیاكاریكردنی خۆی لە مامەڵەكردن و بەدەمەوە نەچوونی هاووڵاتییانی ناوچە بوومەلەرزە لێدراوەكان. تاوەكو نزیكەی سێ رۆژ كارێكی ئەوتۆ و گرنگ نەكرا. لەو سێ ڕۆژەی یەكەم دا خەڵك، چالاكوانان، ڕێكخراوەكان، رێكخستنی حیزبەكان و ئۆپۆزسیۆن لە ریزی پێشەوەی هەڵمەتەكان بوون بۆ ڕزگاركردنی هاووڵاتییان و گەیاندنی هاوكارییەكان. ڕۆڵی هەدەپە و گەنجانی كورد زۆر گرنگ و كاریگەر بوو، كە تا ئێستاش بەدرەوامە، بەڵام دەوڵەت بە ڕاگەیاندنی باری نائاسایی دەستیكردووە بە رێگریكردن لە هاوكارییە مەدەنی و جەماوەری و خۆڕسكەكان. پۆلیس و سوپا و جەندرمە ناوچەكانیان دراوەتە دەست و بەپێی یاسای باری نائاسایی مامەڵە دەكەن و دەزگای ئافادیش جگە لەوەی لاوازەی خۆی سەلماند، لە دابەشكردنی هاوكارییەكاندا جیاكارییەكی زۆریش دەكات.

كوردانی عەلەوی و پرۆسەی سڕینەوە

ناوچەكانی بازارجخ و ئەلبیستان لە پارێزگای مەرەش، كە چەقی بومەلەرزەكەن، ناوچەی كوردی زازا و عەلەوین، قەڵایەكی هەدەپە و بزووتنەوەی كوردی باكووری كوردستانن، تێكۆشەری وەك بەسیمە كۆنجا-یان هەیە. كۆمەڵكوژییە گەورەكەی كوردانی عەلەوی لە  ساڵی ١٩٨٧ لە مەرەش هێشتا لە یاد و بیری كورداندایە، كە توركە فاشیست و سونەكان بە پشتیوانیی دەوڵەت و سوپا سەدان كەسیان لێ كۆمەڵكوژكردن و سەدان خانوو و دوكانیان تاڵان كردن و ئاگریان تێبەردان و هەوڵیان دا شاری مەرەش لە كوردی عەلەوی پاكتاو بكەن و بۆ ئەوەش زۆربەیان ناچاری كۆچبەری كردن. جگە لەوەش لە پرۆژەی چاكسازییەكانی رۆژهەڵات لە ساڵانی ١٩٣٠ تاوەكو ١٩٥٠ كوردانی ناوچەكە و كوردانی عەلەوی كرانە ئامانج و هەوڵیان دا ناوچەی رووباری فورات بە تایبەتی رۆژئاوای فورات لە كوردی عەلەوی پاكتاو بكەن. هەروەها بە پرۆژەی گاپ هەڵێكی تریان دا، كورد و عەلەوی لە ناوچەكە دەر بكەن. كورد لە باكووری كوردستان بە وردی لە هۆكاری مامەڵەی دەوڵەتی توركیا بەرامبەر بە ناوچە جۆراجۆرەكان تێدەگات. بۆیە خێرا هەڵمەتی هاوكارییان بۆ ئەو ناوچانە ڕاگەیاند و هەدەپە و گەنجان و ڕێكخراوەكان بە دەم خەڵكی ناوچەكەوە چوون و جەمخانەكان، كە شوێنی ستایش و پیرۆزی عەلەویەكانن بوونە لانەی حەوانەوە و دابەشكردنی خۆراك و هاوكاری بەسەر هاووڵاتییاندا. یەكێك لە هۆكارەكانی ژێرەوەی بڕیاری باری نائاسایی ئەوەیە، كە دەوڵەت دەیەوێت رێگری لەو یەكگرتن و یەكڕیزییە بكات. خاڵێكی سەیریش ئەوەیە، دەوڵەت لە بریی بە دەمەوە چوونی بەپەلە، خێرا دەستی بە گواستنەوە و دوورخستنەوەی هاووڵاتییان لە ناوچەكانیان كرد، وەك ئەوەی دەوڵەت پەلەی بێت لەوەدا، كە ناوچەكە چۆڵ بكرێت لە مرۆڤ و بە پاساوی جۆراجۆر خەڵكەكە لە زێد و نیشتمانی خۆیان دوور بخەنەوە، خەڵك بەهۆی سیاسەتەكانی دەوڵەتی توركیاوە لەو بڕوایەدایە، ئەمكارەی دەوڵەت بەشێكە لە پرۆسەی پاكتاوكردن و سڕینەوەی كورد و عەلەوی لە ناوچەكە. ئەمەش نیگەرانیی دروستكردووە و لایەنە كوردیەكان و عەلەوییەكان داوایان لە خەڵك كردووە ناوچەكانیان چۆل نەكەن، یان بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانیان.

شاردنەوەی زیانەكان

سەرباری ئەوەی بومەلەرزەكە ١٢ پارێزگای گرتووەتەوە و ٢٢ ملیۆن كەس لێی زیانمەند بوون و دەوڵەتی توركیا خۆی ڕووداوەكەی بە ڕووداوی پلە چوار ناساند و  باسیش لەوە دەكەن، كە ئەوەی ڕوویداوە كارەساتی سەدەیە و ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانیش ئاستی كارەساتەكەی بۆ پلەی سێ بەرزكردوەتەوە و قەبارەی زیانەكان بە زیاتر لە ١٠٠ ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت و لە ناوچەكە بۆ ماوەی ٦ مانگ باری نائاسایی ڕاگەیاندراوە، بەڵام تا ئێستا دەوڵەتی توركیا لە بری شەفافیەت و بڵاوكردنەوەی ئامارێكی ڕوون و وردەكارانە، هەوڵی شاردنەوەی ئامارەكان بە تایبەتی زیانە مرۆیەكان دەدات. دەمیرتاش لە زیندانەوە بەپێی ئاشنایەتیی بە چڕیی دانیشتوانی ناوچەكە و زانیاری بە دەستگەیشتوو لە پارێزەرەكانیەوە ڕایگەیاند، دەبێت ١٠٠ هەزار كەس گیانیان لە دەست دابێت، هەندێك سەرچاوەی تریش باس لەوە دەكەن، زیاتر لە ٢٠٠ هەزار كەس گیانیان لە دەستداوە و دەیان هەزار كەسی تریش هێشتا لە ژێر داروپەردووەكاندان. بەپێی ئەوەی تا ئێستا دیارە، ڕەنگە دەوڵەتی توركیا بۆ شاردنەوە شكستەكانی خۆی، بیەوێت ئامارەكانی زیانی بومەلەرزەكە وەك ئامارەكانی شەڕی ٤٠ ساڵە لە باكووری كوردستان بشارێتەوە، چونكە لەو شەڕەدا نزیكەی ٣٠٠ هەزار كەس كوژراون و نزیكەی ٣ ملیۆن كەس ئاوارە بوون و دەوڵەتی توركیا ٦ تریلۆن دۆلاری بۆ شەڕی دژ بە كورد خەرج كردووە، بەڵام خۆی باس لە كوژرانی ٤٠ هەزار كەس لەو شەڕەدا دەكات. گومان لەوەدا نییە، ئامارەكانی زیانی بومەلەرزەكە زۆر زۆر زیاترن لەوەی كە دەوڵەتی ئەنقەرە باسی دەكات.

دزی و تاڵانی گروپەكانی سەر بە دەوڵەتی توركیا

دەوڵەتی توركیا جارێكیتر سەلماندی، كە دەوڵەتی ئۆپراسیۆن، بۆردومان، لەشكركێشی و داگیركارییە نەك دەوڵەتی فریاگوزار و فریادڕەسی هاووڵاتییەكانی. بە خێرایی باری نائاسایی ڕاگەیاند و رێگریی لە كاری فریاكەوتنی گەنجان و هەدەپەش كرد، هێزی بۆ رێگریكردن لە كارە فریاگوازرییەكان بڵاوەپێكردووە، ئەو هێزە كۆنتێنەر و كانێكس و گەرمەكەرەوەیان بە هاوڵاتییان نەگەیاند، تاوەكو خەڵكێكی زۆر لە ژێر داروپەردووەكاندا لەسەرمادا ڕەقبوونەوە.

جگە لەوەی باس لە زیان گەیشتن بە دیواری بەشێك لە بەنداوەكان دەكرێت، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەنقەرە ئەوە ڕەتدەكەنەوە، بەڵام هاوكات بەپێچەوانەی ساڵانی ترەوە ئاوی بەنداوەكان هێدی هێدی بەردەدەنەوە. ژمارەیەك رووداوی ئاگركەوتنەوە لە بەندەرەكاندا بە تایبەتی ئەسكەندەروون ڕوویدا، بەڵام هۆكارەكەی و زیانەكانی روون نەكرایەوە و رووماڵی میدیاییان قەدەغە كرا.

جگە لەوانەش كاتێك خەڵك هاوكاریی پێنەدەگەیشت و بە دوای پارویەك نان و هۆیەكی گەرمەكەرەوەدا دەگەڕان بۆ ڕزگاركردنی خۆیان و منداڵەكانیان، هێزە ئەمنییەكان بە پاساوی دزیكردن دەستیانكرد بە دەستگیركردنی هەندێك لە هاووڵاتییانی برسی و لێقەوماو، بەڵام رێگایان بۆ ژمارەیەك گروپی تاڵانچیی سەر بە دەوڵەت كردوەتەوە، كە هاوكات لەگەڵ هەڵدانەوەی داروپەردووەكاندا زێڕ و خشڵ و كەلوپەلی گرانبەهای هاوڵاتییان و ماڵە ڕووخاوەكان بدزن، تاڵانكارییەكی گەورەی بە بەرنامە لەناوچەكە هەیە، كاتێك هاووڵاتییان و خاوەن ماڵەكان لە دژی ئەو تاڵانییەی دەوڵەت دەوەستنەوە، هێزە ئەمنیەكان بەرەنگاری خەڵك دەبنەوە و ئەشكەنجەیان دەدەن و لە دادگاش بڕیاری زیندانیكردنیان بۆ دەردەكات.