هاوڵاتی

پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق بۆ ئەمساڵ مانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار زیاترەو لەو بڕە 910 ملیار دیناری دەدرێتە مووچەو بڕی 300 ملیار دیناری بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و خزمەتگوزاری گشتی بۆ دەمێنێتەوە.

واتا ئەو پارەیەی بەكاش و نەختینە رەوانەی هەرێم دەكرێت لە ساڵی 2023دا دەگاتە 15 ترلیۆن دینار كە مانگانە یەك ترلیۆن و 250 ملیار دینار دەبێت.

هەروەها عێراق خەمڵاندنی كردووە كە لە 2023دا بڕی یەك ترلیۆن و 560 ملیار دینار داهاتی دەروازە گومرگەكانی هەرێمەو لەو بڕە 50% بۆ بەغداد و 50% بۆ هەرێم دەبێت، واتا 780 ملیار دینار.

هاوكات هەرێمی كوردستان داهاتە ناوخۆییەكانی دیكەی نانەوتی كە لە باج و رسوماتی حكومی پێكهاتووە بۆ دەمێنێتەوە كە مانگانە زیاتر لە 200 ملیار دینارە.

ئەو پارەیەی كە بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە دوای دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران مانگانە زیاتر لە 500 ملیار دینار دەكات بەداهاتە نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستانەوە.

گفتوگۆكردن لەسەر پڕۆژە بودجەی عێراق تەواو بووەو لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق راپۆرتێك لەبارەی تێبینییەكانی پڕۆژەكەوە دەداتە ئیدارەدانی دەوڵەت كە حكومەتەكەی سودانیان پێكهێناوە.

ئامانج رەحیم، سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی پڕۆژە بودجەی عێراق شیكارییەكی وردی خستووەتە بەردەم نوێنەرانی كورد تا بەرگری لەپشكی تەواوی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بكرێت.

سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم ئاماژە بەوە دەكات زۆر ئاشكرایە كەپشكی هەرێمی كوردستان و ئەو پارەیەی كەدواجار ئەگەری هەیە لەبەغداوە رەوانەی هەرێمی كوردستان بكرێت، ئەگەر بودجەكە پەسندكرا، گرنگترین بابەتە كە پەیوەندی بەئابووریی هەرێمی كوردستان لە سێ ساڵی داهاتوو و ژیان و گوزەرانی خەڵك هەیە، بەتایبەتی كە تاساڵی ٢٠٢٦ هیچ یاسایەكی دیكەی بودجە لەعێراقدا دەرناچێت.

ئەمە سەبارەت بەداهاتەكان لەپڕۆژەیاساكەدا پێشبینی كراوە لەڕێگەی فرۆشتنی سێ ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، كە ئەمە  400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی كورستانیش لەخۆدەگرێت، حكومەتی عێراق بەنرخی خەمڵێندراوی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك داهاتی ١١٧ ترلیۆن و ٢٥٣ ملیار دیناری هەبێت.

هەروەها پێشبینی كراوە داهاتی نێوخۆی نانەوتی عێراق ١٧ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار دینار بێت.

بەو پێیەش كۆی داهاتی نەوت و داهاتی نانەوتی عێراق بە ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٣ ملیار دینار خەمڵێندراوە.

بەڵام حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی بودجەی پێشنیازكراودا دایناوە 199 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار خەرج بكات و بەوپێیەش بەراورد بەداهاتی خەمڵێندراوی نەوتی و نانەوتی بڕی ٦٤ ترلیۆن و٤٧ ملیار دینار كورتهێنانی لەبودجە بۆ دروست دەبێت.

سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران جەختلەوە دەكاتەوە لەكۆی گشتیی خەرجییەكان 133 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار، بۆ خەرجییەكانی بەكاربردن تەرخانكراوە، كەئەمەش كێشەیەكی گەورەیە، بەوپێیەی بڕێكی كەمی دەمێنێتەوە بۆ وەبەرهێنان،

پێشیوایە كە ئەو داهاتە راستەقینەی كەعێراق ئەگەری هەیە دەستیبكەوێت، زۆربەی بۆ خەرجییەكانی بەكاربردن دەڕوات. ئەوەش كە لەبودجەی عێراق وەك خەرجییەكانی وەبەرهێنان یان (خەرجی سەرمایە) بۆ پڕۆژەكان و پەرەپێدان تەرخانكراوە، دانراوە كە لەڕێگەی قەرزەوە دابین بكرێت و چووەتە چوارچێوەی كورتهێنانەوە كە لەدوای ساڵی ٢٠١٤ەوە  سەرەڕای هەبوونی تەرخانكراو بۆ پڕۆژەكان بەڵام هەروەك مورەكەبی سەر كاغەز بووەو بەفیعلی هیچی لێ خەرج نەكراوە.

" ئەمە بۆ تەرخانكراوی پڕۆژەكانی هەرێمی كوردستانیش راستە، سەرەڕای ئەوەی بڕی دوو ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لەهەرێمی كوردستان تەرخانكراوە لەبودجەی ٢٠٢٣ بەڵام ئەگەر وەك ئێستا هەر لەسەر بنەمای خەرجیی راستەقینە (الانفاق الفعلی) بێت ئەوا ئەم تەرخانكراوە لەژمارە زیاتر هیچی تر نییەو بەفیعلی هیچی لێ خەرج ناكرێت بۆ هەرێمی كوردستان، بۆیە وا باشترە زۆر پشتی پێ نەبەسترێت"، ئامانج رەحیم وا دەڵێت.

پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی حاکیمە بۆ تەواوی ساڵی ٢٠٢٣ بە بڕی یەک ترلیۆن و ٢٥٧ ملیار دینار دەخەمڵێنرێت بە کاش هەژمار نەکراوە، چونکە لە بنەڕەتدا ئەم خەرجییانە بە شێوەی عەینی دەنێردرێن بۆ هەرێمی کوردستان نەک بە پارەی کاش

هەروەها لە خەرجییە سیادییەكان لەڕەشنووسی پڕۆژەیاسای بودجە 58 ترلیۆن و ٢٩٤ دینار بۆ خەرجییە سیادییەكان دانراوە كەدەكاتە رێژەی ٣٠%ی تەوای بودجەكە، كەئەمەش كاریگەریی زۆری هەیە لەسەر پشكی هەرێمی كوردستان چونكە میكانیزمەكە وایە كەدوای داشكاندنی خەرجی سیادی و حاكمە ئینجا بەشەكەی هەرێمی كوردستان بەڕێژەی 12.67% دەستنیشان دەكرێت.

لەخەرجییە سیادییەكاندا 23 ترلیۆن و ٥٠٨ ملیار دینار تەرخانكراوە بۆ خەرجییەكانی (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەكردنی  سێ ملیۆن و ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە).

هەروەها لەو چوارچێوەیەدا تەنها سێ ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار تەرخانكراوە بۆ خەرجییەكانی پەیوەست بە (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەكردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستان رۆژانە).

لەخەرجییە سیادییەكاندا هەروەها نۆ ترلیۆن و ٧٦٤ ملیار بۆ وەزارەتی بەرگری تەرخانكراوە.

لەخەرجی تەرخانكراو بۆ وەزارەتی بەرگری، تەنها بڕی 228 ملیارو ٣٠٤ ملیۆن دینار بۆ مووچەی وەزارەتی پێشمەرگە تەرخانكراوە.

هاوكات شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان لەڕەشنووسی پڕۆژەیاسای بودجەی عێراق بەم شێوازە رەچاوكراوە:

پشكی هەرێمی كوردستان لەخەرجییە رەوەنەكان (النفقات الجاریە):

بەپێی ماددەی (١٢/ دووەم) و ماددەی (١١/ دووەم-ه) بڕی نۆ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار لەچوارچێوەی خەرجییە رەوەنەكان (النفقات الجاریە) بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە كەمانگانە دەكاتە ٧٧٥ ملیار دینار كەژمارەیان بە ٦٨١ هەزارو ٩٧٩ فەرمانبەر دەستنیشانكراوە، كە لەچاو ساڵی ٢٠٢١ ئەم تەرخانكراوە زیادیكردووە بەبڕی سێ ترلیۆن و ٥٢٥ ملیار دینارو ئەمەش دڵخۆشكەرە.

هەروەها بەپێی ماددەی (10/ دووەم) و ماددەی (11/ دووەم-ه)، بڕی یەک ترلیۆن و ٣٤٦ ملیار دینار وەك خەرجیی مووچەی خانەنشینی بۆ هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە كە لەمانگێكدا دەكاتە بڕی 112 ملیار دینار كەئەمەیان بەراورد بەساڵی ٢٠٢١ كەمیكردووە بەبڕی ٥٥٥ ملیار دینار.

بەم شێوەیە تەرخانكراوی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی كوردستان لەبودجەی عێراق مانگانە كەپێویستە بدرێت بەهەرێمی كوردستان دەكاتە بڕی ٨٨٧ ملیار دینار، ئەویش بۆ تەواوی مانگەكانی سێ ساڵی ٢٠٢٣ تاوەكو ٢٠٢٥ كەئەمەش نزیكە لەتێچووی مانگانەی مووچە لەئێستادا كە بۆ مانگی ئاداری ئەمساڵ ٩١٠ ملیار دینار تەمویلی مووچە كراوە؛ ئەو كورتهێنانەی دروستدەبێت بڕی ٢٥ ملیار دینارە بۆ سەرجەم مووچەخۆران و خانەنشینان لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان كەپڕكردنەوەی زەحمەت نابێت.

جگە لەمووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی كوردستان بەپێی ماددەی (10/ دووەم) و ماددەی (11/ دووەم-ه)، هەر لەناو خشتەی خەرجییەكانی رەوان بڕی دوو ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دیناری دیكە بۆ هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە بۆ (پێداویستییەكانی كاڵا، پێداویستییەكانی خزمەتگوزاری، چاككردنەوەی مەوجودات، یارمەتییەكان و  خەرجییەكانی دیكە).

سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم ئەوەشی خستۆتەڕوو كە داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان بەبڕی یەک ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار بۆ ساڵیك خەمڵێندراوە لەلایەن عێراقەوەو بەپێی ماددەكانی (١٩/ دووەم) و (١١/ دووەم-ه)، بڕی 780 ملیار دینار وەك ٥٠%ی داهاتی دەروازە سنوورییەكان بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە.

هاوكات بڕی 664 ملیارو ٣٠٠ ملیۆن دینار وەك پشكی هەرێمی كورستان لە داهاتی فرۆشی نەوتی خاو، (٥%ی داهاتی نەوت)، لەكێڵگەكانی هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە.

مووچەی پێشمەرگە بە ٢٢٨ملیارو ٣٠٤ ملیۆن دینار وەك بەشی هەرێمی كوردستان لەتەرخانكراوی وەزارەتی بەرگری رەچاوكراوە بۆ ئەمساڵ.

بەپێی خاڵەكانی سەرەوە، كۆی گشتیی شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٣، لەئەگەری خەرجكردنی ١٠٠%ی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان، ساڵانە دەكاتە 18 ترلیۆن و ٣١٠ ملیار دینارو مانگانە دەكاتە یەک ترلیۆن و ٥٢٦ ملیار دینار، بەڵام پشكی هەرێمی كوردستان لەخەرجییەكانی حاكیمە بۆ تەواوی ساڵی 2023 بەبڕی یەک ترلیۆن و ٢٥٧ ملیار دینار دەخەمڵێنرێت بەكاش هەژمار نەكراوە، چونكە لەبنەڕەتدا ئەم خەرجییانە بەشێوەی عەینی دەنێردرێن بۆ هەرێمی كوردستان نەك بەپارەی كاش.

ئامانج رەحیم ئەوەشی روونكردووەتەوە كە پابەندییەكانی هەرێمی كوردستان بریتین لە

١-پابەندیی نەوتی بەهەناردەكردنی بڕی٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا لەكێڵگەكانی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای نرخی فرۆشتنی كۆمپانیای سۆمۆ كەمانگانە داهاتەكەی بە یەک ترلیۆن و٩٢ ملیار دینار دەخەمڵێندرێت (بێ ئەوەی خەرجییەكانی نەوتی لێ دابشكێندرێت).

٢- رێژەی ٥٠% لەداهاتی دەروازە سنوورییەكان كەمانگانە بە 65 ملیار دینار دەخەمڵێندرێت.

٣- قیستی مانگانەی پابەندی بەرامبەر بانكی عێراقی بۆ بازرگانی (TBI) بەبێ سوودی بانكی (الفوائد المصرفیە) كەمانگانە 53 ملیارو ٧٠٠ ملیۆن دینارە.

بەوپێیەش كۆی گشتیی پابەندی هەرێمی كوردستان لەمانگێكدا دەكاتە یەک ترلیۆن و ٢١٠ ملیار دینارو لەماوەی یەك ساڵدا دەكاتە 14 ترلیۆن و٥٢٠ ملیار دینار.