سەردار عەزیز

كە دەنوسم هێشتا دوا ئەنجامەكانی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتی و پەرلەمانییەكەی توركیا یەكلایی نەبوەتەوە، بەڵام بەرئەنجامەكان ڕونن. بەرەی ئەردۆگان لە ئاستی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیشدا براوەن، بەڵام ئەردۆگان دەنگی پێویستی نەهێناوە بۆ ئەوەی ببێتەوە بە سەرۆك، هەرچەندە هێشتا ئەم ئەگەر لە ئارادایە.

چۆن ڕوداوی ئەم هەڵبژاردن بخوێنینەوە؟ ئەگەر لە دورەوە بەبێ سۆز تەماشای دۆخەكە بكەیت ئەوا دەبوایە ئەردۆگان دۆڕاو بوایە بە هۆكاری گرانی ژیان و پێداویستییە سەرەتاییەكان و نەمانی ئازادییەكان و دابیننەكردنی هاوكارییەكان لە كاتی بومەلەزرەكەدا و گەندەڵی زۆری كەرتی خانوبەرە. بەڵام واقیع وەها ناڵێت. بۆ تێگەیشتن لەمە چەند میتۆدێك لە ئارادایە، كە بە خێرایی ئاماژەیان پێدەكەین:

یەكەم، لە توركیای ئێستا هەڵبژاردن ئاسان نیە چونكە میدیا و دەزگا حكومەییەكان و ئابوری هەمووی لە دەستی ئەردۆغان و نزیكەكانی كۆنترۆڵكراوە و زۆرینەی خەڵك هیچ دید و ڕایەكی تر نابیستن مەگەر بە تایبەتی بۆی بگەڕێن. هەندێك ئەم كۆنترۆڵە بە ئاستێك دەبینت كە دروستكردنی ڕاستی لە ناو توركیادا بۆ ئەردۆگان ئاسانە، چونكە هەر ڕاستییەكی داهێنراوە، هێندە دوبارە دەكرێتەوە بەبێ هیچ ڕەخنەیەك لە ئەنجامدا دەبێتە ڕاستی باوەڕپێكراو. ئەمەش وەهایكردوە كە خیتابی نەیار خیتابێكی لاوازبێت.

دووەم، كاریگەری شەخس. لە ٢٠١٨ پارتی داد و گەشەپێدان بە سەرۆكایەتی داودئۆغلۆ چوە هەڵبژاردنەوە، ژمارەی دەنگەكانی بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەمیان كرد. ئەمەش دەرخەری ئەوەیە كە بەشی زۆری دەنگدەرانی ئەردۆگان دەنگدەرانی شەخسی ئەون. لە مێژوی پارتی سیاسی توركیدا، شەخس هەمیشە گرنگتر بوە لە حیزب، بۆیە جودابونەوەی كەسەكان و دروستكردنی حیزبێكی نوێ دیاردەیەكی ئێجگار بڵاوە، لە ناو سەرجەم ڕەوتەكاندا بە چەپ و ڕاستییەوە.

ئەردۆگان خاوەن مێژو و ئەفسانەی خۆیەتی. بەجۆرێك هەوادارانی هەموو شتێك لە ئەودا دەبینن، نەك حیزب. ئەمە دوو مانای هەیە: یەكەم، ئەردۆگان هەتا لە ژیاندا ماوە دەیەوێت بە سەرۆك بمێنێتەوە، لە پاش ئەم هەڵبژاردنە ئەم كارەی بۆ ئاسان دەبێت. ئەمەش مانای هەڵبژاردن ناهێڵێت. بەڵكو دەیكات بە ڕوداوێك بۆ نوێكردنەوەی بەیعەیە.  دووەم، پاش كەسی ئەو ئەگەری هەیە پارتی دادو گەشە پێدان توشی پەرتبون بێت، چونكە وەك بزوتنەوەی گۆڕان لە كاریزماوە نەیگواستوەیەوە بۆ دەزگا.

سێیەم، لاوازی نەیارەكانی. توركیا مێژویەكی خراپی هەیە لە حوكمی هاوپەیمانان. پێش هاتنی پارتی دادوگەشەپێدان، توركیا ساڵانێكی زۆر لە لایەن چەند حیزبێكی هاوپەیمانەوە لە سایەی سوپادا بەڕێوە دەچوو. ململانێی شەخسی و گەندەڵی و لاوازیی خەسڵەتی سەرەكی ئەم حكومەتانە بوو، هەتا لە سەردەمی بولیند ئەجەویدا داڕمانی ئابوری گەشتە ئاستێك كە ئای ئێم ئێف ناچار بە دەستوەردان بكات. لێرەدا شایانی باسە ئاماژەیەك بە كەسێك بدەین كە ڕۆڵی گەورەی بینی لە داڕشتنی ئابوری نوێی وتوركیادا، ئەویش ئابوریناس كەمال دەروێشە.

یەكشەمی ڕابوردوو كەمال لە تەمەنی ٧٤ ساڵیدا لە واشنتۆن، كە لە خانەی بیری بروكینز لێكۆڵەربوو، كۆچی دواییكرد.

كەمال لە ئای ئێم ئێف كاری دەكرد كاتێك بولند ئەجەوید پەیوەندی پێوەكرد. بە هاتنی بۆ ئەنكەرە بە هاوكاریی دارایی ئای ئێم ئێف پلانێكی ئابوری داڕشت و بوو بە یەكەم وەزیری ئابوری توركی. بە هاتنی پارتی داد و گەشە پێدان، پلانەكانی كەمال دەرویش كاریان لە سەر كرا. بەڵام هەر خێرا كەمال دەرویش كەوتە ناو مەعمەعەی سیاسەتی توركییەوە. وەك سۆشیال دیموكراتێك هیچ لایەك پێی ڕازی نەبوو. خۆشی هێندە خولقی سیاسەتی توركی نەبوو. وەك خۆی دەیگوت، بۆ ئەوەی لە توركیا سیاسەت بكەیت دەبێت بڕۆیت بۆ ناوچە دورە دەستەكانی ئەنادۆل، لەوێ لە گەڵ خەڵكی ئەو ناوچانەدا دابنیشیت و بڕۆیت بۆ چایخانەكان و جگەرە لە گەڵیاندا بكێشیت، منیش تاقەتی ئەوەم نیە.

پاش پلانی كەمال توركیا بە ئاراستەیەكی تایبەتی ئابوریدا چوو، كە سەردەمانێك زۆر گەشاوەبوو، بەڵام پاشان رووی لە كزی كرد، چونكە چیدی ئابوری لە سەر بنەمای داتا و زانیاری بەڕێوەناچێت بەڵكو بە تێگەیشتنی سنورداری ئەردۆگان و مەبەستەكانی.

هەموو ئەمانە دێنە بۆ پرسێكی سەرەكی ئایا دەزگا بڕیار دەدات یان شەخس؟ ئەم پرسە لە كوردستانی باشور و عێراقدا پرسێكی هەنوكەییە. كە بێگومان شەخس زاڵە.

چوارهەم، ئابوری نا كەلتور. پرسی كەلتور یان شەڕی كەلتور لە ناوچەكە خەریكە دەبێتە ڕێگایەكی سەرەكی وروژانی جەماوری چینی خوارەوە. دیاردەی وروژانی پرسە كەلتورییەكان لە وڵاتێكی وەك ئەمریكا ڕەگی قوڵە. وەك زۆر دیاردەی تر لەوێوە بۆ زۆر ناوچەی دونیا گوازرایەوە. یەكێك لە كتێبە بەناوبانگەكانی ئەم بواره كتێبێكە بە ناوی كە دەربارەی ولایەتی كەنساسە لە ئەمریكا. لە كاتێكدا زۆربەی دانیشتوانی ئەم ولایەتە هەژارن، بەڵام بە زۆری دەنگ بە كۆمارییەكان دەدەن كە لە هەموو بڕیارەكانیاندا بەرژەوەندی دەوڵەمەندەكان لە بەرچاو دەگرن. بە لای نوسەری كتێبەكەوە، تۆماس فرانك، وەڵامی ئەم پرسیارە لە كەلتوردایە. كۆمارییەكان بیژییانە پرسی كەلتوری و ئەخلاقی وەك لە باربردنی منداڵ دەوروژێنن و خۆیان دەكەن بە پارێزەری ژیان بۆ ئەوەی پرسی هەژاری و نەداری لە بیری هەژاران بەرنەوە. ئەم دیاردەیە گەشتوەتە كوردستانیش و  یەكگرتوی ئیسلامیی و ئەوانی تر دەیانەوێت لێی سودمەندبن.

لە پەنای پرسی كەلتوردا ئەردۆگان پرسی تیرۆری كردە پرسێكی سەرەكی. تیرۆر بەشێكە لە پرۆسەی تۆقاندن. كەلتور و تۆقاندن زۆر پێكەوە دەگونجێن. ئەحمەد داودئۆغلۆ ووتی، ئەگەر ئێمە پەیوەندیمان بە چەهەپەوە نەكردایە، ئەوا ئەردۆگان ململانێیكەی دەكردە ململانێی كافر و موسوڵمان، بەڵام لە بەر بونی ئێمەی ململانێكەی گۆڕی بۆ ململانێ لە گەڵ تیرۆردا. بە هەرحاڵ لە هەر دۆخێكدابێت یارییەكە ئاشكرایە كە مەبەست لێی مۆنۆپۆلی هەست و سۆز و نیگەرانی خەڵكە.

هەندێك ڕەهەند هەیە دەبێت لە بەرچاوی بگرین لە بەرامبەر دۆڕانەكەی چەپەهەدا. یەكەم، لە هەموو تەمەنی دیموكراسی توركیدا، چەهەپە یەك تاكە هەڵبژاردنی نەبردوەتەوە. ئەو سەردەمەی كە حوكمی كرد، سەردەمی نادیموكراسیی و پشت بەستووبوو بە شەرعیەتی شۆرشگێڕیی. هاوپەیمانەكانی هەموو لایەن و كەسایەتی لاوازبوون كە هەمویان پێكەوە یەك لە سەدی دەنگەكانیان نەهێناوە.

لە بەرامبەر ئەم دۆخ و پاشخانەدا چ توركیایەك بەڕێوەیە؟

نەخشەی نوێی سیاسی توركیا هەڵكشانی كۆمەڵێك هێزە كە بە زیانی كوردە. بە تیرۆركردنی كورد لە میانەی كەمپیەنەكاندا، بونی مەهەپە لە حكومەتدا و هەوڵدان بۆ ڕاكێشانی سینان ئۆگان، هەروەها بونی هوداپار هەموو پێكەوە كۆبەندییەكی ترسناك دژ بە كورد پێكدەهێنن.

جگە لە كورد لە توركیای دوای ئەم هەڵبژاردنەدا مافەكانی ئافرە زۆر پاشەكشێ دەكات. هەموو جۆرە ئازادییەكان سنوردار دەكرێن. بەڵام لە سەروی هەمویەوە، توركیای پاش هەڵبژاردن هێزە سیاسییەكانی پاڵنەری ئەوەن كە مەزنی بكەن و لە سنوری خۆی زیاتر پەل بهاوێت. ئەگەر پرۆژەی چەهەپە لۆزانیی بوو، ئەوا پرۆژەی ئاكەپە و تۆرانییەكان میساقی میلییە.