زەنگی پیربوونی ئێران لێدەدرێت

عەلی خامنەیی داوای هاوسەرگیری‌و وەچەخستنەوە لەگەنجان‌و لاوان دەكات

10 مانگ لەمەوپێش



هاوڵاتی 

گەشەی کۆمەڵگەی ئێران بۆ کەمترین ئاستی زیاتر لە 30 دادەبەزێت و وەزیری تەندروستیی وڵاتەکەش دەڵێت: زەنگی مەترسیی لەسەر کۆمەڵگە لێدراوەو بەرپرسێکیش دەڵێت چارەسەری ئەو قەیرانە پێویستی بە 150 ساڵ زیاترە.

ئەمیرحسێن بانکی پور، سەرۆکی دەستەی یاسا لەپەرلەمانی ئێران هۆشدارییداوە کەژمارەی گەنج و لاوی وڵاتەکە زۆر کەمیکردووەو دەبێت بۆ چارەسەری ئەو کێشەیە رێژەی وەچەخستنەوە لەپێنج ساڵدا بۆ هەر خێزانێک بگاتە زیاتر لەدوو منداڵ.

سەرەڕای قەیرانە ئابورییەکان، کەمبوونەوەی رێژەی هاوسەرگریی بۆ نزیکەی نیوەو  نەزۆکی و لەباربردنی کۆرپەلەو کێشەی شوێنی نیشتەجێبوون بەهۆکارە سەرەکییەکانی کەمبوونەوەی گەشەی کۆمەڵگەی ئێران لەقەڵەمدەدرێت کەدەوترێت بەرەو هەڵدێر دەڕوات و پیریی بەرۆکی گرتووە.

بەوتەی بەهرام عەینوڵڵاهی، وەزیری تەندروستیی ئێران گەورەترین ئاستەنگی سەدە لەئێستادا کەقەیرانی مەترسیداری پیربوونی کۆمەڵگەی وڵاتەکەمانە.

ئاستی مەترسییەکانی ئەو قەیرانە وایکرد تەنانەت عەلی خامنەیی رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران سەرجەم دامەزراوەکانی وڵاتەکەی بۆ چارەسەری ئەو قەیرانە راسپاردو داوای هاوسەرگیریی  و وەچەخستنەوەی لەگەنجان و لاوان کرد.

لەساڵی 1970 گەشەی کۆمەڵگەی ئێران زیاتر بووە لە 3% و لەساڵی 2016 زیاتر بووە لە 1% ، بەڵام دەرکەوتووە ئەو رێژەیە لەئێستادا بۆ کەمتر لە 07% کەمیکردووە کەئەوەش وایکردووە کۆمەڵگە گیرۆدەی ناهاوسەنگیی نێوان نەوەی گەنج و پیر بووەتەوە.

 

گەشەی ئێران بەرەو نوقمبوون

ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەمانگی پێنجی ئەمساڵدا بۆ زیاتر لە 85 ملیۆن کەس زیادیکرد بەڵام ئەوە لەجیاتی ببێتە مایە دڵخۆشیی بووەتە جێگەی مەترسیی، چونکە گەشەی ئەو کۆمەڵگەیە بەردەوامە لە کەمکردن و بەوتەی شارەزایانیش کۆمەڵگە بەرەو نوقمبوون لەپیریدا هەنگاو دەنێت.

محەمەد تەباتەبایی، جێگری سەرۆکی زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی ئێران رایگەیاند؛ گەشەی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەکە لە 3.9% لەساڵی 1986 بۆ 0.6% لەساڵی 2021 دابەزیوەو خواستی وەچەخستنەوە لەناو خێزانەکاندا کەمبووەتەوە.

بەوتەی تەباتەبایی، ژمارەی ئێستای دانیشتوانی وڵاتەکەی  زیاترە لە 85 ملیۆن کەسە و ئەگەر وەچەخستنەوەو گەشەی ژمارەی دانیشتوان لەڕێژەی ئێستادا بمێنێتەوە ئەوا کۆمەڵگەی وڵاتەکە رووبەڕووی پیربوونی خێرا دەبێتەوە.

لەئامارەکاندا دەرکەوتووە رێژەی گەشەی ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەسەرجەم وڵاتانی رۆژئاوای کیشوەری ئاسیا کەمترەو لە 20 ساڵی داهاتوودا گەشەی وڵاتەکە بۆ ژێر سفر دادەبەزێت کەمەترسیدارە.

بەپێی پیشبینییەکانی جێگری سەرۆکی زانکۆی زانستە پزیشکییەکان؛ لەساڵی 2050 رێژەی 30% کۆمەلگەی ئێران دەچێتە قۆناغی پیری و بەساڵاچوونەوەو لەهەرسێ دانیشتوی وڵاتەکە، کەسێک بەساڵاچوو دەبێت.

لەتووێژینەوەدا دەرکەوتووە زۆربەی خێزانەکانی دانیشتوی ئێران بەهۆی دڵنیانەبوون لەداهاتووی منداڵەکانیان لەدۆخی ناسەقامگیری ئابورییدا خواستی وەچەخستنەوەیان نییەو هاوکات ژمارەی کەمتری منداڵ بەگونجاوتر دەزانن.

 

نەزۆکیی هاوژینەکان

رێژەی ئەو هاوسەرو هاوژینانەی لەئێران منداڵیان نابێت و نەزۆکن بەرزبووەتەوە کە ئەو بەرزبوونەوەیە زۆرترە لەستانداردو پێوەرە جیهانییەکان.

لەبنکۆڵکارییەکان و تووێژینەوەکاندا دەرکەوتووە رێژەی 20.3%ی هاوسەرەکان لەوڵاتەکە توانای منداڵبوون و وەچەخستنەوەیان نییەو لەئێستادا سێ ملیۆن و 260 هەزار کەس لەئێران توانای وەچەخستنەوەیان نییەو نەزۆکن.

بەوتەی تەباتەبایی رێژەو ژمارەی کەسانی نەزۆک لەئێران بەراورد بەوڵاتانی دیکەو ستانداردی جیهانی زۆر زیاترە، روونیکردووەتەوە کەساڵانە نزیکەی 88 هەزار کەس بەژمارەی کەسانی نەزۆک لەئێران زیاد دەبێت، ئەو هۆشدارییداوە کەئەگەر وەچەخستنەوە بەشێوەی ئێستا کەم بێت ئەوا کۆمەڵگەی ئەو وڵاتە رووبەڕووی قەیرانی گەشە دەبێتەوە.

 

لەباربردنی کۆرپەلە کۆڵەکەی کۆمەڵگە سست دەکات

فاتیمە محەمەد بەیگی ئەندامی دەستەی تەندروستی و دەرمان لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە ساڵانە 250 بۆ 650 هەزار کۆرپەلە لەوڵاتەکە لەباردەبرێت و 85%ی ئەو لەباربردنانە لەڕێگەی خێزان و بەهاندانی دایک و باوک و لەژێر کاریگەریی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەدەرمانی قاچاخ و نایاسایی دەکرێت.

لەلایەکی دیکەوە سلێمان حەیدەری بەڕێوەبەڕی گشتی چاودێریی دەرمان سەر بەوەزارەتی تەندروستیی ئێران رایگەیاند؛ بەهۆکاری پزیشکی و تەندروستی، ساڵانە 10 هەزار کۆرپەلە لەوڵاتەکە لەباردەبرێن و ژمارەیەکی زۆریش بەنایاسایی و ناتەندروست لەباردەبرێن.

بەوتەی حەیدەری لەباربردنی کۆرپەلە بەشێوەیەکی نایاسایی و ناتەندروست لەماڵەکان و لەشوێنی نهێنی و لەڕێگەی دەرمانی خوێنبەربوونەوە لەئێران ئەنجامدەدرێت  کەنزیکەی 70 بۆ 80% لەباربردنەکانی کۆرپەلەکان بەشێوەی نایاسایی و بەبێ بوونی پزیشکی پسپۆڕو لەدەرەوەی کلینیکە پزیشکییەکان و نەخۆشخانەکان ئەنجامدەدرێت.

ئامارە فەرمییەکانی ئێران دەریدەخەن جگە لە لەباربردنی یاسایی و رێگەپێدراو لانیکەم ساڵانە نزیکەی 370 هەزار بۆ 530 هەزار کۆرپە بەشێوازی جیاوازو بەنایاسایی لەباردەبرێن.

 

گەنجان و پزیشکان کۆچ دەکەن

ناوەندی چاودێریی کۆچ لەئێران ئاشکرای کردووە؛ ساڵانە 86 هەزار کەس کەوڵاتەکەیان جێهێشتوە داوای مافی مانەوەو پەنابەرییان لەئەمریکاو وڵاتانی ئەوروپا کردووەو رێژەی کۆچی خوێندکارانی زانکۆ بۆ دەرەوەی وڵات 75% بەرزبووەتەوە.

محەمەد موقیمی، سەرۆکی زانکۆی تاران بە رۆژنامەی (خوراسان) لەوڵاتەکەی راگەیاندووە؛ شێوازی پەروەردەکردنی خوێندکارانی زانکۆ لەئێران لەئاستی وڵاتە پێشکەوتووەکانی جیهاندایە، بەڵام بەهۆی نەبوونی هەلی کاری گونجاو رێژەی کۆچی خوێندکاران و بەتایبەت دەستەبژێرەکان بەشێوەیەکی بەرچاو زۆر بووە.

بەوتەی موقیمی: رێژەی کۆچی خوێندکارانی زانکۆکانی ئێران لە 20 ساڵی رابردوودا 75% بەرزبووەتەوەو لەساڵی 2000 نزیکەی 17 هەزار خوێندکاری زانکۆ وڵاتەکەیان جێهێشتووەو لەساڵی 2020 ئەو ژمارەیە بەرزبووەتەوەو زیاتر لە 66 هەزار خوێندکاری وڵاتەکە کۆچیان کردووەو ئەوەش وادەکات سەرمایەو هێزی مرۆیی لەئێران زۆر کەم ببێتەوە.

بەپێی زانیارییەکانی ناوەندی ئاماری تورکیا تەنها ساڵی 2021 زیاتر لە 80 هەزار هاوڵاتیی ئێران بۆ ئەو وڵاتە کۆچیان کردووە.

چاودێریی کۆچ لەئێران ئەوەی خستووەتەڕوو کەسەرەڕای خوێندکاران  73%ی پزیشکانی و پەرستارانی ئەو وڵاتە خواستی کۆچیان هەیەو هاوشانی ئەوانیش زیاتر لە 60%ی مامۆستایانی زانکۆ دەیانەوێت کۆچ بکەن بەرەو وڵاتانی رۆژئاواو دەرکەوتووە 59% خوێندکارانی زانکۆ، 69%ی مامۆستایانی زانکۆ تەنها بەهۆی دۆخی ئابورییەوە دەیانەوێت ئێران جێبهێڵن و بەرەو وڵاتانی دیکە کۆچ بکەن.

بەهۆی کوچ و جێهێشتنی وڵاتەوە ئێران رووبەڕووی کێشەی کەمیی پەرەستار بووەتەوەو رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد) لەئێران بڵاویکردووەتەوە ؛ وڵاتەکە پێویستی بە 70 هەزار پەرستار هەیەو حکومەت رازیی بووە بەدامەزراندنی 25 هەزار پەرستار، بەڵام کەمترین خواست و  داواکاریی بۆ دامەزراندن پێشەکەشدەکرێت.

کۆچی پزیشکان و پسپۆڕانی تەندروستیی لەساڵی رابردودا دوو هێندە بەرزبووەتەوە و نزیکەی 10 هەزار پزیشک ئێرانیان بەمەبەستی کۆچ و کارکردن لەوڵاتانی دەرەوە جێهێشتووەو تەنها لەیەک ساڵدا نزیکەی 30 هەزار پەرەستارو خوێندکاری بواری تەندروستیی وڵاتەکە روویان لەوڵاتانی کەنداوو ئەمریکاو ئەوروپا و کازاخستان و هەولێر لەهەرێمی کوردستان کردووە.

هەژاریی مەیلی وەچەخستنی نەهێشتووە

هێڵی هەژاریی ئێران لە 18 ملیۆن تمەن کەدەکاتە 320 دۆلار بۆ 21 ملیۆن کەدەکاتە نزیکەی 380 دۆلار بەرزبووەتەوە، لەکاتێکدا نێوەنجی موچەی کرێکارێک هەشت ملیۆن تمەنە کەدەگاتە نزیکەی 140 دۆلار.

هەر خێزانێکی دانیشتوی ئێران ئەگەر داهاتی لە 380 دۆلار کەمتر بێت لەهێڵی هەژاریدا دەژیت و بەوپێیە زیاتر لە 75%ی دانیشوانی وڵاتەکە بەهەژار ئەژمار دەکرێن.

فەرامەرز تۆفیقی، چالاکوانی کرێکاریی و نوێنەری پێشووی کرێکاران لەئەنجومەنی باڵای کار لەئێران رایگەیاند؛ حکومەت بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە تەنها بەڕێژەی 27% موچەی کرێکارانی بەرزکردووەتەوە لەکاتێکدا هەڵاوسانی ئابوریی زیاتر لە 50% بەرزبووەتەوە، بۆیە بەهۆی کەمیی داهاتەوە گۆشتی سور لەسەر سفرەی خێزانی کرێکاران و زۆربەی موچەخۆراندا نەماوەو توانای کڕین بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە.

بەهۆی دابەزینی رۆژانەی بەهای تمەن هێڵی هەژاریی لە 15 ملیۆن تمەنەوە بۆ 21 ملیۆن تمەن بەرزبووەتەوە و بەپێی ئامارێکی نێودەوڵەتی لەکۆی نزیکەی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران زیاتر لە 60 ملیۆن کەس لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و تەنانەت بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک و پێدوایستییەکانی ژیان وایکردووە کەبانکی جیهانی هۆشداریی بدەدات لەدۆخی هەڵاوسان.

بانکی جیهانی لەنوێترین راپۆرتی خۆیدا بڵاویکردەوە؛ ئێران لەڕیزبەندی ئەو 10 وڵاتی جیهانەیە کەزۆرترین بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک تۆماردەکات و هەڵاوسان بەردەوامە لەبەرزبوونەوە و هەڵاوسانی ئابوریی تایبەت بەبەرزبوونەوەی نرخی خۆراک لەوڵاتەکە گەیشتووەتە 73% و بەوەش چوارەم وڵاتی جیهانە دوای لوبنان و ئەرجەنتین و زیمبابوێ کەزۆرترین هەڵاوسانی تۆمارکردووە.

لەلایەکی دیکەوە پێگەی (تجارەت نیوز) بڵاویکردووەتەوە؛ هەڵاوسانی بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک لەئێران گەیشتووەتە 78% کەئەوە ژمارەیەکی پێوانەییە لەمێژووی ئابوریی وڵاتەکەدا.

 

شکستی گەنجبوونەوەی ئێران

لەساڵی 2021 پەرلەمانی ئێران پلانێکی بۆ گەشەی کۆمەڵگەو خستنەوەی وەچە لەوڵاتەکە خستەڕوو و خرایە بواری جێبەجێکردنەوەو لەچوارچێوەی ئەو پلانەدا سەرجەم دامەزراوەکانی وڵاتە بەرپرسیارکراون لەهاندان بۆ زیادکردنی ژمارەی دانیشتوان.

بودجەی تەرخانکراوی ئەو بەرنامەو پلانەش بەهۆی قەیرانە داراییەکانەوە 40% کەمکراوەتەوەو لەکاتێکدا ساڵی رابردوو بڕی 220 ملیۆن دۆلار بودجە بۆ گەنجبوونەوەی کۆمەڵگە تەرخانکرابوو، بۆیە هەموو پلان و هەنگاوەکان پەیوەستن بەدۆخی ئابوریی وڵاتەکەوە، بەڵام لەئامارە فەرمییەکانیشدا دەرکەوتووە ئێران لەقووڵترین قۆناغی قەیرانە داراییەکاندایەو مەترسیی سۆنامی هەڵاوسانی ئابوریی لەو وڵاتە هەیە.

لەئێستادا 44%ی دانیشتوانی ئێران بەتەمەنی ناوەند ئەژماردەکرێن بەڵام ئەگەر ئەو وڵاتە نەتوانێت چارەسەری کێشەی گەشەی کۆمەڵگەکەی بکات ئەوا لە 30 ساڵی داهاتوو کەژمارەی دانیشتوانی دەگاتە 92 ملیۆن کەس زیاتر لە 30 ملیۆن کەسی تەمەنیان لەسەروو 60 ساڵەوە دەبێت.

محەمەد بەیگی، پەرلەمانتاری ئێران رایگەیاندووە؛ بەرنامەی گەنجبوونەوە تەنها 30%ی جێبەجێکراوە چونکە 21 ئاستەنگی لەبەردەمدایە کەسەرەکیترینیان دروستکردنی هەلی کارو باشکرنی ئابوریی و دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوونە.

ژمارەی هاوسەرگیریی لە 12 ساڵی رابردوودا ساڵانە بە 900 هەزار کەس لەئێران مەزەندە کراوە، بەڵام ئەو ژمارەیە 40% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو لەساڵیکدا 500 هەزار هاوسەرگریی تۆماردەکرێت.

زۆربەی کێشەکانی ئێستای ئێران و بەتایبەت قەیرانی گەشەی کۆمەڵگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی ئابوریی و هەموو پلانەکانی رزگاربوون لەقەیرانە کۆمەڵایەتیی و مرۆییەکان پەیوەستە بەدۆخی ئابورییەکەیەوە کەهیچ ئاسۆیەکی روونی تێدا بەدیناکرێت.

place for reklam
بابه‌تی په‌یوه‌ندیدار