نوسینی: د.سەڵاح عەزیز

وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە: کنێر عەبدوڵا

بەشێوەیەکی گشتی، لەو روانگەیەی کوردەکان رووبەڕووی چەوساندنەوەی نەتەوەیی بوونەتەوە لەو وڵاتانەی هەڵگری رەگەزنامەکەیانن، پەیوەندی حزبی ناکۆک و ئایدۆلۆژیای جیاوازیان هەیە، بەدرێژایی  نیو سەدەی رابردوو پێناسەکردنی ناسنامەیەکی نیشتمانی یەکگرتوو بۆ گەلی کورد لەعێراق زۆر قورس بووە. لەساڵی 1992ـەوە کەکورد حکومەتی خۆی هەیە، یارمەتیدەر نەبووە لەپێکهێنانی ناسنامەی نیشتمانی کوردستان. بۆچی؟

ئەدەبیاتی کۆمەڵایەتی، ناسنامەی نیشتمانی بەشێوەیەک پێناسە دەکەن  کە»هەستکردنە بەسەربەخۆیی و تایبەتمەندییە رۆشنبیری و مێژوویی و کۆمەڵایەتییە هاوبەشەکانە کەکۆمەڵێک خەڵک وەک گەلێکی جیاواز لەدەوروبەر دیاری دەکات»  ئەمانە هۆشیاری بەکۆمەڵ، بەها، نەریت، هێماو باوەڕەکان دەگرێتەوە کە تاکەکان لەدەوڵەتێکی دیاریکراودا (هەرێم) کۆدەکەنەوە. ناسنامەی نیشتمانی زۆرجار توخمەکانی وەک زمان، ئاین، مێژوو، نەریت و ئەزموونە هاوبەشەکان لەخۆدەگرێت کەیارمەتیدەرن لەدروستکردنی هەستێکی بێهاوتا بەسەربەخۆیی و پەیوەندی بەنیشتمانی تاکەکەسەوە».

کوردەکان خاوەن دەوڵەتێکی نیشتمانیی خۆیان نین، هیچ جوگرافیایەکی دیاریکراوو پێناسەکراویان نییە کەتێیدا نیشتەجێبن، هیچ دەستوورێک نییە مافەکانی تاکەکان بپارێزێت و لەهەوڵی بەدیهێنانی  ئامانجە نیشتمانییەکاندا بێت. دەشێت هۆکاری ئەوە  ئاڵۆزی واقعی کوردستان بێت کەتێیدا پێکهاتەیەکی ئاڵۆزی حزبی دەسەڵات لەکوردستاندا هەیە، جیاوازی لەدیالێکتی کوردی (سۆرانی و کرمانجی)، نکۆڵیکردنی بەها و نەریتەکان (رکابەری لیبراڵیزم بەرامبەر پارێزگاران)و نەبوونی رێکەوتن لەسەر هێما نیشتمانییەکان. هەموو ئەوانە بووەهۆی لاوازبوونی ئینتیمای نیشتمانی کوردستان و بەم شێوەیە گەشەنەکردنی ناسنامەی کوردستانی سەرەڕای دەسەڵاتدارێتی خودی کورد بۆ ماوەی زیاتر لەسێ دەیە.

واقعی کورد هیچ جیاوازییەکی نییە لەگەڵ واقعی گەلانی ئەفریقاو ئەمریکای لاتین کاتێک لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە دەستیان کرد بەسەربەخۆیی لەکۆلۆنیالیزمی ئەوروپی. هۆزەکانی ئەم وڵاتانە بەهۆی نەبوونی زمانێکی پێشکەوتووەوە دەیانناڵاند، بۆیە بڕیاریاندا زمانی داگیرکەر لەپەروەردەو فەرمانگە فەرمیییەکان و میدیادا بەکاربهێنن.  یەکێک لەسوودەکانی کۆلۆنیالیزم پێکهێنانی ناسنامەی «دەوڵەت» بوو بۆ هۆزەکان کەتێیدا بوو، دوای نەوەیەک یان زیاتر وەرگیراو ناسنامەی دەوڵەت بوو بەناسنامەی دووەمی هۆزەکان دوای پەیوەندی خێڵەکییان. دوای چەند نەوەیەک ناسنامەی دەوڵەت بوو بەبناغەو لەلایەن هاووڵاتیانەوە بەرگری لێدەکرێت.

کورد دەرفەتی ئەوەی نەبووە ناسنامەی نیشتمانی کوردستان دابمەزرێنێت لەبەر ئەو هۆکارانەی کە لەسەرەوە باسکران. ئەمە کاریگەری نەرێنی لەسەر پێکهاتەکانی نەتەوەیی (وەک عەرەب و تورکمان)، و ئاینی (مەسیحی و یەزیدی)، تایەفەگەریی (سوننەو شیعەو ئاپوری و کلدانی) کرد کەناسنامەی نەتەوەیی، ئاینی یان تایەفەگەریی لەجیاتی ناسنامەی نیشتمانی کوردستانی بەکاربهێنێت، کە بووەهۆی ئاڵۆزکردنی ئینتمای نیشتمانی بۆ کوردستان و هۆکاری زیانگەیاندن بەکوردو ئەو پێکهاتانە .

جیاوازی زاراوەکان، ئاینەکان و تایەفەگەرییەکان کلتووری کوردستان دەوڵەمەند دەکەن کاتێک هەندێک لەبناغەکان دابیندەکرێت. پێکهێنانی ناسنامەی نیشتمانی کوردستانی دەکەوێتە ئەستۆی دەستەبژێر و سەرکرده سیاسییەکان و کورد لەگەڵ نەتەوەو ئاین و سەرجەم پێکهاتەکانی دیکه. لێرەدا چوار بنەما هەیە بۆ دەستپێکردنی ئەم گەشتە درێژو پێویستە.

یەکەم: دیاریکردنی جوگرافیای کوردستان

بوونی ناڕوونی لەسنووری رۆژئاواو باشووری هەرێمی کوردستان. چەند بەروارێک هەبووە کەسنوورەکان دانران، لەوانە ساڵی 1975،1991،2003و2017. پێویستە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان ئەو سنوورانە بەشێوەیەکی سەربەخۆو جێگیر پێناسە بکەن، بەبێ دەستتێوەردانە سیاسییەکان لەبەغداو هەولێر.

چەند بناغەیەک هەیە کەدەبێت بەشداری بکەن لەپێناسەکردنی سنوورەکاندا، وەک مێژووی ناوچەکەو خواستی دانیشتوانەکەی. پێویستە سنوورەکان لەڕووی ئەکادیمییەوە لەسەر بنەمای راستییەکان و توێژینەوەی زانستی دامەزرێنرێن، ئەمەش ئەرکێکە دەبێت لەلایەن ئەکادیمی و پسپۆڕانی ئەم بوارەوە ئەنجامبدرێت،   بەڵام بەرپرسیارێتی هێنانەدی  ئەم ئامانجە، لەئەستۆی لایەنە سیاسییەکان و حکومەتی هەرێمی کوردستانە. پێویستە ئەم لایەنانە بەهاوبەشی لەگەڵ عێراقدا کاربکەن بۆ گەیشتن بەیەکڕیزی و سەقامگیری پەیوەندیدار بەسنوورەوە، لەگەڵ رێزگرتن لەماف و بەرژەوەندییەکانی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان. بەو شێوەیە، دیاریکردنی سنوور لەهەرێمی کوردستان دەبێت پرۆسەیەکی وردوو شەفاف بێت کە پشت بەبناغەی زانستی و بەشداریکردنی هەموو لایەنە بەشداربووەکان ببەستێت و هێنانەدیشی پشت بەیارمەتیدانی نێوان لایەنە ئەکادیمی و سیاسییەکان ببەستێت.

دووەم: پەسەندکردنی ناسنامەی ئیسلامی وەک توخمێکی شارستانی گشتی بۆ هەموو ئاینەکان:

 زۆرینەی دانیشتوانی کوردستان ئیسلامن. بەڵام چ جۆرە ئیسلامێک؟ زۆربەی خەڵک رێوڕەسمی ئاینی و زاراوە نەریتییەکان لەگفتوگۆکانیاندا بەکاردەهێنن. زانایانی ئیسلامی پێویستە ئیسلام بەچەمکە شارستانییەکەی و بەها ئەخلاقییەکەی و رەهەندە رۆحییەکانی پێناسە بکەن پێش ئەوەی تەنها تیشک بخەنەسەر رێوڕەسمەکان.  ئیسلام، کە پشتیوانی لەئاینەکانی دیکە دەکات، باوەڕی بەدادپەروەری هەیە لەلایەن دەسەڵاتدارو بڕیار بەسەرادراوو پێشەنگی لەپێشکەوتنی زانستیدا، دەبێت پێشەنگ بێت بۆ هەموو ئایینەکان.

ئەرکی زانایانی ئاینی ئەوەیە  ئیسلام بەزمانێکی هاوچەرخ پێشکەش بکەن کەهەموو کەسێک بتوانێت لێی تێبگات، جا سەرکردە بێت یان گشت. بەرپرسیارێتی پارتە سیاسییەکان و حکومەتی هەرێمی کوردستانە بەرگری بکەن لەئیسلام و ئەو قووڵییە شارستانییەی کە بۆ کوردەکان نوێنەرایەتی دەکات.

سێیەم: پەیڕەوکردنی زمانی فەرمی یەکگرتووی کوردی بۆ هەرێم:

 دوو دیالێکتی نووسراو بەڕێنووسی لاتینی و عەرەبی گۆڕاو لەکوردستان بڵاوبوونەوە، کە لەڕووی زمانەوانییەوە هەرێمیان دابەشکرد بۆ دوو بەش و ناسنامەی کوردستانیان لاواز کرد. هەڵبژاردنی پیتە لاتینییەکان بۆ نووسینی کوردی دژایەتی کەلەپووری کوردی دەکات کە دوو سەدە لەمەوبەر وەک قوتابخانەیەک لەسلێمانی دروست بووە.

شانازیکردن بەپیتە عەرەبییەکان و بەکارهێنانیان ئەرکی ئەکادیمی و زمانناسانەو بەرپرسیارێتی میدیاو وەزارەتی پەروەردەیە بڵاوی بکەنەوەو لەئەستۆی حکومەتە بیانسەپێنێ و بیانپارێزێت. ئەمە بەو مانایە نییە کە زمانەکانی دیکە بەکارنەهێنێت و بەپیتی هەڵبژێردراویان لەو شارەدا بنووسرێت کە تێیدا دەژین، بەڵکو ئەوە دوای بەکارهێنانی زمانی فەرمی کوردیی دەبێت.

چوارەم: پەسەندکردنی دەستوورێکی هاوچەرخ:

 لەئەستۆی سەرکردایەتی کورد بوو کە لەساڵی 1992ـەوە  دەستوورێک بۆ کوردستان هەڵبژێرێت. نەبوونی دەستوور بووەهۆی پەسەندکردن و دەنگدان بەدەستووری عێراق لە 2005. بەهۆی بارودۆخی نائاسایی کوردستان و چۆنێتی بەڕێوەبردنی لەلایەن هەردوو حزبی دەسەڵاتدارەوە، یاساکان بۆ خزمەتکردنی دۆخی ئێستا رێکخراون نەک بۆ دەستوورێکی مەدەنی و هاوچەرخ.

لەبەرئەوە، دەستەبژێر دەتوانێت بەشداری بکات لەدامەزراندنی ناسنامەی نیشتمانیی بەپێشنیارکردنی سنوور بۆ کوردستانی عێراق و ئیسلام وەک ئاین هەڵبژێرێت و زمانی یەکگرتووی کوردی بەکاربهێنێت و دەستوور دابنێت. لەو کاتەدا ئەرکی پارتە سیاسییەکان دەبێتە هێنانەدی ئەوە. پاشان، نەوەی داهاتوو ناسنامەیەکی نەتەوەیی کوردستانیان دەبێت. بەرپرسیارێتی هەر حکومەتێکی نیشتمانی بریتییە لەپاراستنی ناسنامەی و پەرەپێدانی ناسنامەی نیشتمانی و کارکردن بۆ گەشەکردنی.