عەلی مەحمود محەمەد

ئەم جەنگە بۆ حەماس  و لیكۆد  شەڕێكی باش بوو، چونكە لەبەرنامەی هەردولایاندایە یەكتری تەواوبكەن، حەماس هەموو جوو لیكۆدیش حەماس و جیهاد، راگەیاندنی جەنگ لە 7ی ئۆكتۆبەر دەرگاكەی كردەوە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەی دوورو نزیكەكانیان، تاكتیك و ستراتیجییەكانیان، سەرباری شەڕی هەردوولایان لەگەڵ عەلمانیەكان ناوخۆیان، بەم جەنگە هەموو دەرگایەكیان لەبەردەمیان داخست، مرۆڤایەتییان پەراوێزخست، تا ئاستی ئەوەی وەك خائین سەیربكرێن، لایەنگرانی تیۆری ململانێی شارستانیەتەكانیش وەك ئەوەی هەنگوینیان لەكونە دارا دۆزیبێتەوە بانگەشەی دروستی بۆچوونەكەیان دەكەن بەوەی جەنگەكە ئاینییە، ئەوان هەموو رووداوەكان تەنها لەڕۆژی 7ی ئۆكتۆبەر دەبیننەوە، نەك مانگەكەی دواتر كەزیاتر لە 10 هەزار كەسی بێتاوان بوونە قوربانی وێڕای ئابڵوقەی ئابووری بڕینی ئاوو كارەبا لەهاووڵاتیانی كەرتی غەزە.

جەنگەكە یەك پاكێجە 7ی ئۆكتۆبەر كە لەچەند كاژێرێك هەزارو 400 كوژراوو 250  دیل كەقوربانییەكان زۆرینەیان خەڵكی سڤیلن، پاكێجی دووەم سزادانی خەڵكانێك بەكۆمەڵكوژی و ئابڵووقەی ئابووری  پەیوەندییان بەحەماسەوە نییە، هەردوو  تاوانەكەش دەچێتە چوارچێوەی تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بەمرۆڤایەتی تا ئاستی جینۆساید، نكۆڵیكردنیش لێیان بۆخۆی تاوانە.

عوفەر كسیف پەرلەمانتارێكی چەپی جووە رەخنەی گرت لەجەنگ، 45 رۆژ لەپەرلەمان سڕ كراو 14 رۆژیش موچەكەی بڕا، كەواتە تەنها گوێ لەكەڕەناكانی جەنگ دەگیرێت.

پێش  ئەم خولەی جەنگ 43%ی هاووڵاتیانی ئیسرائیلی بوونی دەسەڵاتێكی فەڵەستینییان بەقازانج دەزانی، تەنها 13% دژ بوون یەک،  لەبەرامبەردا 54%ی فەڵەستینییەكان پێچەوانەی حەماس لەگەڵ چارەسەری دوو دەوڵەتن لەپاڵ یەكتر بۆ فەڵەستین و جوو دوو، ئێستا  بەهۆی فەزای جەنگ و رژانی خوێنەوە ئەم راپرسییانە بەقازانجی هەردوو پارتی راستڕەوی فاشستی حەماس  و لیكۆدو هاوپەیمانەكانی گۆڕاون، خوێن هەلی عەقڵی نەهێشتووە، با بزانین  بەڕاستی خەڵكی غەزە شایانی ئەم سزادانە بەكۆمەڵەن لە بری تاوانەكانی 7ی ئۆكتۆبەر؟.

حەماس  و هەڵبژاردن

حەماس لەساڵی 1996 بەشداریكردنی لەهەڵبژاردن رەتكردەوەو بەحەرامی زانی، بەڵام  كاتێك لەهەڵبژاردنی شارەوانییەكان لەساڵی 2005 سەركەوتنی  بەدەستهێنا،  33,5%ی دەنگەكانی هێنایەوە سێ، ساڵی دواتر لە 2006 بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی فەڵەستینی كرد،  ئەوەش بووە دوا هەڵبژاردن  بۆ خەڵكی غەزە.

لەوكاتەوە بۆ هەنووكە هەژدە ساڵە تەنانەت هەڵبژاردنی پۆلێكی قوتابخانە،  گوندو یانەیەكیش لەكەرتی غەزە نەكراوە، هەرچەندە لەو هەڵبژاردنەی شارەوانییەكان  فەتح لەكۆی هەشت شارەوانی پێنجی بردەوە، واتا غەزەش  هێلكەی پاككراو نەبووە بۆ حەماس.

لە رێكەوتی 25-1-2006 دوا هەڵبژاردنی پەرلەمان لەفەڵەستین بەهەردوو كەرتەكەیەوە لێواری رۆژئاواو كەرتی غەزە كرا، حەماس 44,45%ی دەنگەكان و 74 كورسی بەدەستهێنا،  فەتح  41,43%ی دەنگەكان و 45 كورسی هێنایەوە  لەكۆی 132  كورسی پەرلەمانی فەڵەستین.

لەئەنجامدا حەماس لە رێكەوتی 29-3-2006 حكومەتی بەتەنها پێكهێنا بەسەرۆكایەتی ئیسماعیل هەنییە، بەهۆی نەدانی موچەوە  لەئەیلولی 2007دا  كەرتی گشتی مانگرتنی گشتی راگەیاند، كێشەو ئاڵۆزی لەگەڵ فەتح درووستبوو،  چونكە حەماس نەیتوانی موچەیان دابین بكات، لە رێكەوتی 8-2-2007 رێككەوتن حكومەتی ئیتلافی لەنێوان فەتح و حەماس پێكبهێنن، لێ لە رێكەوتی 14-6-2007  حەماس دەستی بەسەر تەواوی كەرتی غەزەدا گرت، دوا تەڵە موی پەیوەندی نێوانیانی پچڕی، رۆژی دواتر مەحمود عەباس تاك لایەنە سەلام فەیازی كردە سەرەك وەزیران، لەوكاتەوە دوو ئیدارەیی دەستیپێكرد، بەڵام بێ دەرگەڵە چوونكە دووری نێوانیان 115 كیلۆمەترە.

لە رێكەوتی 11-12-2021 و 25-3-2022 هەڵبژاردنی شارەوانی لەكەرتی لێواری رۆژئاوا ئەنجامدرا، حەماس نەچووە ناو كایەكەوە.

بەپێی راپرسییەكان  پێش رووداوەكان 7ی ئۆكتۆبەر 63%ی هاووڵاتیانی فەڵەستینی  داوای گۆڕینی سەركردایەتی فەڵەستینی دەكەن تاچالاكترو كەمتر گەندەڵ بێت، واتا زۆرینە رازی نین لەوانەی حەماس و فەتح ،  65%یش داوا لەحەماس و فەتح دەكەن هەڵبژاردنی ئازادو پاكژ  ئەنجامبدەن چوار، بەڵام حەماس  ئەو مەقولەیەی سەلماند كە لایەنێكی ئیسلامی لەهەڵبژاردن سەربكەوێت دەبێتە دوا هەڵبژاردنی وڵات.

حەماس رێگای نەداوە خەڵك راپرسی لەسەر شێوازی حوكمڕانییەكەی بكەن، تا بزانن لەدەرەوەی راپرسی چۆن وەڵامی دەدەنەوە، هەرچەندە پێویستە ئەوە بزانین لەماوەی ئەم 18 ساڵەی دەسەڵاتداری حەماس هەژاری و بێكاری زیادیان كردووە، دادپەروەری نەبووە، ئازادی بڤە بووە، زانست و پیشەسازی  وێران بوونەو ئابووری داتەپیووە....

بودجەی كەرتی غەزە

بودجەی حكومەتی حەماس لەكەرتی غەزە  تەنها 630 ملیۆن دۆلار بووە لەساڵی 2011 ، لەساڵی 2012 زیادیكردووە بووە بە 769 ملیۆن دۆلار، واتا  بەئەندازەی یەک مانگی موچەی هەرێمی كوردستان.

زۆربەی پارەداركردنی كارگێڕی حكومەتی كەرتی غەزە هاوكاری دەرەوەیی بەتایبەت ئێران، قەتەر،توركیاو ئەمەریكا، یەكێتی ئەوروپا، جامیعەی عەرەبی و رێكخراوەكان دەیكەن، ئێران  ساڵانە نزیك 300  ملیۆن دۆلاری داوە بەحەماس، ئەردۆغانیش هاوكاری كردووە، نموونە  لەساڵی 2012  بە 300 ملیۆن دۆلار بەشداری بودجەی حكومەتەكەی حەماسی كردووە.

لایەنێكی دیكە لەداهاتی حكومەتی حەماس لەكەرتی غەزە ناردنەوەی پارەی پەنابەرانە بۆ ناوەوە كەنزیك 20%ی خەڵكەكەی لەسەر دەژێت،  تەنانەت دابینكردنی  بودجە زەكات و پشكی خێرەومەندانیش لەناوخۆو دەرەوەی تێدەكەوێت پێنج.

دوو سەرچاوەی دیكەش  بۆ داهات  هەیە  لەكەرتی غەزە ئەویش 18هەزارو 500 كرێكاریان لەناو ئیسرائیل كاردەكەن موچەكانیان باشە.

كەرتێكی دیكەی ئابووری قاچاخچێتی ناو نەفەقەكانە لە سیناوە بۆ ناو كەرتی غەزە، دیارە كۆڵبەرەكان زۆرینەیان بەمەحسوبیەت لەو جێگایە دانراون لەقاچاخچییە دەستڕۆیشتووەكانی حەماسەوە نزیكن،  لێرە حەماس ساڵانە لە 300 ملیۆنەوە بۆ نیو ملیار دۆلار داهاتی دەستدەكەوێت.

ئیدارەی ئابووری حەماس

بەپێی ئاماری  رێكخراوی ئۆنكتادی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان داهاتی تاك لەكەرتی غەزە نیوەی لێواری رۆژئاوای حكومەتەكەی فەتحە، رێژەی بەشداری كەرتی پیشەسازی لەبەرهەمی نەتەوەیی تەنها 8% ە، واتا بۆ نیوەی پێش كودەتای حەماس دابەزیوە، بەشداری كەرتی كشتوكاڵیش  لەكۆی بەرهەمی نەتەوەیی لە 9% ەوە بۆ 5% دابەزیوە، واتا رێژەی  هەردوو كەرتی بەرهەمهێنی ئابووری پیشەسازی و كشتوكاڵ جێگای حەسودی نییەو وێرانكراون لەلایەن دەسەڵاتدارێتی حەماسەوە، هەرچی پشكی كەرتی غەزە لەكۆی ئابووری قەوارەی فەڵەستینی لەنیوەوە بۆ چارەكی كۆی ئابووری فەڵەستین دابەزیوە.

ئەمە سەرباری  ئەوەی 60%ی  كارەبای غەزە لەئیسرائیلەوەیە، تەنانەت كارەبای ئەوەی نییە بۆ دابینكردنی پاككردنەوەی ئاو بەكاریبهێنێت بۆ هاووڵاتیانی شەش.

بەگشتی داهێنانی حەماس تەنها لەلێدانی تونێل لەژێر زەوی كەگەیشتووەتە 500 كیلۆمەترو خۆ پڕچەككردن بووە.

ئیسرائیل دوای ئەم جەنگە غەزەش بۆ حەماس جێبهێڵێت،  بە دەیان ساڵی دیكە  ناتوانێت تەنها چیمەنتۆ بۆ چاككردنەوەی خانووە  رووخاوەكان دابین بكات، كە بەكۆڵ لەتونێلەكانەوە لەمیسرەوە هاوردە دەكرێت.

ئەدی ژیانی هاووڵاتیانی غەزە

حەماس ژیانی خەڵكی غەزەی وێران كرد، لەساڵی 2022ەوە زیاتر لەنیوەی هاووڵاتیانی غەزە بەپێی وتەی رێكخراوی  فاوی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان ئاسایشی خۆراكیان نییە.

رێژەی هەژاری لەكەرتی غەزە 53%یە، بەڵام لەكەرتی لێواری رۆژئاوا، ئەو بەشەی لەژێر دەستی فەتحی عەلمانییە 13,9%یە، هەروەها 33,7%ی هاووڵاتیانی كەرتی غەزە زۆر هەژارن، بەڵام لەكەرتی لێواری رۆژئاوا ئەو رێژەیە تەنها 5,8%ە حەوت.

هەروەها 83%ی كرێكاران لەكەرتی غەزە بە كەمتر لەلانی كەمی كرێ كاردەكەن، كە 520 دۆلارە لەمانگێك هەشت.

زۆرجار كرێی كرێكاران ئەوەی وەریدەگرن نیوەی لانی كەمی كرێیە بەكاژێری كاركردنی زیاترەوە نۆ. 

ئەمە  لەكاتێكدایە لانی كەمی كرێ  لەوڵاتی ئیسرائیل مانگانە هەزارو 400 ئیرۆیە، بۆ ساڵی داهاتوو دەبێتە هەزارو 600 ئیرۆ 10.

هەروەها بۆ دەرچووان و گەنجان و ژنان كێشەكە زۆر قورسترەو رێژەی بێكاری لەناویان زۆر زیاترە،74%ی دەرچووانی زانكۆ لەكەرتی غەزە بێكارن 11.

ئازادییەكان

  لەساڵی 2011  عەبدول لەتیف موسا ئیمارەی ئیسلامی لە رەفەح دامەزراند، حەماس پەلاماری دان و ئەمیرو نۆ لەئەندامانی كوشت. پەلاماری جند ئەنساراللەی سەر بەقاعیدەی داو 22ی لێكوشتن، پەلاماری جیهادو تەوحیدی سەر بەداعشیدا لەساڵی 2015، ئەمانە هەموو هاوئاوازی بن بەم شێوەیە مامەڵەیان لەگەڵدا بكات دەبێت بەرامبەر بەفەتح و لایەنە چەپگەراكان و ژنان و خەڵكی دیكە چی بكات؟؟.

پەروەندەی حەماس لەبەرامبەر ئازادییەكان و  رۆژنامەگەری پەروەندەیەكی رەشە، بەپێی راپۆرتەكان 12.

دوا راپرسی بۆ حەماس كارەسات بوو

رۆژێك پێش 7ی ئۆكتۆبەر تۆڕی بارۆمیتەری عەرەبی بەهاوكاری ناوەندی فەڵەستینی بۆ توێژینەوەی سیاسی و گۆڤاری فۆرین ئەفیرەزی ئەمەریكی بەپشتیوانی سندوقی نیشتمانی ئەمەریكی بۆ دیموكراتیەت راپرسییەكیان ئەنجامدا، راپرسییەكە راستەوخۆو رووبەڕوو ئەنجامدراوە، لەئەنجامدا دەركەوت زۆربەی هاووڵاتیانی كەرتی غەزە باری ئابوورییان خراپە بەهۆی دەسەڵاتی خراپی حەماس، 44%یان هیچ متمانەیەكیان بەحەماس نییە، لەبەرامبەردا 29%یان زۆر متمانەیان بەحەماسە،  72%یان پێیان وایە گەندەڵی لەدەسەڵاتی حەماس هەیە، هەروەها زۆرینەی هاووڵاتیانی غەزە ئایدۆلۆجیای حەماس رەتدەكەنەوە.

بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی قەوارەی یەكگرتووی فەڵەستینیش مەروان بەرغوسی 32%و ئیسماعیل هەنییە 24%و مەحمود عەباس 21%ی دەنگەكان دەهێننەوە ئەگەر لەوكاتە هەڵبژاردن بكرابایە، مەروان بەرغوسی زیندانییەو سەر بەڕێكخراوی فەتحە، هەروەها بەپێی ئامارەكە 78%ی هاووڵاتیانی غەزە كێشەی دابینكردنی خۆراكی رۆژانەیان هەیە.

بەگشتی تەنها 27%ی هاووڵاتیان حەماس پارتی بژاردەیانە، لەساڵی 2021  ئەو رێژەیە 34% بووە 13.

كەواتە 73%ی ئەو خەڵكەی لەغەزە  ئەمڕۆ بوونەتە قوربانی نەك لایەنگرو دەنگدەری حەماس نین، بەڵكە بەشێكی نەیاری توندین، ئێستا  لەجیاتی ئەو سزا دەدرێن، هەر پێنج دەقە منداڵێكیان لێدەكوژرێت، ئەوان پێشتر حەماس سزای سیاسی و برسیكردنی دابوون، ئێستا نەتەنیاهۆ.

لەكاتێكدا خەڵك لەبری حەماس سزادەدرێن  زۆرینەی مەكتەبی سیاسی حەماس و خێزانەكانیان لەدەرەوەی فەڵەستین دەژێن بەتایبەت لەشاری دۆحە، بەهەردوو كەسایەتی یەكەم و دووەمیان خالد مەشعەل و ئیسماعیل هەنییەو ماڵ و منداڵیان و حەوت ئەندامی مەكتەبی سیاسییانەوە.

خالید مەشعەل لەژیانی تەنها سێ رۆژ كەرتی غەزەی بینیوە، موسا ئەبو مەرزوق تەنها پێنج رۆژ گەڕایەوە بۆ غەزە، كەچی بەوتارە ئاگراوییەكانیان هانی گەنجان دەدەن بۆ غەزاو جیهاد، ئەبو شادییە دۆستەكەی هەژاران كەڕۆژانە شیرینی بەسەریان دابەشدەكرد دەبێتە قوربانی 14.