ڕێبوار عەلی

١- چەمکی پەروەردە:

وشەی پەروەردە زاراوەیەکی گشتگیرە، کردەی پەروەردەکردن و پێگەیاندن و فێرکردن و راهێنان  لەخۆدەگرێت. «پەروەردە هونەرێکە هەردوو زانستی کۆمەڵناسی و دەروونزانی دەبنە جوتێک سی و لەڕێگەیەوە هەناسەی پێدەدەن، یەکەمیان ئامانج و دووهەمیان هۆکاری پەروەردەییان پێ دیاریدەکرێت».

پەروەردە  لەگەشەکردن و بنیادنانی مرۆڤدا بەشداری دەکات، لەڕووی لاشەو ئاوەزوو دەروون و رەفتارو ئاکاریدا بۆ ئایندەسازو ئامادەی دەکات. هەوەها لەگەشەکردنی کۆمەڵگەدا، لەبواری کۆمەڵایەتی و ئابوری و رۆشنبیری و سیاسییەوە بەشداری دەکات. بەومانایەی مرۆڤی هاوچەرخ دروستدەکات، تاکو لەڕەوتی پێشکەوتن و شارستانی بەشداری بکات و دوانەکەوێت.

ئەفلاتون دەڵێت: «پەروەردە راهێنانی سروشتی خۆڕسکی مرۆڤە، لەسەر بەها باڵاکان و شکۆمەندی».

ئەرستۆ دەڵێت: « پەروەردە ئامادەکردنی ئاوەزی مرۆڤە بۆ وەرگرتنی زانست و زانیاری، هەروەک چۆن زەوی رووەک و گژوگیا پەروەردە دەکات».

هیگڵ دەڵێت: « ئامانجی پەروەردە، فێربوونی ئیشکردن و هاندانی کاری هەرەوەزیە».

«پەروەردە بونیادێکە زۆر لایەن دەگرێتەوەو لەگشتێتی خۆیدا سیستمێک پێکدەهێنێت. سەرچاوەی بنیادەکە فەلسەفەی پەروەردەییە، کە لەسەر بنەمای فەلسەفەی کۆمەڵگە یان فەلسەفەی دەوڵەت دادەڕێژرێت. واتە لەهەر کۆمەڵگەیەکدا بەپێی تایبەتمەندییەکانی ئەو کۆمەڵگەیە تەلاری پەروەردە بنیاد دەنرێت.» (فوئاد قەرەداغی/بەرەوگوتاری پەروەردەیی نوێ/سلێمانی/2002)

ریفۆرمی پەروەردەیی:

ریفۆرمی پەروەردەیی یان چاکسازی لەکردەی پەروەردەیدا، ئەرکێی پێویست و بەردەوامە. هەر کاتێک لەوڵاتدا قەیران و کێشەی ریشەیی دەرکەوت، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ سیستمی پەروەردەو لەوێوە نەخشەڕێگای چارەسەرکردنی دابڕێژرێت. ریفۆرمی پەروەردەو فێرکردن، کۆڵەکەی بەدیهێنانی گەشەکردن و کلیلی کرانەوەو پێشکەوتنی بواری کۆمەڵایەتی و ئابوریە. دابینکەری پارێزبەندی تاک و کۆمەڵە، لەبەڵای نەزانی و دەردی هەژاری.

دەستپێکردنی ریفۆرمی پەروەردەیی کارێکی ئاسان نییە، پرۆسەیەکە چەند رەهەندێکی هەیە.»هیچ ریفۆرمێکی پەروەردەیی لەئارادا نابێت، ئەگەر پێشوەخت خودی ریفۆرمەکە رۆح و ئەقڵییەت و شێوازی روانین و بیرکردنەوەو دنیا بینیمان نەگرێتەوە. شۆڕش دەبێت لەناو ئینساندا هەڵبگیرسێت، پێش ئەوەی لەناو شتەکاندا هەڵبگیرسێت».

 گرنگیدان بەکەرتی پەروەردە لەوەدایە، کەپێگەیشتنی هەر کۆمەڵگەیەک بەپێشکەوتنی پەروەردە دەستپێدەکات، لەبەرئەوەی پەروەردە بەژێرخانی کۆمەڵگەی تەندروست دادەنرێت و هەر لەو کەرتە گرنگەوە ئایندەی کەسێتی نەوەکان دادەڕێژرێت و بەئاقاری پێشکەوتن ئاراستە دەکرێن.

«پێوانەکردنی ئاستی پێشکەوتنی هەموو کۆمەڵگایەک، بەندە بەئاستی خوێندن و خوێندەوارییەوە. هەر وڵاتێک بەرنامەی فێرکاری و بەرنامەی کاری قوتابخانەی نەبێت، ئاستی فێرکاری تیایدا لەئاستێکی نزمدا دەبێت. گرنگترین بنەماش بوونی دیموکراتیە لەسیستەمی فێرکاریدا. دیموکراتی دەبێت شێوەی پەروەردەی قوتابیان بێت، هەر لەباخچەی ساوایان و قوتابخانەی سەرەتاییەوە تا زانکۆکان. قوتابی و خوێندکار لەقوتابخانەدا دەبێت فێری دوو شت بێت: زانست و دیموکراتی».

بنەماکانی ریفۆرمی پەروەردەیی:

ریفۆرمی پەروەردەیی چەند بنەمایەکی هەیە لەسەری رادەوەستێت، لەوانە:

١- بەبێ ریفۆرمی سیاسی و ئابوری و رۆشنبیری، ریفۆرمی پەروەردەیی هەرگیز بەدینایەت.

٢- کارێکە پەیوەستە بەهەموو کۆمەڵگەوە. بۆیە هەمووان دەبێت بەپێی پێویستیەکانی ئەو ریفۆرمە بەشداربن تیایدا.

٣- ریفۆرمێکی نوێباو هاوچەرخ بێت، بەجۆرێک گونجاوبێت لەگەڵ داواکاریەکانی ژیان و گوزەرانی هاوچەرخدا.

٤- رەهەندی رۆشنبیری و شارستانی هەبێت و ئامانجی ئامادەکردنی هاووڵاتی باش بێت، بۆ ئەو کۆمەڵگەیە.

٥- بەوردی چاودێری بکرێت و بەدواداچوون بۆ دەرهاویشتەکانی بکرێت، بەشێوازی سەربەخۆو تایبەتمەندو دواتر چارەسەری کەموکوڕیەکانی بکرێت.

نموونەی ریفۆرمی پەروەردەیی سەرکەوتوو:

وڵاتێکی وەکو ویلایەتەیەکگرتووەکانی ئەمریکا رێژەی  ٥.٥٪ی داهاتی نەتەوەیی خۆی، بۆ پرۆسەی پەروەردەو خوێندن تەرخانکردووە. لەساڵی ١٩٩٢ وایان لێکدایەوە ئەگەر پرۆسەی خوێندن بەو شێوەیەی کە لەوڵاتەکەیاندا هەیە بەردەوام بێت، ئەوا دوای بیست ساڵی تر مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییان لەلایەن ئەڵمانیاو یابانەوە، لەڕووی پێشکەوتنی زانستییەوە لەسەر دروست دەبێت ! بۆیە کۆنگرێسی ئەمریکی یڕیاری ریفۆرمی پەروەردەیی (Education Reform)ی لەو ساڵەدا دەرکرد. بۆ ئەوەی لەبواری زانست و زانیاریدا، هەر لەپێشەنگدا بمێننەوەو سەرکردایەتیکردنی  جیهان لەدەستنەدەن.

لەوڵاتێکی وەکو کۆریای باشوردا قوتابخانە پیرۆزی خۆی هەیە، چونکە لایان وایە پەرەردەو خوێندن بنەمای ئەو ئەزموونە گەورەیەی ئەوانە. ئەوەش هۆکاری سەرەکی کۆریای باشوور بوو، لەقۆناغی زۆر دواکەوتووەوە بۆ قۆناغێکی هێندە پێشکەوتوو چوون، کە لەئاستی هەموو جیهاندا لەبوارە جیاجیاکانی ئابوری و رۆشنبیری و سیاسیدا حسابی تایبەتی بۆ دەکرێت. کۆریەکان زۆر گرنگی بەمیتۆدی خوێندن دەدەن، هەموو هەشت ساڵ جارێک میتۆدی خوێندنیان دەگۆڕن بەجۆرێک لەگەڵ گۆڕانکاریە پەروەردەیی و زانستیەکاندا بگونجێت، بەڵام دواتر گەیشتنە ئەو بڕوایەی ماوەی گۆڕانکاری کەمبکەنەوە، ئێستا هەموو پێنج ساڵ جارێک هەموو میتۆدەکانی خوێندن دەگۆڕن.

رەوشی پەروەردە لەکوردستان:

ساڵی ٢٠٠٧ هەوڵی ریفۆرمی پەروەردەیی لەهەرێمی کوردستان دەستیپێکرد، یەکێک لەو کارە باشانە ئامادەکردنی چەند راپۆرتێک بوو لەلایەن وەزارەتی پەروەردەوە، کەتیاندا بەجۆرێکی بابەتیانە رەوشی باری پەروەردەیی لەهەرێمی کوردستان هەڵدەسەنگێنن، لەدەستپێکی ئەو راپۆرتانەدا دەنووسن:

«پێشەکی دەبێت دان بەوەدا بنێین کە لەکوردستان تەنها خوێندن هەیە نەوەک پەروەردە، ئەو هەموو دیاردە ناهەموارانەی کەئێستا لەدەزگاکانی پەروەردەو بەتایبەتی لەقوتابخانەو خوێندنگاکان بەرچاو دەکەوێت، زۆربەی دەگەڕێتەوە بۆ سەر ئەو سیستەمە کۆنەی پەروەردە، کەزۆربەی بەرپرسانی حکومەت بەعەقڵێکی کۆن و دواکەوتووانەو خۆپەرستی و نادیموکراسیانە کارو مامەڵە لەگەڵ پەروەردەدا دەکەن... ئەو دیاردە ترسناکانەی لەناو دامودەزگاکانی پەروەردە، رۆژ لەدوای رۆژ لەپەرەسەندندان، پرۆسەی پەروەردەی خستووەتە مەترسی و بەرەو دواوە دەڕوات. زۆر گوناهە نەوەی کوردستان ببێتە قۆچی قوربانی ململانێی حزبایەتی و دەستتێوەردانی خەڵکانی ناپەروەردەیی بۆ ناو کاری پەروەردە، بەمەبەستی جێبەجێکردنی ئارەزووی تایبەت».

لەدوای ئەوەی وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی هەرێم لە٢٤ی ئایاری ٢٠٠٧ لەبەر رۆشنایی ئەو راپۆرتاندا کۆنگرەی ریفۆرمی پەروەردەیی دەبەستێت، د.دڵشاد عەبدولڕەحمان وەزیری پەروەردەی ئەوکاتەی هەرێم، لەدیباجەی بەرنامە پەروەردەییە نوێکەیدا رایدەگەێنێت: « ئەمڕۆ لەژێر رۆشنایی ئەو پڕۆژەیە بۆ یەکەمجار لەکوردستاندا دەبینە خاوەنی سیستەمی قوتابخانە بنەڕەتییەکان و خوێندنگە ئامادەییەکان، کەمۆرکی سیستەمێکی مۆدێرن و خاوەن فەلسەفەیەکی پەروەردەیی دیموکراتی رۆشنیان پێوەیە، کەئامانجەکانی وەزارەتی پەروەردە دێنێتەدی. کەئامادەکردنی نەوەیەکی وشیارو خوێندەوارو نیشتیمانپەروەر، بۆ ئەوەی خاوەنی بیرکردنەوەیەیەکی زانستیانە بێت و هاونیشتیمانیەکی گۆشکراو بەزانست و زانیاری و رەوشت بەرزی بێت، توانای وەرگرتنی پەرەسەندن و گۆڕانکاییە شارستانیەکانی هەبێت و لەمافەکانی مرۆڤ تێبگات، باوەڕدار بێت بەسەرەتاکانی دیموکراتی و هاووڵاتیبوون».

لەدوای هەموو ئەو هەوڵانەی بۆ پرۆسەی ریفۆرمی پەروەردەیی ئەنجامدران لەهەرێمی کوردستان، ئێستا دەبینین پرۆسەی پەروەردەو فێرکردن، وەکو هەموو کایەکانی تری ژیان رۆژبەڕۆژ بەرەو دواوە دەگەڕێتەوەو دووچاری چەندین قەیرانی جۆراوجۆر هاتووە، سەرباری کۆمەڵێک لاوازی بەردەوام، کردەی پەروەردە بووەو چاکسازییەکانیش نەیانتوانیوە تێیپەڕێنن، لێرەدا بەکورتی ئاماژەیان بۆ دەکەین:

١-دیارینەکردنی هەستیاری پلەی مامۆستایەتی و پەروەردەکاران لەفەلسەفەی حوکمڕانیدا، کە لەوڵاتە پێشکەوتووەکان و کلتورە رەسەنەکاندا، لەئاستی باڵادایەو بژێویی ژیانیان لەسەرەوەیە.

٢-لەکوردستاندا پرۆسەی فێرکردن و تەواوکردنی پڕۆگرامەکان و دواجار وەرگرتنی بڕوانامەیە کاری پێدەکرێت، پرۆسەی پەروەردەکردن و را‌هێنان لەسەری، هێڵێکی نادیارەو خۆکردەو هیچ میکانیزم و ئامرازێک نییە بەشێوەیەکی فەرمی ئاراستەی بکات، شتی گشتی نەبێت. بۆ نموونە ماوەی دوو ساڵە لەساڵنامەی خوێندندا هاتووە سێ رۆژی یەکەمی سەرەتای ساڵ باسی نیشتمان و هاووڵاتیبوون و بەها باڵاکان بۆ خوێندکاران بکرێت، بەبێ بوونی هیچ بەرنامەیەکی دیاریکراو. ئێمەی مامۆستایان وەکو نەریتی کوردایەتی، کاتێک لەپۆلەکاندا باسی نیشتیمانپەروەری و دادو یەکسانیمان دەکرد، خوێندکارەکان پێکەنینیان بەوشەی کوردایەتی دەهات!

٣-جێبەجێکردنی سیستەمی کاڕگێڕی پەروەردەیی لاواز، هەر لەوەزیرو ئەنجومەنی وەزارەتەوە، هەتاکو بەڕێوەبەری گشتی و بەڕێوەبەری بەش و بەڕێوەبەری ناوەندەکانی خوێندن. هەروەک لە دووتوێی راپۆرتەکانی وەزارەتی پەروەردەی هەرێمدا دانیانناوە بەم راستیە تاڵەداو نووسیویانە: « بێ هێزی رەوش و بواری کارگێڕی و سستی راپەڕاندنی کاری ئیداری، دانانی خەڵکانی بێتواناو ناشایستە لەشوێنە ئیدارییە پەروەردەییەکان».

تەنانەت سەرجەم وەزیرەکانی پەروەردەی حکومەتی هەرێم تایبەتمەندی و پسپۆڕییان لەبواری پەروەردەدا نەبووەو تەنها یەک کەسیان مامۆستای قوتابخانە بووە. سەیر لەوەدایە تیایاندایە پسپۆڕی بواری تیرۆرو سەربازی و سوتەمەنی و کشتوکاڵ و یاسا...هتد بوون. کە لەوڵاتانی پێشکەوتوودا وەزیری پەروەردە دەبێت پڕۆفیشناڵ و تەکنۆکراتبن و لەئاستی بەرزی مەعریفی و زانستیدابن و جگە لەپەروەردەو زانست، وابەستەییان بۆ هیچ حزب و ئایدۆلۆژیایەک نەبێت.

٤-دەستتێوەردانی حزب لەکاروباری پەروەردە، لەلایەن لق و مەڵبەندو ناوچەو کۆمیتەوەو سەرجەم مەکتەبەکانی حزبی خۆسەپێنی دەسەڵاتەوە. هەروەک خودی راپۆرتنووسەکان دانیان پیادا ناوە «دەستتێوەردانی هەندێ لەبەرپرسانی حکومی و حزبی، لەکاری پەروەردە بۆ هەندێ مەبەستی تایبەت».

٥-دانانی بەڕێوەبەرەکانی ناوەندەکانی خوێندن لەلایەن حزبەکانی دەسەڵاتەوە، بەجۆرێک دەستتێوەردانی حزب لەم بوارەدا چڕکراونەتەوە، دەتوانین بڵێین رێژەی ٩٩٪ی بەڕێوەبەرەکان لەلایەن کۆمیتەو ناوچەوە بەپاکانەی حزبی دادەنرێن بەبێ رەچاوکردنی پێوەرە ستانداردەکان، رێژەی ١٪یان نەبێت کەسانی سەربەخۆن و لەدەرەوەی ئەو دوو حزبەن و بەناچاری و لەپێویستیدا دانراون. راپۆرتەکان دانیان بەلاوازی ئەو جۆرە بەڕێوەبەرانەدا ناوەو نووسیویانە: « بەگشتی قوتابخانەکانمان لەئاستی ئاواتخوازی خۆماندا نین و بەڕێوەبەر پێشی هاوکارەکانی خۆی، ئەڵقەی لاوازی زنجیرەی کرداری پەروەردە پێکدێنێت، چونکە  ساڵانە ژمارەیەکی زۆری بەڕێوەبەرو دەستەی بەڕێوەبردنی قوتابخانەکان دەدرێنە لێکۆڵینەوەو سزادەدرێن. بەڵام جێگای خۆیەتی ئەگەر بڵێین: بوونی بەڕووبەری لاواز دەگەڕێتەوە بۆ رێگای دەستنیشان کردنەکەی، بۆ ئەم شوێنە گرنگ و ناسکە کەوا دیارە بەپێی مەرج و خەسڵەت و رێنماکان دانەنراون».

٦-گۆڕینی ناتەواوی پرۆگرامەکانی خوێندن و وەرنەگرتنی بیروڕای مامۆستایان لەسەری و چەند بارەکردنەوەی هەڵەکانیان. لەچەند ساڵی رابردوودا هەر گۆڕانکارییەک لەپرۆگرامەکانی خوێندندا کرابێت راپرسی بەمامۆستایان و پسپۆڕانی بوارەکە نەکراوەو لەسەرەوە ئەنجامداراوە، ئەو هەڵانەشیان راست نەکردووەتەوە کەمامۆستایان لەکاتی جێبەجێکردنی پڕۆگرامەکاندا پێی گەیشتوون. تەنانەت نەیانتوانیوە بابەتەکان بکەن بەدوو بەشی جیاواز، کەخۆیان چەند بەشێکی جیاوازن و کراون بەدوو کۆرسی خوێندنەوە، بۆ نموونە وەک بابەتەکانی زمان، رێزمان لەکۆرسی یەکەمداو ئەدەب لەکۆرسی دووەمدا ناخوێندرێن و تێکەڵاوکراون.

٧-ریفۆرمی رووکەش و کارنەکردن بەئەنجامەکانی، دیارترینی ئەو لاوازیانەیە. لەدوای بەستنی کۆنگرەی پەروەردەیی سەرەڕای کەموکورتیەکانی ئەو هەموو ئەنجامە باشانەی لێ بەرهەمهاتووە، بەڵام دەستی حزب ئەوەی زیانی بۆ پەزەکان هەبووبێت رێگەیان بەجێبەجێکردنی نەداوە. زەقترینیان بڕگەی دانانی بەڕێوەبەرەکانە لەسیستەمی خوێندنگەکاندا، زۆر گونجاو زانستیانەیەو سەرچاوەی چارەسەرکردنی گرفتەکانە، بەڵام هەرگیز رێگا بەجێبەجێکردنی نەدراوەو نادرێت.

چارەسەر:

چارەسەری قەیرانی پەروەردەی هەرێم، بەگۆڕانکاری ریشەیی ئەنجامدەدرێت، بەجۆرێک رژێمی خۆسەپێنی هەرێم بگۆڕێت بەحوکمڕانی باش و تەندروست. پاشان ساڵانە کۆنفرانسی پەروەردەیی ببەسرێت، بەئاگاداری مامۆستایان و سەپەرشتی پسپۆڕانی بواری پەروەردەو فێرکردن، تاکو بەبەرنامەی زانستی هەڵەکانی سێ دەیەی رابردوو راستبکرێنەوەو خەونی پێشکەوتن لەوڵاتمان بێتەدی.