سەردار عەزیز

زوو هات و زوو چوو. محەمەد رێكان حەلبوسی كە كەربولییەكان هێنایان، لەدایكبووی سەرەتای هەشتاكانە. كاتێك جەمال كەربولی پێشنیاری كرد بۆ گروپێك لەڕاوێژكاران لەعەممان، یەكێك لەڕاوێژكاران دژی وەستایەوە بەوەی لاوە، تموحی زۆرەو خەڵكی ئەنبارە.

حەلبوسی لەبنەماڵەیەكی بەعسی هاتووەتە دونیاوە، باوكی لەكۆشكی دیكتاتۆری پێشووی عێراق بەڕێوەبەری گشتی بوو. هەڵكشانی جێگای سەرنج بوو بەوەی لەنەوەی سێیەمی سوننەكانی پاش سەدامە. كاتێك حەلبوسی پاش بڕیاری دادگای باڵا بەدوورخستنەوەی ماڵئاوایی لەپەرلەمان كرد، لەوتارە كورتەكەیدا ئەم دیدە بەڕوونی دیاربوو. ئەو باسی لەوەكرد كەئەو لەپێكهاتەیەكە كەنەیدەویست بەشداری پرۆسەی سیاسی بكات، بەڵام ئەوان هێنایان بۆ ناو پرۆسەی سیاسی.

ئەمەشە كەچاودێران حەلبوسی بەپراگماتیست ناودەبەن. ئەمە بەو مانایە دێت كۆتایی بەخەونی سوننە بۆ حوكمی عێراق و داننان بەحوكمی شیعەو بەشدارییكردن لەگەڵیاندا. ئەم وەرچەرخانە وەهای لێكرد كە قاسم سولەیمانی موبارەكەی بكات، كاتێك یەزنی كوڕی مشعان جبوری، حەلبوسی برد بۆ لای ئەو.

هەڵكشان و داكشانی حەلبوسی زۆر شتمان دەربارەی دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوری و ئیقلیمی ئەمڕۆی عێراق پێدەڵێت. حەلبوسی كەسێكی لێهاتوو و سیاسییەكی خاوەن روانگە نەبوو، بەڵكو وەك زۆرێكی تر لەعێراق، فێری یارییەكە بوو بوو. یان رێسای یاریەكەی بەباشی پیادە دەكرد. حەلبوسی پارەی وەردەگرت یان بەدەستدەهێنا و پارەی دەدا. بردن و دابەشكردن بەشێكی كۆنی كولتوری كۆمەڵاتی و سیاسی ناوچەكەیە.

ئەگەر بەووردی تەماشای رەفتارەكانی پاش بڕیاری دادگا بكەیت، دەبینیت چەند خەسڵەتێك تیایدا زەق دەبێتەوە كەزۆر شتمان دەربارەی سیاسییەكانی ئەمرۆی عێراق پێدەڵێت. دیاردەیەك هەیە لەئەمڕۆی عێراقدا ئەویش ناوی دیاردەی موقتەدا سەدرە. سەدر ئەو كەسایەتیە سیاسیەیە كەهەموو سیاسییەكی تری عێراقی ئیرەیی پێدەبات و هەوڵدەدات لاسایی زۆر خەسڵەتی بكاتەوە، بەتایبەتی لەبوونی جەماوەرێكی موتیع و ملكەچ هەتا ئاستی پەرستن. كاتێك حەلبوسی داوای كرد كەئەندامەكانی لەپەرلەمان و حكومەت دەست بكێشینەوە، هەوڵێك بوو بۆ دەرخەری ئەوەی كەئەندام پەرلەمان و وەزیرەكان موتیعی ئەون وەك ئەندامەكانی سەدر. بەڵام بوون بەسەدر مەحاڵە، لەبەر هۆكاری زۆرو ئاڵۆز، كەپەیوەندی بەبنەماڵەی سەدری و ئاینی شیعەو دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی شوێنكەوتوانی سەدر كەزۆربەیان هەژارانی شیعەن لەگەڵ بوونی هێزی چەكداری دڕ. بۆیە سەدر لەسەروی یاساو دادگاو حكومەت و هەموو شتێكەوەیە.

هەوڵێكی تری حەلبوسی بۆ بەسەدر بوون واژۆكردنی كاغەزی سپی بوو بەئەندامەكانی. پاڵنەری ئەم واژۆیە سەپاندنی دەسەڵاتیەتی بەسەر ئەندامەكانیدا، بەتایبەتی كەتوانای میلیشایی و جەماوەری چەسپیو و رەهەندی ئاینی نیە. بەڵام یارییەكەی لەخۆی گەورەتر بوو بۆیە خزایە تەڵەكەوە.

حەلبوسی لەهەوڵی بۆ چەسپاندنی خۆی زەمینەی رووخانی خۆی بونیادنا. ئەمە تەنها خەتای خۆی نەبوو. هەرچەندە بەهەموو پێوەرێكی یاسایی حەلبوسی كەسێكی تاوانبارە، بەڵام لەهەناو یاریگا بێ مۆڕاڵەكەی سیاسەتی عێراقی هەنگاوەكانی زۆر ئاسایی بوون. بەشی زۆری سیاسییەكانی عێراق نەك تەنها سامانی وڵات دەبن بەڵكو بكوژی دەیان و سەدان كەسی بێتاوان یان خۆپیشاندەرن. بۆیە پێوەری هەڵەو چەوتی لەهەناو كایەی سیاسەتی عێراقیدا جیاوازە. بەڵام سەرباری ئەمە رێسایەك هەیە كەدەبێت هەموان لێی بەئاگابن. هەندێك دەتوانن هەڵەو خەتا بكەن، هەندێكی تر ناتوانن. حەلبوسی وەهای لەخۆی دەڕوانی كە گەیشتووەتە پلەی ئەوانەی كەدەتوانێت هەڵە بكات و باجەكەی نەدات. بەڵام هەڵە بوو. سەرباری ئەمە حەلبوسی دەرخەری كۆمەڵێك خەسڵەتی تری تایبەتی كایەی سیاسی ئەمڕۆی عێراقە، لەخوارەوە بەكورتی ئاماژە بەهەندێكیان دەدەم.

یەكەم، كایەی سیاسی عێراقی بوونی نیە، بەڵكو كایەی سیاسی كوردی و سوننی و شیعی تەواو جیاوازن. هەریەك لەم كایەیانە لەژێر كاریگەری مێژوو نەریت و بەها و كەلتور و دونیابینی و هێزی هەرێمی و یادەوەری و كینەو بوخزی تایبەتی خۆیەتی. حەلبوسی لەناو كایەی سونییەوە هات. بەتایبەتی لەنەوەی سێیەم، ئەوانەی كەچیدی هەڵگری یوتوپیاكانی پان-عەرەبیزم و پان-ئیسلامیزم نین، هەروەها هەڵگری وەهمی خاوەندارێتی عێراقیش نین. بەڵكو وەك لەخیتابیدا بەردەوام جەختی لێدەكاتەوە هەڵگری خەونی پارێزگاییە.

حەلبوسی لەپارێزگای ئەنبارە، سەرۆكی پەرلەمانەكانی پێشوی سوننە هەریەكەو لەپارێزگایەكی جیاوازبوون. مەشهەدانی خەڵكی بەغدایە. سەلیم جبوری خەڵكی شارەبانە، ئەیاد خەڵكی سامەڕایە، نوجەیفی خەڵكی موسڵ. ئایا ئەم دابەشكردنە رێكەوتە یان پلان بۆداڕێژراوە، بەڵام ئەوەی نهێنی نیە، كەشوناسی سونیی، لەهەمانكاتدا شوناسێكی پارێزگاییشە یان خۆیان واتەنی مەناتیقییە. خەڵكی پارێزگا جیاوازەكانی ناوچە سونییەكان هەریەكەو خاوەن شوناسی تایبەتی خۆیەتی. ئایا ئەمە پەرەو بەردەوامی پێدەدرێت وەك بەشێك لەڕێسای كۆنی بەڕێوەبردنی ئەویتر، كە بەپەرت بكەو زاڵ بەناسراوە، یان خۆیان ناتوانن بەسەریدا زاڵ بن. دەبینیت چۆن جیاوازیی كوردو كورد بەباشی ئیدارە دەدرێت و كوردیش بەئاسانی دەهێنرێتە سەما.

دووەم، سوننەی عێراق لەوەدا لەكوردو شیعە جیاوازن كەكورسی و دەسەڵات بەشێكە لەكەلتوری سیاسییان. زمانی دەربڕینی رێزی دەسەڵاتی سوننە لەعێراقدا زۆر جیاوازترە لەزمانی دەربڕینی كوردو شیعە. كورد چونكە لەمێژوودا دەسەڵاتی نەبووە، خاوەن زمان و كەلتوری دەسەڵات نیە. بۆ ئەوانەی كە لەهەوادا دەژین ئەمە رەنگە رەهەندێكی پۆزەتیف بێت، بەڵام دواجار نیشانەی نەبوونی ئاگایی و شارەزایی دەسەڵاتییە. بۆیە لەناو سوننەدا هەركەسێك كورسی هەبێت پێگەی بۆ دروست دەبێت، هەروەها پێچەوانەكەشی راستە. بۆیە لابردنی حەلبوسی بەهەموو شێوەیەك كۆتایی ژیانی سیاسیەتی.

سێیەم، لەمیانەی تووێژینەوەكەمان دەربارەی سەرهەڵدانی حوكمی شەخس و خێزان لەعێراق، كە بەم زووانە لەدووتوێی كتێبێكدا بەزمانی ئینگلیزی و عەرەبی بڵاودەبێتەوە، ئەوەمان بۆ دەركەوت كەهێزە نوێكانی ناو كایەی سیاسی عێراقی خێراتر بەرەو حوكمی شەخس و خێزان دەڕۆن بەبەراورد بەهێزە تەقلیدییەكان.  كۆمەڵێك هۆكاری زۆر هەیە لەپشت ئەم دیاردەیەوە، لەوانە كەلتوور، میدیا، ئابوریی، لەگەڵ بوونی تێگەیشتنێكی ساویلكە لای خەڵك، كەهەندێك كەسایەتی هەیە، توانای زیاترو باڵاتری هەیە لەئەوانیتر، بەكورتی یانی كاریزمان، كە بۆ خۆی رەگی لەباوەڕی دینیدا هەیە. ئەمە بەتایبەتی لەسەردەمی پارەو میدیادا كەسەكان دەتوانن لایەنە لاوازو ناشیرینەكانیان بەپارە بشارنەوە. ئەم هەڵكشانەی حەلبوسی، هۆكاری لابردنی بوو، دیارە تەنها لەبەر خۆی نا بەڵكو لەبەر سوننە بەگشتی. لەعێراقێكدا كەدەبێت شیعە حوكمی بكات، نابێت سوننە جارێكی تر یەكگرتوویی و هێز بەرهەمبهێنن و بڕوا بەوە بهێنن كەدەبنە خاوەن دەسەڵات.

چوارهەم. هێشتا ئەمریكا بەلابردنەكە رازی نیە و بەنادەستوری لەقەڵەم دەدات. لەڕاستیدا لەڕۆڵەكانی دادگای باڵانیە كەدەستوەردان لەكەرتی تەشریعدا بكات، هەموو كارەكانی ناوبژیوانی نێوان دەسەڵاتە جێبەجێكەرەكانە. ئەمە بنەمای جیاكاری دەسەڵاتەكانە. جیاوازییەكان لەكەرتی تەشریعدا سیاسین. بەڵام دەرئەنجام لاوازبونی عێراقێكە كە كوردو سوننە هیچ پێگەو رۆڵكیان تیایدا نیە. بۆ نموونە ئێستا لەمشتومڕی ئەوەی كەكێ جێگەی حەلبوسی بگرێتەوە، دەبینین كە كەسایەتییە شیعیەكان بڕیاردەرن و هەریەك لەكەسایەتیە دیارەكانی شیعە كەسایەتی تایبەتی خۆی هەیە بۆ پڕكردنەوە ئەو شوێنە. بەجۆرێك كەكابرای سوننە تەنها كاتێك لەسەر كورسییەكە دادەنیشێت كەكەسایەتیەكی شیعە بۆی دابینكردبێت و هەركاتێك ویستی دەتوانێت كورسییەكەی لەژێر راكێشێت.

دیارە دەبێت رەهەندی كاتیش لەبەرچاوبگرین. بۆ حەلبوسی كەنزیكەی ساڵێكە دەعوای لەسەرە ئێستا لادەبرێت؟ تەنها جیاوازییەك لەنێوان ئێستاو ماوەی رابردوودا، هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنەكانی شارەوانییە. ئایا حەلبوسی لابرا بۆ ئەوەی رێگریی لەسەركەوتنی زۆری بكرێت و پاشان بەرەو فیدراڵیەتی سوننە هەنگاو بنێت؟