.jpeg)
كورد و سه‌رژمێری گشتی له عێڕاقدا
دكتۆر صه‌باحی غالیب
2 هەفتە لەمەوپێش
كورد و سه‌رژمێری گشتی له عێڕاقدا
دكتۆر صه‌باحی غالیب
سه‌رژمێری گشتی: كرده‌یه‌كی پێویستی كۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی و قانوونی، كارگێڕی، ئابووری و په‌روه‌رده‌یی و لایه‌نی دیكه‌ی حكومه‌تدارییه، هه‌موو ده‌وڵه‌تێك به هه‌ند و گرنگی ده‌زانێ. بۆ پێكهاته‌ی ڕه‌گه‌زی و ئایینی دانیشتوان، حكومه‌تان بایه‌خی تایبه‌تی پێده‌ده‌ن، به‌ڵام له‌وه‌ته‌ی سه‌رژمێریی بۆته به‌شێك له یاری و گه‌مه‌ی دزێو و ناجۆری سیاسه‌ت، هه‌میشه بۆ كورد مایه‌ی ده‌ردی سه‌ری و به‌ڵا و كاره‌سات بووه. ئه‌گه‌ر ته‌ماشای گفتوگۆكانی كۆنگره‌ی ئاشتیی پاریس (مانگی یه‌كی 1919 تا مانگی ئابی 1920) و كۆنگره‌ی لۆزان (سه‌ره‌تای مانگی دووی 1922 تا ته‌موزی 1923) بكه‌ین، ئه‌وا به ڕوونی ده‌رده‌كه‌وێ كه سه‌رژمێری گشتی كورد، ئامرازێكی ترسناكی بگره و به‌رده بووه له نێوان لایه‌نه‌كاندا.
له كۆنگره‌ی ئاشتی پاریسدا، ژماره‌ی كورد له نێوان هاوپه‌یمانه‌كان و ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا، بابه‌تی هێنان و هه‌ڕه‌شه و ڕاكێشانی كورد و داگیركردنی به‌شێكی گه‌وره‌تری كوردستان بوو، ده‌وڵه‌تی عوسمانی ڕه‌وایه‌تی به كورد نه‌ده‌دا به بیانووی ئه‌وه‌ی ژماره‌یان كه‌مه، هاوپه‌یمانه‌كان وه‌ك نه‌ته‌وه ته‌ماشای كوردیان ده‌كرد و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تیان بۆ كورد به ماف و حه‌ق ده‌زانی، له‌و باره‌یه‌وه، عوسمانییه‌كان و كه‌مالییه‌كان له دژی ده‌وه‌ستانه‌وه، له‌و هه‌را و به‌رده‌دا، كورد شتێكی ده‌سكه‌وت، به‌ڵام هیچی له‌باردا نه‌بوو، به‌رهه‌مه‌كه‌ی بچنێته‌وه. له كۆنگره لۆزاندا، دیسان بابه‌تی سه‌رژمێری كورد دارده‌ست و هۆكار بوو بۆ ساغكردنه‌وه و نووسینه‌وه‌ی به‌نده‌كانی په‌یمانی لۆزان و حیسابنه‌كردنی بوونی كورد، وه‌ك له ڕۆژانی په‌یمانی ئاشتیی پاریس كورد چی به‌ره‌كه‌تێكی نه‌بوو، كه‌ڵك و خێر و بێری به‌نده‌كانی 62، 63 و 64 په‌یمانی سیڤه‌ر ببینێ، له په‌یمانی لۆزاندا ده‌ست وپێ سپیتر بوو. دوای ئه‌وه له ساغكردنه‌وه و به‌لادا خستنی چاره‌نووسی ویلایه‌تی موصڵ، ژماره‌ی كورد بووه ئامرازێكی سه‌ره‌كی بۆ یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی دواڕۆژی ویلایه‌ته‌كه.
له مێژووی سه‌رژمێرییه‌كاندا كه له عێڕاقدا كراوه، هه‌بووه قرساندوویانه و به گۆتره بووه، هه‌شبووه، خانه‌ی (نه‌ته‌وه)ی تێدا نه‌بووه، ئه‌وه‌ی ساڵی 1957 زیاتر به‌لای ده‌ستووری و ڕاستیدا چووه! له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كاریگه‌رییه قانوونی و ئیدارییه‌كه‌ی ڕاگیرا و كاری پێنه‌كرا.
ئه‌و سه‌رژمێرییه‌ی كه له 20 و 21ی ئه‌م مانگه‌دا له عێڕاق به‌ڕێوه‌ده‌چێ، ده‌بوایه كاتێك ئه‌نجامبدرایه، كه مادده‌ی 140 جێبه‌جێبكرابایه! نه‌كرا ... بۆ؟ ده‌بێ حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌و وه‌ڵامه بداته‌وه.
ده‌بوایه ئه‌و سه‌رژمێرییه كاتێك بكرابایه كه كورد یه‌كگرتوو بوایه! به‌ڵام له هه‌موو كات په‌ره‌وازتر و هه‌ڵوه‌شاوتره!
ده‌بوایه ئه‌و سه‌رژمێرییه كاتێك بكرابایه كه ته‌نیا و ته‌نیا حكومه‌تی هه‌رێم نوێنه‌رایه‌تی كوردی باشوور بوایه، نه‌ك هه‌ر حیزبه و خۆی له حكومه‌تی هه‌رێم به گه‌وره‌تر بزانیایه!
ده‌بوایه ئه‌و سه‌رژمێرییه كاتێك بكرابایه، كه هه‌موو بڕیاره‌كانی حكومه‌تی سه‌رده‌می به‌عس سه‌باره‌ت به گۆڕانكاری دانیشتوانی ناوچه داگیركراوه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم هه‌ڵبوشانایه‌وه! كه‌چی له جاران زیاتر مه‌ترسییان هه‌یه!
ده‌بوایه ئه‌و سه‌رژمێرییه كاتێ بكرابایه كه كورد و حكومه‌ته‌كه‌ی سه‌نگێكیان له به‌غدا ببوایه! كه‌چی ئێستا له هه‌موو كاتێك لاوازتره!
ده‌بوایه ئه‌و سه‌رژمێرییه كاتێك بكرابایه كه هۆشیاری كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و پێبه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی له‌ناو كورددا بناغه‌ی دابكوتایه! وه‌كی دی بێ بناغه‌یه و هه‌موو ئه‌وانه داڕزاون!
نه‌یسه، واقیعێك كه حیزبی سیاسی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌یسه‌پێنێ، زۆر له عه‌قڵ و لێكدانه‌وه‌ی باسكارێك یا كوردێكی ساده گه‌وره‌تر و كاریگه‌رتره، گۆڕینی واقیعی وا تاڵ، هێزی دڵسۆزی و توانای نووسه‌ران و بیرمه‌ندانی نه‌ته‌وه له قه‌ره‌ی نایه‌ن.
به‌هه‌ر حاڵ، كورد یا ڕوونتر، حكومه‌ت و كاربه‌ده‌ستانی هه‌رێم پێبزانن یا نا، زۆری و كه‌می دانیشتوان كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌و ڕاستیانه‌ی خواره‌وه ده‌بێ:
- له واقیعی ئێستای كورد له عێڕاقدا، دیاریكردنی ناوچه و نیشتمان به هۆی زۆرینه و كه‌مینه‌ی دانیشتوانه‌وه دیاریده‌كرێ، بۆیه له گشت وڵاتان كه كوردستانیان به خۆوه گرێداوه، له ته‌قه‌لای كه‌مكردنه‌وه‌ی ژماره‌ی كوردان، له‌و ڕوانگه‌یه‌وه، مێژوو هیچ بایه‌خێكی نامێنێ، دیاره له مێژووی كورددا ئه‌وه ساغبۆته‌وه، كه كورد له ده‌ره‌وه‌ی مێژوودا ده‌ژی! له‌و باره‌یه‌وه ساغكردنه‌وه و به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی نه‌خشه‌ی هه‌رێمی كوردستان، ده‌بێته بێ بایه‌خكردن یا نه‌هێشتن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی مادده‌ی (140)ی ده‌ستووری! عێڕاقی.
- وڵاتانی عێڕاق و ئه‌وانه‌ی به‌شێك له كوردستانیان داگیركردووه، هه‌میشه له هه‌وڵی ئه‌وه‌دان كه یا كورد نه‌خه‌نه خانه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كی جیاوازه‌وه وه‌ك توركیا، ئێران و سوریا كه له بنه‌ڕه‌تدا ته‌نانه‌ت بوونی كورد ناسه‌لمێنن، یا وه‌ك عێڕاق كه هه‌میشه خۆی و كوردی هه‌ڵخه‌ڵتاندووه و له‌و هه‌وڵه‌دابووه، كه سه‌رژمێری كورد كه‌م بكه‌نه‌وه!
- له‌به‌ر ڕۆشنایی ژماره‌ی دانیشتواندا، ژماره‌ی ئه‌ندام په‌رله‌مان له عێڕاقدا دیاریده‌كرێ، به‌و مانایه‌ی عێڕاق هه‌تا بۆی بكرێ له پێناوی كه‌مكردنه‌وه‌ی سه‌رژمێری كورددا كارده‌كا، له‌و ڕێگایه‌شه‌وه كه‌مكردنه‌وه‌ی ژماره‌ی ئه‌ندامانی كورد له په‌رله‌مانی به‌غدا.
- سه‌رژمێری گشتی ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری هه‌یه بۆ دیاریكردنی یه‌كه‌ی كارگێڕی له باشوور و له عێڕاقدا، واتا دێیه‌ك بكرێ به ناحیه، ناحیه‌یه‌ك ببێ به قه‌زا یا قه‌زایه‌ك بكرێ به پارێزگا، سه‌رژمێریی به‌سه‌رنج وه‌رده‌گیرێ.
- دانان و نه‌خشه‌ی دابه‌شكردنی بودجه‌ی نیشتمانی و بودجه‌ی ناوچه‌یی، به‌نده به سه‌رژمێری دانیشتوانه‌وه، ئه‌مه بۆ كاربه‌ده‌ستانی عێڕاق و حیزبی فه‌رمانڕه‌وا له به‌غدا، هه‌میشه و به‌درێژایی مێژووی عێڕاق بیریان له‌وه كردۆته‌وه كه ژماره‌ی كورد كه‌م بكه‌نه‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی كه‌مترین به‌شی كورد له بودجه‌دا هه‌بێ، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه به‌ڵكو ده‌یان و سه‌دان جاری وا هه‌بووه، حكومه‌ت و ئه‌ندام په‌رله‌مانی عه‌ره‌ب به سووننه و شیعه‌وه، چاویان هه‌ڵنایه كه كورد به‌قه‌ده‌ر به‌شی خۆی له داهات و بودجه هاوبه‌ش بێ.
- بۆ دیاریكردنی ئه‌ندامانی هه‌ر لیژنه و ده‌سته‌یه‌ك كه له حكو‌مه‌تدا دابمه‌زرێ، زۆرینه‌ی دانیشتوان كارده‌كاته سه‌ر ژماره‌ی نوێنه‌رانی زۆرینه و كه‌مینه‌ی ژماره‌ی دانیشتوان.
- سه‌رژمێریی گشتی كاریگه‌ری هه‌ره مه‌ترسی و به‌رچاوی له گۆڕانكاری واقیعی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانیدا هه‌یه، به پێی ئه‌و به‌رنامه‌ی كه عێڕاق هه‌یه‌تی، نه‌ك ناوچه داگیركراوه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، به‌ڵكو ناوچه‌ی دیكه‌ش كه ئێستا له ژێر ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێمدایه له‌به‌ر ڕه‌حمه‌تی چاوچنۆكی شۆڤێنییه‌تی سووننه و شیعه‌دایه، دوور نییه پردێ یا چه‌مچه‌ماڵ، كفری یا كه‌لار بكه‌ونه به‌ر شاڵاوی گۆڕانكاری دیمۆگرافی، كه كرا ده‌كرێ! له مێژوودا هه‌ر وا بووه و هه‌ر واش ده‌بێ كه "ئاوی زاڵم به‌رەو ژوور ده‌ڕوا."
- دیاریكردنی ڕێژه‌ی ئه‌فسه‌رانی هێزه سه‌ربازییه‌كانی عێڕاق : هێزی پیاده، هێزی ئاسمانی، هێزی تۆپخانه، ده‌بابه و زرێپۆش، هه‌واڵگری، میكانیك و لۆجستی، كارگێڕی و ئازوقه، زانیاری و ته‌كنیكی و سایبه‌ر، پۆلیس و ئاساییش و هیدیكه، له‌به‌ر واقیعی زۆرینه و كه‌مینه‌ی ژماره‌ی دانیشتوان دیاریده‌كرێن، عێڕاق هه‌رگیز به‌وه‌شه‌وه ڕانه‌وه‌ستاوه به‌ڵكو نه‌بووه به قه‌ده‌ر سه‌رژمێرییه‌كه‌ی، كورد به‌شی عادیلانه‌ی خۆی به‌ركه‌وتبێ.
- كردنه‌وه‌ی زانكۆ، وه‌رگرتن بۆ خوێندنی باڵا، ناردنه ده‌ره‌وه‌ی قوتابیان بۆ خوێندنی ماسته‌ر و دكتۆرا له زانكۆكانی ده‌ره‌وه‌ی عێڕاق، به پێی سه‌رژمێری گشتی دیاریده‌كرێ، له‌و لایه‌نه‌شه‌وه عێڕاق هه‌رگیز به شێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه له‌گه‌ڵ كورد نه‌جوڵاوه‌ته‌وه.
- پڕۆژه‌ی ستراتیژی و وه‌به‌رهێنان و دروستكردنی به‌نداو و ڕێگا و بان و هێڵی شه‌مه‌نده‌فه‌ر و پڕۆژه‌ی دواڕۆژ، له‌به‌ر ڕۆشنایی سه‌رژمێردا عێڕاق دیارییان ده‌كا.
- به‌رنامه‌ی كشتوكاڵ و پێشخستنی پیشه‌سازی و لایه‌نی دیكه له‌به‌ر نه‌خشه‌ی سه‌رژمێری گشتیدا دیاریده‌كرێن.
تاقیكردنه‌وه و په‌یوه‌ندی كورد و حكومه‌تانی عێڕاق ئه‌وه‌یان سه‌لماندووه كه تا ئێستا به گشتی، كورد نه‌بۆته هاوڵاتی ده‌وڵه‌تی عێڕاق، له‌و باره‌یه‌وه نه‌توانراوه عه‌قڵی سیاسی و زمانی تێگه‌یشتن و كارگێڕیی دادپه‌روه‌رانه ده‌ورێك ببینن.
ئه‌وانه و گه‌لێك لێكدانه‌وه له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی سه‌رژمێری گشتی له عێڕاقدا ده‌بینرێن كه كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆیان بۆ سه‌ر چاره‌نووس و دواڕۆژی حكومه‌تی هه‌رێم و باشووری كوردستان هه‌یه، بۆیه پێویسته حكومه‌تی هه‌رێم و كاربه‌ده‌ستانی هه‌رێم، زیاتر له جارێك بیربكه‌نه‌وه و هه‌ڵوێست وه‌ربگرن.
له‌نده‌ن ـ 5ی تشرینی دووه‌می 2024
.png)
