🔹ئەو دەستورە كاتیەی جۆلانی، دەستورێكی مەزهەبیی و ئایدۆلۆژیی و شۆڤینی (عەرەبی)یە.

🔹جۆلانی داوای چەكدانانی هێزێك دەكات كە ژمارەیان لەهێزەكانی ئەو زیاتر و پڕچەكتر و بەدیسپلینترن!

🔹هەسەدە هێزێكە لەلایەن ئەمریكاوە چەكداركراوە، زۆر زەحمەتە ڕێگە بە هەڵوەشاندنەوەی بدات.

🔹بەدڵنیاییەوە سوریا بەرەو دابەشبوونە، جارێكی دیكە نابێتەوە بە دەوڵەتێكی ناوەندیی و یەكگرتوو!

✍️ سەرتیپ جەوهەر

بە ئیمزاكردنی دەقێك بەناوی دەستوری كاتیی سوریا، ئەبو محەمەد جۆلانیی (ئەحمەد شەرع) رێككەوتنەكەی لەگەڵ كورد لەباربرد، هیچ بەهایەك بۆ رێككەوتنەكە نەما، كورد گوتەنی رێسەكەی كردەوە بە خوری. دووبارە هەموو ئەگەرێكی بۆ سەقامگیربوونی ئەو وڵاتە دوورخستەوە. بە ڕاگەیاندنی ئەم دەستورە كاتییە، شوناسی خۆی و حوكمڕانییەكەی وەك دیكتاتۆرێكی دیكە لە سوریای نوێ‌ دووپاتكردەوە. گومانی لای پێكهاتەكانی سوریا نەهێشت كە ئەویش هەمان ڕێچكە و ڕێبازی حزبی بەعسی گرتووە و باوەڕی بە نەخشەڕێی دیموكراتیانە بۆ چارەسەری كێشەكانی سوریا بە بەشداری پێكهاتەكان نییە، بەڵكو دەیەوێت بە پێی تێگەیشتنێكی قەومیی عروبیی، ئایدۆلۆجیی، مەزهەبیی، حوكمڕانیی سوریای نوێ‌ بكات. ئەمەش پێچەوانەی خواستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و خۆدزینەوەیە لەبڕیاری 2254ی ئەنجومەنی ئاسایش.

لەدوای ئیمزاكردنی رێككەوتن لەگەڵ كورد، جۆلانیی هەوڵیدا رێككەوتنێكی هاوشێوە لەگەڵ دروزەكانیش ئیمزابكات، بەڵام ڕاگەیاندنی ئەو دەستورە كاتییە لە لایەن جۆلانیی، هەوڵی رێككەوتنەكە هەڵوەشایەوە و درووزەكان زۆر توند دژی ڕاگەیاندنی ئەو دەستورە وەستانەوە.

بە پێی هەڵسوكەوت و بڕیارەكانی ئەو چەند مانگەی، پێدەچێت جۆلانیی نەتوانێت بە ئاسانیی خۆی لە تێگەیشتنی بیری توندڕەوانەی ئیسلامیی و دەستوەردانیی دەرەكیی بەتایبەتیش توركیا ڕزگار بكات. هاوكات ئەو بڕیارانەی لە ماوەی چەند مانگی رابردوو داویەتی یەكانگیر نابێتەوە لەگەڵ ئەو هێز و توانایەی هەیەتی! زنجیرەیەك بڕیاری  دەركردووە، مومكین نییە بتوانێت جێبەجێیان بكات. دەتوانین بڵێین بەردی گەورەی هەڵگرتووە و توانای هاویشتنی نییە، بۆیە رەنگە لە كۆتاییدا بیكێشێت بەسەری خۆیدا. بۆنمونە داوای هەڵوەشاندنەوەی هێزێك دەكات (هەسەدە) كە ژمارەیان لە هێزەكانی جۆلانیی زیاترە و پڕچەكتر و بەدیسپلینترن، هاوكات لەلایەن كۆمەڵگای نێودەوڵەتییەوە پشتیوانیی دەكرێن؟! لەكاتێكدا داوای چەكدانان و تێكەڵكردنەوەی ئەو هێزە دەكات كە بۆخۆی سوپای نییە، بەڵكو ژمارەیەك گروپی چەكداری میلیشیای هەیە و چەند رۆژێك دەبێت ئەو میلیشیا و گروپە توندڕەوانە عەلەوییەكانیان كۆمەڵكوژكرد و تاوانێكی زۆر گەورەیان لە مێژووی سوریادا تۆماركرد.

نمونەیەكی دیكە، دەبینین جۆلانیی بەبێ‌ بەشداریی هەموو پێكهاتەكان و بێ‌ هیچ رێكارێكی دیموكراتیی دەستورێكی ئامادە بەسەر خەڵكی سوریادا دەسەپێنێت، لە كاتێكدا بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی هەیە 2254 كە نەخشەڕێی دووبارە بنیاتنانەوەی سوریای دیاریكردووە كە بریتیە لە نوسینەوەی دەستورێكی نوێ‌ بە مەرجێك هەموو پێكهاتەكان بەشداری لە نووسینەوەیدا بكەن، هاوكات سازكردنی هەڵبژاردنێكی ئازاد و خاوێن بۆ هەموو گەلانی سوریا بە مەبەستی دیاریكردنی نوێنەرایەتیكردنی هەموو پێكهاتەكان لە حوكمڕانی نوێی سوریادا.

خولاسە بڕیار و هەنگاوەكانی جۆلانی لەبری ئەوەی ببێتە هۆی سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتیی و ساڕێژبوونی برینی زیاتر لە 60 ساڵ حوكمڕانیی حزبی بەعس كە كۆمەڵگای سوریای وێرانكرد، رەنگە ببێتە هۆی جۆرێك لە دابەشبوونی ئەو وڵاتە و ماڵجیایی پێكهاتەكان.

بە پێی هەموو لێكدانەوەكان، سوریای نوێ‌ بەرەو دابەشبوون هەنگاو دەنێت. دابەشبونێك جارێ‌ سیماكەی دیار نییە، بەڵام بەدڵنیاییەوە جارێكی دیكە نابێتەوە دەوڵەتێكی ناوەندیی و یەكگرتوو، بەڵكو لەباشترین حالەتدا دەبێتە وڵاتێكی فرەكانتۆن و ناوچەی جیاواز هەروەك چۆن لە دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانیی سوریا بریتی بوو لەچەند كانتۆنێك و دواتر بەزۆر بەیەكەوە لكێنران.

لە دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانیی، فەرەنسیەكان لە 23ی حوزەیرانی 1920 ناوچەیەكی سەربەخۆیان بۆ عەلەوییەكان بەناوی دەوڵەتی عەلەویی دروستكرد كە پایتەختەكەی لازقییە بوو، دواتر بە هۆی گۆڕانی بارودۆخ و بەرژەوەندی لە 1936 لەگەڵ دەوڵەتی سوریا لێكدران.

هاوكات بۆ دروزەكانیش لە 1921 ناوچەیەكی سەربەخۆ یان جیاكراوەیان دروستكرد بەناوی چیای دروز كە پایتەختەكەی سوێدا بوو، ئەویش تا ساڵی 1936 بەردەوامبوو.

بۆ كوردیش هەوڵی زۆر هەبوو، ساڵی 1928 و هەروەها ساڵی 1932 لەلایەن بنەماڵەی بەدرخانیەكان یاداشت پێشكەشی فەرەنسییەكان كرا بۆ جیاكردنەوەی ناوچەیەك لەم سوریایەی ئێستا كە سنورێكی بەرفراوانی لەخۆدەگرت، دەوڵەتێك یان ناوچەیەكی جیاكراوە بۆ كورد و ئەرمەن و مەسیحییەكان دروستبكرێت. سەرەتا فەرەنسییەكان رازیبوون، بەڵام دواتر بەهۆی ناكۆكی ناوخۆی كورد و فشار و پیلانگێڕیی تورك ئەم دەوڵەتە سەرینەگرت و لەبار چوو.

بەپێی ئەو بارودۆخەی ئێستا، ئەم دۆخەی ئێستا بەدڵنیاییەوە زۆر درێژە دەكێشێت، پێدەچێت چەرخەی مێژوو بگەڕێتەوە بۆ قۆناغی دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانیی و ئەمجارەیان زەمینەیەكی لەبار هەیە بۆئەوەی لانیكەم هەر پێكهاتەیەك ناوچەی خۆی جودا بكاتەوە و خودحوكمڕانیی خۆی بكات، بەڵام ئەمە ماندووبوون و كاتی زۆر و قوربانی زۆری پێویستە.