د. كامەران مەنتك

بەشی شازدەهەم

رووبەرووبوونەوەی بەرژەوەندییەكانی روسیاو ئیسرائیل لە كەنارەكانی دەریای سپی ناوەڕاست وا دەكات لە كۆتایدا كەنارەكان و كۆی ئەو ناوچەیە بە شێوەیەك دابڕێژرێتەوە، كە بەرژەوەندی هەردوو وڵات تا رادەیك مسۆگەر بكات، ئەمەش پێدەچیت تا رادەیەكی زۆر لەسەر حیسابی توركیا بێت، لەبەرئەوەی ئیسرائیل ئەمجارەیان لەشەڕەكە سەركەوتووەو دەرفەتی بۆ رەخساوە، جوگرافیاكەی خۆی فراوانتر بكات، لەسەربنەمای ئەو فەوزایەی لە ناوچەكە دوای روخانی رژێمی سوریا هاتۆتە ئاراوە، هاوکات دەزانێت دروستكردنی ئەو دەرفەتە چەندی تێچووەو چ قوربانی و ماندووبونێكی لەپێناو دراوە، بۆیە ناكرێت بە ئاسانی دەست بە فیڕۆی بدات، لەلایەكی تر روسیا ناتوانێت بێ بوونی كەنارێك لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی خۆی لەئەوروپاو رۆژهەلاتی ناوەڕاست بپارێزێت، هەمیشە وەك كەناراوێكی تایبەت بەو بلۆكە تەختە جیۆستراتیژییەی لەسەریدا دەژیت  لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست سەیری كەناراوەكانی سوریای كردووە نوێدا، بۆیە دەبینین دوای رواخانی رژیمی ئەسەدیش بە هەموو شێوەیەك هەوڵدەدات پەیوەندی بە حكومەتی نوێی سوریا بكات و پەیوەندییەكانی لەگەڵیدا ئاسایی بكاتەوە!.

 ئەم هەنگاوانەی روسیا  گرنگی تایبەتی خۆیان هەیە، بەڵام ئەوەی لە بەهای ئەو هەنگاوانە كەم دەكاتەوە، ئەوەیە ، كە راستكردنەوەو داڕشتنەوەی ئەو پەیوەندییە بە تەنیا لەدەست رژێمی نوێی سوریادا نییە، كە لە بنەڕەتدا و تەنانەت خودی مانەوەی ئەو رژێمە جێگەی گومانەو هێشتا جێپێی خۆی توند نەكردووە، نەیتوانیوە سەقامگیرییەك بسەپێنێت، كە زەمینەیەكی لە بار بۆ ئەو جۆرە هەوڵ و سازشكردنانە بێنێتە دی، تا ئێستا سەركردە نوێكانی سوریا لە خەونی ئەوە واگا نەهاتوون، كە چۆن لە پڕێكا لە بزووتنەوەیەكی جیهادی توندڕەو بوون بە بزووتنەوەیەكی ئەفەندیانەو قات و بۆینیاخیان لەبەركراو باس لە ئاشتی و بەیەكەوە ژیان دەكەن! ئەو سەرۆكەی ئێستا وەك سەرۆكێكی شەرعی سوریا رەفتار دەكات، لەپڕێكدا هەندێك گۆڕانكاری بەسەر داهات، كە تا ئێستا رەنگ بێت خۆشی باوەڕی پێنەكات! ئەمە وانەیەكی زۆر باشە بۆ كۆمەڵگەی باشوور، كە تا رادەیەكی زۆر بێهیوا بووەو پێی وایە دەسەڵاتی سیاسی هیچ ئەلتەرناتیڤێكی نییە، ئەم سیناریۆیەی سوریا ئەوە رووندەكاتەوە، كاتێك هاوكێشەكان دەگۆڕێن و قۆناغەكە بە كۆتا دێت، دروستكردنی ئەلتەرناتیڤ كێشەیەك نییەو هەمیشە ئەلتەرناتیڤێك ئامادە كراوە، بەڵام لەوە گرنگتر ئەوەیە، خۆی ئەلتەرناتیڤێك بدۆزێتەوە، كە لەگەڵ رەوتی پێشوەچوونەكانی سیاسەتی هەرێمی و جیهانی بگونجێ و بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ئەو مسۆگەر دەكات.

ئەوەی جێگەی تێڕامان و هەڵوەستە كردنە ئەوەیە، كە رووبەڕووبونەوەی ئیسرائیل و روسیا لەسەر كەناراوەكان جارێكی تر رۆڵی رۆژئاوای كوردستان لە  ناوچەی عەفرین دێنێتە پێشەوە، ئەو هەوڵەش رێك پێچەوانەكردنەوەی رووداوەكانی ساڵی (2018)، واتە كاتی داگیركردنی عەفرینە، كاتێك روسیا گڵۆپی سەوزی بۆ توركیا دایساند بۆ ئەوەی ئەو شارە كوردییە داگیر بكات، لەبەرئەوەی مانەوەی كورد لە عەفرین و گەیشتنی بە كەنارەكانی دەریای سپی ناوەڕاست، جیۆپۆلەتیكی هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی سەرلەنوێ دادەڕشتەوە، گەیشتنی كورد بەو ئاڕاستەیە بە دەریا، دیوارێكی لەبەردەم روسیاو بنكەكانی لە سوریا دروست دەكرد، هاوكات دەروازەیەكی تری بۆ بازرگانی وزە دەكردەوە، كە ئەمە زیانێكی گەورەی بە توركیا دەگەیاند، بەڵام ئێستا لەلایەن ئیسرائیلەوە هەوڵی داگیركردنی ئەو كەنارانە دەدرێت، بۆئەوەی رووبەرێكی دەریایی فراوان بۆ پاراستنی ئاسایشی دەریایی خۆی دابین بكات، لەم روانگەیەوە دروستكردنی دەولەتێك، یاخود هەریمێك یاخود هەر قەوارەیەكی سیاسی تر بۆ عەلەوییەكان، هەرچەندە پەیوەندییەكی مێژووییان لەگەڵ روسیادا هەیە، نابێت و رێی تێناچێت، ئەگەر بێت و لە ژێرهەژموونی ئیسرائیل خۆیدا نەبێت، ئەو سەركەوتنانەی بەدەستی هێناوەو ئەو هێزەی لەبەردەستیدایە، رێگەی پێدانات لەمە كەمتر قبووڵ بكات!.

ستراتیژی نوێی ئیسرائیل بۆ كۆنتڕۆڵكردنی كەنارەكان، جارێكی تر دەرفەت بۆ كورد دەڕەخسێنێتەوە، كە ئەگەر بە ئاشتیش نەبێت، لەرێگەی هێزەوە بتوانێت عەفرین رزگار بكاتەوە، چونكە جووڵەكانی ئیسرائیل بەو ئاڕاستەیە، جۆرە پاڵنانێكی توركیاو روسیایە بۆ دواوەو ئەمەش بۆشاییەك دروست دەكات، كە باشترین دەرفەت دەخاتە بەردەم كورد بگەڕێتەوە عەفرین، بۆئەوەی دیوارێك لەنێوان بەرژەوەندییەكانی ئەو سێ وڵاتەدا دروست بكات، بەشێوەیەك سەقامگیرییەك لە ناوچەكەدا بێنێتە دی و بەرژەوەندی هەموو لایەكیان مسۆگەر بكات، ئەمەش رەنگدانەوەی داڕشتنەوەی ئەو هاوسەنگە هێزەیە، كە كاری بۆ دەكرێت و ئیدارە دەدرێت.

ئاشكرایە، كە لەكاتێكدا ئەو گۆڕانكارییە مەترسیدارانە روودەدات، توركیا لە ناوەخۆی خۆیدا، رووبەڕووی كێشەی گەورەی سیاسی و ئابووری بۆتەوە، تەنیا لە یەك رۆژدا، واتە دوای ئەوەی هێزەكانی ناوەخۆی توركیا(ئیمام ئۆغڵوی) شارەداری ئەستەمبۆڵیان دەستگیركرد، كە نوێنەری پارتی گەلی كۆماری(جەهەپە)، حیزبەكەی كەمال ئەتاتورك و دامەزرێنەری توركیای نوێیە، لیرەی توركی بە رێژەی 18% دابەزی، كە ئەمەش گەورەترین زەبری ئابووری بوو بەر دراوی ئەو وڵاتە كەوت، دیارە ئەو دابەزینەش بە بەردەوام بوونی  رووداوەكانی توركیا، زیاتر دەبێت، ئەمەش وا دەكات جگە لەلایەنی دەریایی لەسەر زەمینیش دەرفەتی گەورەی تر بۆ كورد بێتە پێشەوە، چ لە ناوەخۆی توركیا، كە لایەنە ركابەرەكان هەوڵدەدەن كورد وەك ئامڕازێك لە ململانێكانی نێوان خۆیاندا بەكاربێنن، چ لەسەر ئاستی كورد خۆی، كەدەتوانێت سوود لەو بۆشاییە وەربگرێت و لەبەرژەەندی خۆیدا بیقۆزێتەوە، بە مەرجێك بتوانێت هێزەكانی خۆی كۆبكاتەوەو سەرچاوەكانی هێزی خۆی رێكبخاتەوە، چونكە بە تەنیا هیزێكی بچووكی وەك رۆژئاوا، وەك بەشێكی بچووك لە وڵاتێكی داگیركراو، هەرچەندە بە تواناش بێت، ناتوانێت ئەو ئەركە گەورەی ئەو قۆناغە هەڵگرێت و دەبێت بخرێتە چوارچێوەیەكی نیشتمانی نەتەوەییەوە، كە لە هەموو بەشەكانی تر پاڵپشتی بكرێت،ئەمەش بەهۆی ئەو پەرتەوازەیی و دابەشبوونەوەی لەنێو كورددا هەیە كاریكی ئاسان نییە، بەڵام تاكە رێگەیەكیشە بۆ سەركەوتن، ئەم هەنگاوە پێویستی بە ئیرادەیەكی بەهێز هەیە، كە سەرلەنوێ پیناسەی خۆی و هێزەكانی تر بكاتەوە، نەك لەسەر بنەمایەكی نەتەوەیی، وەك هەمیشە باوبووە، بەڵكو لەسەر بنەمایەكی جیۆستراتیژی و دابەشبوونی پێگەی هێزە كوردییەكان لەسەر پانتایی جوگرافی كوردستان، بەم شێوەیە دەتوانن هێزێكی گۆڕانكار بەرهەم بهێنن و لەسەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتی رۆڵی خۆیان بگێڕن،. بەڵام راستەقینەیەكی تاڵیش هەیە، لەپاڵبوونی ئەو هێزانە هیزی تریش هەن، كە پانتایی جوگرافی گەورەیان داگیركردووە، لەگەڵ ئەوەشدا ئیرادەی سیاسییان بە تەواوی لەدەستداوە، وەك هێزەكانی هەرێمی كوردستان، ئەمانە بوونەتە ئەسپەكەی تەروادەو پاژنەی ئەكیلیۆس لە جەستەی بزووتنەوەی كوردی، دەبێت وەك ئەوەی هەنە مامەڵەیان لەگەڵدات بكرێت و لە پەنای دروشمی ناسیونالیستی و یەكڕیزی نەتەوەیی .... هتد فریو نەخۆن، چونكە یەكێك لە هۆكارەكانی یەكنەگرتنی كوردان، ئەم دروشمانە یە  رێگەی لە گەورەترین هێزەكانی كوردی گرتووە نەتوانن هەنگاو بنێن ولە پەنای یەكێتی نەتەوەیی و شەڕی ناوەخۆو ... هتد، هەنگاوی ستراتیژی گەورە هەڵێنن!.

هەرچۆنێك بێت ململانێكانی ناوەخۆی توركیا، دەرهاویشتەی گرنگی لەسەر چارەنووسی ئەو وڵاتە دەبێت، كە دەتوانین بڵێین ململانێیە لەنێوان هەردوو ئاڕاستەی ئۆڕاسی و جیهانگەرایی، واتە ئەردۆگان و حیزبەكەی، كە دەیانەوێت ئیمپراتۆریایەكی نوێی عوسمانی دابمەزرێننەوە، لەگەڵ جەهەپە، كە دەیەوێت توركیا لەسەر هەمان رێچكەی سەد ساڵ بەر لەئێستا بونیات بنێتەوە، بە كەمێك دەستكاریەوە، كە لەگەڵ رۆژگاری ئەمڕدا بگونجێت، ئەم ململانێیە بەرەی ناوەخۆی توركیای خستۆتە مەترسییەوە، ئەگەر بەردەوام بێت، دەرفەتی گەورەتر لەبەردەم كورد دا دەكاتەوە، هەرچەندە هەردوو لایەنی ململانێكە هاوهەڵوێستن بەرامبەر كورد، هەردوولایان دژی بوونی هەر پێشوەچوونێكن لەمەسەلەی كوردو ئەو نمایشانەی دەیكەن، تەنیا هەوڵیكە بۆ فریودانی كورد لە چركە ساتێكی مێژوویی هەستیاردا، كە كۆی ناوچەكە لەبەردەم گۆڕانكاری گەورەدایە، ئەو گۆرانكارییانەیە وای لەكەسێكی وەك ئەردۆگان كردووە ئاگری نەورۆز بكاتەوە و بەسەریدا باز بدات، هەروەك چۆن هەر ئەو گۆڕانكارییانە بوو، وای لە كەسێكی وەكو ئیمام ئۆغڵو كرد، پڕ بەدەنگی هاوار بكات:" نەورۆز پیرۆزبە" تەنیا بۆئەوەی دەنگی كورد لە ئەستەمبۆڵ، كە ژمارەیكی گەورەیە بۆ خۆی مسۆگەر بكات، ئەگینا وەك دەبینین نوێنەری هەمان حیزب لە ئەنقەرە سووكایەتی بە ئاڵای كوردستان دەكات و ئاهەنگەكانی نەورۆزی باكووری كوردستان وەك هەوڵێكی جیاكارانە لە قەڵەم دەدات، هاوكات دەیەوێت كورد بەكاربێنێت بۆئەوەی شەقام زیاتر دژی ئەردۆگان هان بدات، كاتێك دەڵێن:" رێگە لە خۆپیشاندانەكانی ئێمە دەگرن و كوردەكانیش ئازادانە خۆپیشاندان دەكەن"، دەبێت كورد زۆر بە بایەخەوە هەڵوەستە لەسەر ئەوخاڵە بكات و بەشێوەیەكی ژیرانە سیاسەت لەسەر ئەو ناكۆكیانە بكات، نەك ببێتە لایەنێك و لەكۆتایشدا جڵەوی بڕیاردانی خۆی لەدەست بدات و بخزێنرێتە ناو كێشەیەك، كە تەنیا مانەوەی ئەو كێشەیە خزمەت بەو دەكات، دروستترین رێگە ئەوەیە گەمەی سیاسی لەسەر ئەو ناكۆكیانە بكات و بیانخاتە بەرژەوەندی خۆیەوە.

چڕبوونەوەی فشاری ناوەخۆو دەرەوە لەسەر توركیا، رێگە بۆ ئەوە خۆشدەكات، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لایەنە ركابەرەكان هەوڵبدەن كێشەكانی خۆیان لەسەر حیسابی توركیا چارەسەر بكەن، وەك كردنەوەی پێگەیەك بۆ روسیا لە كەنارەكانی توركیا لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست، بەشێوەیەكی وردتر لە ئەسكەندەروونە، كە توركەكان ناویان گۆڕیوە بۆ ئاتای، باشترین سیناریۆش بۆ ئەمە، گەڕاندنەوەی عەفرینە بۆ كوردو دروستكردنی هەرێمێكی ترە لە هەر سێ شاری ئەدلب و عەفرین و ئەسكەندەروونە لە ژێر دەسەڵاتی هێزەكانی رۆژئاوا، بەمەش لەلایەك ئەو دیوارە لەنێوان روسیاو ئیسرائیل دروست دەبێت، لەلایەكی تر قەوارەیەكی تر لەسەر سنوورەكانی ناوچەكە دروست دەبێت، كە دەتوانێت واقعیانەتر مامەڵە لەگەڵ دەوروبەرەكەی بكات.

ئەو دۆخەی دروست بووە، بە تەواوی لەبەرژەوەندی كورد بەگشتی و رۆژئاوای كوردستان بە تایبەتی دایە ، كە حالەتێكی دیفاكتۆی تیا دروست بووە، ئێستا نوێنەرایەتی بزووتنەوەیەكی راستەقینەی كوردی دەكات هەموو كورد چاویان تێبڕیوە، لەكاتێكدا باشووری كوردستان، كە ئومێدی ئەوەی لێدەكرا، ئەو ئەو رۆڵە بگێڕێت، لەلاوازترین قۆناغەكانی خۆیدا دەژیت، ئەگەر تەنیا سەیری ئاهەنگەكانی نەورۆزی ئەمساڵ بكەین، تێدەگەین، كە باشوور چۆن داڕماوەو چۆن ئینتمای نیشتمانی لا تاكەكانی ئەم بەشە ئیفلیج كراوە، لەكاتێكدا كورد لەبەشەكانی تر، رۆژهەڵات، رۆژئاوا، باكوور، لەژێر دەستی دەسەڵاتە سەركوتكارەكانی دوژمندایە، بە چ جۆش و خرۆشێكەوە نەورۆزیان پیرۆز كرد، كەچی لە باشوور نەورۆز بەتەواوی شەوق و بریقی خۆی لەدەست دا، خەڵكی باشوور وەك ئەوەی بە قەولی هەولێرییەكان خۆڵیان بەسەر داكرابێت كزو مات ببوون، لەكاتێكدا هەر ئەو هەولێرەبوو، لەرقی داگیركەرانی بەعس نەورۆزی دەكردە رۆژی بەرەنگاربوونەوەو خەبات، هەروەك چۆن ئێستا لە بەشەكانی تر دەیبنین!.

 ئەمە ئەو راستەقینەیەمان بەزەقی بۆ رووندەكاتەوە، كە چۆن هاوسەنگی هێزو نوێنەرایەتیكردنی ئیرادەی كوردی لە باشوورەوە گوازراوەتەوە بۆ رۆژئاوا، باشوور ئێستا پر بە پێستی وشەكە لەقۆناغی داهێزران و داڕماندا دەژیت، ئەگەر تیووری هۆكاری (السببیة) فەلسەفەی مێژووی لەسەر پراكتیزە بكەین، لە قۆناغی پیری و زوڕهانیدا دەژیت، بەشەكانی تریش بەگشتی، بەتایبەتی رۆژئاوا، كە پانتاییەكی خاكی لەبەردەستدایەو خاوەنی هێزێكی تۆكمەو رێكخراوە، لە هەڕەتی شنگ و تاقەتی خۆی، واتە گەنجایەتی دەژیت، كە ئەمەش بەجۆرێك لە جۆرەكان ناهاوسەنگیەكی هێناوەتە بەرهەم، كە كۆسپ بۆ كۆی مەسەلەی كورد دروست دەكات، چونكە دەسەڵاتدارانی باشوور، كە خەمی سەرەكییەكان تەنیا خۆیان و بنەماڵەی خۆیانە، گەشەسەندنی هاوكێشەیەكی نوێی لەو شێوەیە لە بەرژەوەندی خۆیاندا نابینن و واتیدەگەن دەبێت هەتا هەتایە لە دەسەڵات بمێننەوە، ئەمە ئەو چەمكە چەقبەستووەیە، كە بەشێكی گەورەی هزری كوردی لە باشووری داگیركردووە، وەك ئەوەی نمونەی ئەو هەموو دەسەڵاتدارانەمان لەبەرچاو نەبێت، كە لەبەهاری عەرەبیدا یەك لەدوای یەك كەوتن و دواهەمیشیان رژێمە سەركوتكارەكەی ئەسەد بوو لەسوریا.

هێنانەدی هاوسەنگی لەنێوان هەموو بەشەكانی كوردستان، كە دەبیت رۆژئاوا بوێرانە ئەو رۆڵە ببینێت، دۆخی كورد بە شێوەیەكی چاوەڕوان نەكراو دەباتە پێشەوە و بازێكی گەورەی پێدەدات، بەتایبەتیش ئەگەر وەك باسكرا ئەگەر رووداوەكانی توركیا پەرە بسەپێنێت، ئەگەرێكی زۆری ئەوە دەبێت بەهارێكی توركی لە ناوچەكە دروست بكات و جگە لە رژێمی سیاسی توركیا، هەموو ئەو رژێم و دەسەڵاتانەی لە فەلەكی ئەودا دەخولێنەوە بكەونە بن كاریگەری ئەو بەهارەوەو ئەو گوڵانەی لەو وڵاتانە سیس كراون، جاریكی تر بگەشێنەوەو هەناسەیەك وەبەر خەڵكدا بێتەوەو قۆناغێكی تر دەستپێبكات، كە لەخزمەتی كۆی گەلی كوردستاندابێت، ئەوەی هێنانەدی ئەو هاوسەنگییەش ئاسانتر دەكات، بە پێچەوانەی ئەوەی وێنا دەكرێت، خودی خەڵكی كوردستان خۆیەتی، بەتایبەتیش لەباشوور، كە دۆخەكەی تیادا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی بۆ هەموو گۆڕانكارییەكی لەو شێوەیە ئامادە بێت، بەم شێوەیە ئەو پەرتەوازەییەی لە باشوور لەنێوان كورد دروست بووە، وەك سەرئەنجامێك بۆ نەمانی ئەو هۆكارانە بوونەتە هۆی ئەو پەرتەوازەییە لە قۆناغێكی دیاریكراودا، دەگۆڕێن و سەرلەنوێ پەیوەندییەكانی نێوان كورد بەشێوەیەك دادەڕێژرێتەوە، وەك گوتمان خزمەتی كۆی كورد بكات نەك فڵان بنەماڵەو فیسار بنەماڵە.

دەبێت رۆژئاوا خۆی بۆ سەركردایەتی قۆناغی نوێ ئامادە بكات و گەلی كوردستانیش بەهەموو شێوەیەك پاڵپشتیان بكات، ئەمەش بەر لەهەموو شتێك لە گۆڕانی روانگەی خودی رۆژئاوا بۆ خۆیەوە دەست پێدەكات، كە چۆن سیاسەت دەكات و چۆن بیركردنەوە كلاسیكییەكان تێدەپەڕینێت، چ لە مامەڵەكردن لەگەڵ قەوارەكانی دەوروبەری خۆیدا، چ لە مامەڵەكردن لەگەڵ پارچەكانی تری كوردستان، لەسەر بنەمایەكی جیۆستراتیژی یەكگرتوودا.