چیا جه‌زا

به‌پێی تیۆری فێربوونی كۆمه‌ڵایه‌تیی باندۆرای ده‌روونناس (ئه‌لبێرت باندۆرا)، مرۆڤ به‌ بینینی ره‌فتاره‌كانی ئه‌وانی دیكه‌ ره‌فتاری نوێ فێرده‌بێت. بۆ نموونه‌ مرۆڤه‌كان دووباره‌ی شێوازی ژیانی ئه‌وانی دیكه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌، كه‌ له‌ تۆڕ‌ه‌كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان یان تیڤییه‌كانه‌وه‌ ده‌یبینن، ئه‌م دیارده‌یه‌ به‌ Copycat  behavior  ناسراوه‌، ئه‌میش 2 جۆری هه‌یه‌، ئه‌رێنی و نه‌رێنی، له ‌هه‌ردووباردا ته‌مه‌ن و لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌روونی و كلتورو ئاین رۆڵیان هه‌یه‌.

خراپترینیان تاوان كۆپیكردنهcopycat crimes ، هۆكاره‌كانی ئه‌نجامدانیشی بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕ‌ێته‌وه‌، ڕ‌ه‌نگه‌ تاوانكار وابیربكاته‌وه‌ به‌ ئه‌نجامدانی تاوانه‌كه‌ ناوبانگ یان ده‌سه‌ڵات به‌ده‌ستده‌هێنێـت، یان وه‌كو تۆڵه‌كردنه‌وه‌ یان ده‌ربڕ‌ینی توڕ‌ه‌یی یاخود به‌ده‌ستهێنانی سه‌رنج ئه‌نجامی بدات، چونكه‌ پێشوتر كه‌ ڕ‌ووداوێكی وا ڕ‌وویداوه‌، میدیاكان گرنگی زۆریان پێداوه‌و كه‌سه‌كه‌یان به‌مه‌به‌ست یان بێمه‌به‌ست به‌بڵاوكردنه‌وه‌ی وێنه‌ یان ورده‌كاری تاوانه‌كه‌، تاوانباره‌كه‌یان وه‌ك پاڵه‌وان پیشانداوه‌، ئه‌مه‌ واده‌كات ئه‌گه‌ری دووباره‌كردنه‌وه‌ی ئه‌و تاوانانه‌ له‌لایه‌ن بینه‌ره‌ لاوازه‌كان زیاترببێت، به‌تایبه‌ت ئه‌و تاوانانه‌ی سزای تۆمه‌تبار ئاشكراناكرێت.

میدیاكان بێئاگایانه‌ به‌هۆی هه‌واڵه‌كانی توندوتیژی و كوشتنه‌وه‌ ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ دیارده‌ی media contagion effect دروست بكه‌ن، واتا بابه‌تێكی هه‌ستیار كه‌ بڵاوده‌بێته‌وه‌، تاوانه‌كه‌ و تاوانكاره‌كه‌ شكۆمه‌ند یان پاداشتبه‌خش ده‌ربخه‌ن، به‌وه‌ش ئه‌گه‌ری دووباره‌كردنه‌وه‌ی تاوانه‌كان زۆرتر ده‌بێت. له ‌نموونه‌ی تاوانه‌ كۆپیكراوه‌كان، زیادبوونی توندوتیژییه‌ خێزانییه‌كانی ئه‌م ماوه‌یه‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌، دیارترینیان Familicide (خێزانكوژی) له‌چه‌ند ڕ‌ۆژی ڕ‌ابردوودا ئه‌و تاوانه‌ له‌هه‌ولێر و سه‌یدسادق توشی دوو بنه‌ماڵه‌ هات. ساڵانی پێشتریش چه‌ندجارێك سووتانی ژن له‌لایه‌ن هاوژینه‌كانیان دووباره‌بووه‌ته‌وه‌.

پاڵنه‌رێكی به‌هێز له‌ ڕ‌ووی ده‌رونییه‌وه‌ بۆ دووباره‌كردنه‌وه‌ی تاوانه‌كان، ئاره‌زووی سه‌رنجڕ‌اكێشانه‌، به‌شێكی ئه‌و كه‌سانه‌ی ئه‌و تاوانه‌ ده‌كه‌ن هه‌ست به‌ پشتگوێخستن، گۆشه‌گیری، یان بێ بایه‌خی یان بێهیوایی ده‌كه‌ن، بۆیه‌ ئه‌و كرده‌وه‌ تاوانكارییه‌ وه‌ك ڕ‌ێگه‌یه‌ك بۆ به‌ده‌ستهێنانی سه‌رنجی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌زانن له‌رێگه‌ی میدیاكانه‌وه‌، یاخود توڕ‌ه‌یی خۆیان و و تۆڵه‌كردنه‌وه‌ یان  بێزاری خۆیان و ده‌ربڕ‌ینی هه‌ستی خۆیان له‌ ڕ‌ێی تاوانه‌كه‌وه‌ ئه‌نجام ده‌ده‌ن، به‌ڵام  پێویسته‌ ده‌رچه‌ی ده‌ربڕ‌ینی هه‌سته‌كانیان به‌ڕ‌ێگای دیكه‌ بكه‌نه‌وه‌.

ڕێگریكردن له‌كۆپیكردنی تاوانه‌كان

1ــ له‌رێگه‌ی سنوورداركردنی بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ تاوانانه‌وه‌، كۆپیكردن یان دووباره‌كردنه‌وه‌ی تاوان كه‌مترده‌بێته‌وه‌.

٢ــ پێشكه‌شكردنی چاره‌سه‌ر و ڕ‌اوێژی ده‌روونی و كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كێشه‌ی ته‌ندروستی ده‌روونی یان دابڕ‌انی كۆمه‌ڵایه‌تییان هه‌یه‌، به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی به‌جۆرێك له‌ جۆره‌كان وشه‌یه‌ك یان كرده‌وه‌یه‌كی  توندوتیژ ئامێزیان به‌كارهێنابێت و گریمانه‌ی كرده‌وه‌ی تاوانكارییان لێ بكرێت، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی كه‌سه‌ نزیكه‌كان و خێزانه‌وه‌ دیاریده‌كرێت.

٣ــ (په‌روه‌رده‌ و هۆشیاری) واته‌ پێدانی زانیاری و وریاكردنه‌وه‌ بۆ ده‌رئه‌نجامه‌كانی تاوان و سزا و دادپه‌روه‌ری لای دادگاكان یاخود دادگای خودایی، ده‌توانێت یارمه‌تی تاكه‌كان بدات له‌ قورسی ئه‌و جۆره‌ تاوانانه‌ تێبگه‌ن و ڕ‌ێگرییان لێبكات.

تاوان كۆپیكردن پرسێكی به‌رچاوه‌ له‌ ده‌روونناسی تاوانكاریدا، كه‌ له‌ ژێر كاریگه‌ری هۆكاره‌ ده‌روونی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ژینگه‌ییه‌ جیاوازه‌كاندا دروست ده‌بێت، تێگه‌یشتن له‌م بابه‌تانه‌ له‌ ڕ‌ووی زانستی ده‌روونی ده‌توانێت یارمه‌تیده‌ر بێت له‌ ڕ‌ێگریكردن له‌ ڕ‌ووداوه‌كانی داهاتوو.