د. كامەران مەنتك

بەشی هەژدەهەم

كەواتە دەتوانین پرسیارەكان بەو شێوەیە دابڕێژینەوە، ئایا دروستكردنەوەی سوریای نوێ دووبارەكردنەوەی هەمان هەڵەی باشووری كوردستان نییە، كاتێك لە ساڵی (2003) ئێراق نەك وەك رژێمی سیاسی، بەڵكو وەك دەوڵەت سەرلەبەری هەڵوەشایەوە، بە ناو سەركردەكانی كورد خێرا رایانكردە بەغداو لە پێناو پۆست و پارەدا، هەمان ئەو بتانەیان دروستكردەوە، كە نزیكەی یەك سەدە بوو كورد لەگەڵیدا دەجەنگاو داوای مافی خۆی دەكرد، ئێستاش دەبینین چۆن بە دەست ئەو دەوڵەتەوە دەناڵێنێت! ئەو هەنگاوە ئەگەر بۆ باشووری كوردستان ئاسایی بوو بێت، چونكە بزووتنەوەیەكی كلاسیكی پەرتەوازەو هەوساركراوو خاوەن رابردووێكی پڕ لە شكست بەڕێوەی دەبرد، ئەوە بۆ رۆژئاوای كوردستان هەرگیز ئاسایی نییە، چونكە خوێنێكی نوێی تیادا دەبزوێت و خەڵك چاوەڕوانی زۆر زیاتری لێدەكات، دەبێت لە رۆژئاوا لەوە تێبگەن شكستی ئەو ئەزموونەی رۆژئاوا وەك شكستی هەرێم نابێت، كە ئێستا لەسەر ئاستی رژێمی سیاسی هیچ بەهایەكی نەماوە، بەڵكو تێكشكانێكی هێندە كاریگەر دەبێت، بە یەكجاری كورد ئومێد بڕ دەكات، هەرچەندە بەراوردەكە لە شوێنی خۆی نابێت، بەڵام بۆ تێگەیشتنی زیاتر دەتوانین وەك بزووتنەوەی گۆڕانی بچوێنین، كە لە قۆناغێكدا زۆر بەخێرایی گەشەی كردو خەڵك ئومێدیان لەسەر هەڵچنی، بەڵام دواتر وەك هێزەكانی تر كەوتە دوای پۆست و پارەو نەیتوانی ئەركی قۆناغە هەڵگرێت، بەمەش جەماوەری كوردستانی گەڕاندەوە بۆ ژێر خاڵی سفرو ئەو بێئومێدی و بێهیواییەی لە باشووری كوردستاندا هەیە، پشكی شێری دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕان، دەبێت رۆژئاوا لەو روانگەیەوە دۆخەكە بخوێنیتەوە و هەمان هەڵەی باشووری كوردستان دووبارە نەكاتەوە، سوریا وەك دەوڵەتێك قۆناغی بەسەر چووەو وەك هەرێم هەوڵی دروستكردنەوەی نەدات.

بۆئەوەی بابەتە وردتر شیبكەینەوە، پێویستە سەیری ئەو هەڵوێستانەی حكومەتی نوێی سوریا  بەرامبەر كورد بكەین، واتە ئەوەی لەبەرچاومانە و واز لەو شتانە بێنین، كە لەپشت پەردەو لە ژوورە تاریكەكاندا دەگوزەرێت، چونكە لەرووی یاساییەوە تەنیا حسێو بۆ ئەو كارانە دەكرێت، كە لەبەرچاون و روودەدەن، دەتوانرێت وەك بەڵگەیەكی فەرمی مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت، بەپێچەوانە رەفتارە شاراوەكان، هەركاتێك بیانەوێت دەتوانن لێی پەژیوان ببنەوەو حاشای لێبكەن، ئەمەش دەكەوێتە ژێر كاریگەری ئەو گۆڕانكاریانەی روودەدەن، بۆ نمونە لەژێرەوە دەیان بەڵێن و رێكەوتنامە مۆر بكەن، كاتێك هاوسەنگی هێز لەبەرژەوەندی ئەوان گۆڕا پشتی تیدەكەن و پەژیوان دەبنەوە، ئەمە پەیوەندی بەلایەنی ئاكاری و بەڵین و بەڵێنكاری ئەو چەمكە نەریتیانەوە نییە، كە باون و شوورەییان بێتە سەر، ئەمە پەیوەندی بە خودی سروشتی هیزەوە هەیە، كە ئاڕاستەی سیاسەت دیار دەكات، هەركاتێك دەوڵەت هێزی پەیدا كرد، بەرژەوەندییەكانی خۆی دەخاتە سەرووی هەموو بەرژەوەندییەیكی تر و گوێ بەو رێكەوتنامەو پەیمانناماننە نادات، كە لەگەل وڵاتانی تر بەستوویەتی، بەڵكو دەیەوێت بە هەرجۆرێك بێت خۆی بسەپینێت، هەركاتیك هێزیشی لەدەستدا، ئەوە لەلایەك هەوڵی بەهیزبوونەوە دەدات، لەلایەكی تر هەوڵدەدات كات بقۆزێتەوەو لەپەنای كۆمەڵیك پڕەنسیپی بریقەدارەوە كەشێكی وا بۆ خۆی زامن بكات، كە بتوانیت تیایدا بەخۆی دابچێتەوەو كەموكوڕییەكانی پر بكاتەوە، وەك لە زۆر شوێنی تردا ئاماژەكان پێكردووە، ئەو چوار ساڵەی بەر لە دایسانی جەنگی یەكەمی جیهانی بەڕێوەچوو زۆرترین ریكەوتنامەو پەیماننامەی چارەنووس سازی تیا بەدیدەكرێت، كەچی هەر كاتێك ئەڵمانەكان گەیشتنە ئەو بڕوایەی، دەتوانن لەرێگەی هێزەوە بەرژەوەندییەكانی خۆیان بێننە دی و ستراتیژی خۆیان بە ئامانج بگەیەنن، ئەو كاتە پەنایان بۆ هێز بردوو بەم چەشنە جەنگی یەكەمی جیهانی دایسا، نمونەی لەو شێوەیەمان زۆر بەرچاو دەكەوێت، هەر لە ناوچەكەی خۆمان، كاتێك ئێراق لەرێكەوتننامەی جەزایر دەست بەرداری زۆر شت بوو، لەبەرئەوەی لە قۆناغێكی هەستیار دەژیا، بەلام هەركاتێك وەك دەڵێن دەستی لە پشت دراو بەهێز بووەوە، لە هەموو ئەو شتانە پەژیوان بووەوە، كە ئیمزای لەسەر كردبوو!، نمونەیەكی نزیكتر، حكومەتی نوێێ ئێراق، دوای (2003) كاتێك جڵەوی دەسەڵاتی گرتە دەست، بەهەموو شێوەیەك سازشی لەگەڵ كورد دەكرد، پاشان وردە وردە ئەو سازشە نەماو دوای راگەیاندنی دەستوور، كە دەوڵەتی ئێراقی ل ەسەر داڕێژرایەوە، هەوڵی بچووككردنەوەو پەڕاوێزكردنی كوردی داو بەهاوكاری توركیاو ئێران پەڕوباڵی كرد، ئێستاش هەموومان دەبینین هەرێم لەچ دۆخێكدایە!.

لەو روانگەیەوە، ئەگەر سەیری حكومەتی سوریا بكەین، هێشتا بەرامبەر كورد توندتر دێتە بەرچاو، لەكاتێكدا لەو پەڕی لاوازیدایەو هێشتا خۆی نەگۆتۆتەوە، هەوڵی لاتەریككردنی كوردو باس لە پەكپارچەیی خاكی سوریا دەكات، لەو راگەیاندنەی دەستووردا، كە بنەمایەكە بۆ نووسینەوەی دەستووری ئایندە، بەر لەهەموو شتێك سوریای وەك (كۆماری سوریای عەرەبی) پێناسە كردووە، واتە هەمان ئەو ناوە شوڤینیەی رژێمەكەی ئەسەد دەستی پێوەگرتبوو و هەموو پێكهاتەو نەتەوەكانی تری فەرامۆش كردبوو، لە دروستكردنی حكومەتی نوێدا بە باش وخراپ مامەڵەی لەگەڵ هێزە كوردیەكانی رۆژئاوا نەكردووە، كە بەكردەیی ناوچەیەكی بەرفراوانیان لەبەردەستدایەو خاوەنی هێزی خۆیانن، ئەمەش زەنگێكی مەترسیدارە بۆ ئایندەی سوریا، وەك ئەنجومەنی سوریای دیموكرات، باڵی سیاسی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە بەیاننامەیەكیدا رایگەیاند، ئەو راگەیاندنە لە دەستوورەكەی رژێمی ئەسەد زۆر مەترسیدارترە، هاوكات لە راگەیاندراوێكی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە باكوورو رۆژهەڵاتی سوریا(رۆژئاوا) هەمان شت دووبارە كرایەوەو بەروونی پەنجەیان بۆئەوە درێژ كرد، كە ئەو راگەیاندنەی بەناوی راگەیاندنی دەستووری لە دیمەشق دەرچووە، كۆمەڵێك بڕگە لە خۆوە دەگرێت، هاوشێوەی پێوەرە كارپێكراوەكانی سەردەمی بەعسە، شوێن پەنجەی هیچ كامێك لە پێكهاتەكانی سوریای بەسەرەوە نییەو كوردو سریان و پێكهاتەكانی تر فەرامۆش كراون.

شان بەشانی ئەو هەڵوێستەش، بۆ بەدەستهێنانی كاتی زیاتر و لەژێر فشاری هەرێمی، دانوستان لەگەڵ كورد دەكات و رێككەوتنامەی لەگەڵدا ئیمزا دەكات، هەرچەندە كورد سەرەتا دڵی بە رێكەوتنەكەی نێوان عەبدی و شەرع خۆش بوو، پێی وابوو، كورد یەكەمجارە بە ناسنامەی خۆیەوە دەچێتە ناو دەسەڵات، بەڵام دوای ماوەیەكی كەم بەسەر ئەو رێكەوتنە، كە هێشتا كوردەكان ئۆخژنیان نەكردبوو، لە لایەك راگەیاندنی دەستوورو لەلایەكی تر ئەو هێرشە دیلۆماسییەی توركیا كردیە سەر دیمەشق، چوونی وەزیری بەرگری و دەرەوەو سەرۆكی دەزگای میت، كە پێشتر بەشداری كۆنگرەی ئاسایشی عەمانیان كردبوو،  نەك هەر لە خەونەكە واگای هێنایەوە، ئەوەشی دەرخست، كە پلانێكی زۆر گەورەتر هەیە لەوەی چاوەڕێی دەكات لە ژوورە تاریكەكان بەڕێوە دەچێت، لەراستیدا یەكێك لە ئامانجەكانی كورد لەو رێككەوتنامەیە داخستنی بەرەیەك بوو لەسنوورەكانی باشوورو بەدەستهێنانی كات بوو، بۆئەوەی خۆی بۆ بەرپەچدانەوەی هێرشی چەتەكانی سەر بەتوركیا لە باكوورەوە كۆبكاتەوە، كەچی وا پێدەچێت دوژمنەكانی، بە تایبەتیش توركیا زۆر خێراتر لەوان خۆیان كۆدەكەنەوەو لەهەموو رووێكەوە دەستپێشخەری بۆ شەڕێكی فراوان دەكەن!.

ئەو هەوڵەی توركیا لەلایەك گۆڕەپانی شەڕەكە فراوانتر دەكات، لەلایەكی تر دەبێتە هۆی درێژەدانی شەڕەكە، وەك ئەنجامێكیش بۆئەمە، هاوپەیمانییەكانی ناوچەكە سەرلەنوێ دادەڕێژرێنەوەو عەلەوی كوردو دروزەكانیش لەلایەن ئەو هێزانەی بەرژەوەندیان لەگەڵیان دایە زیاتر پاڵپشتی دەكرێن، ئەمەش وا دەكات نەك پێشبینی ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەكە نەكرێت، بگرە چاوەڕوانی درێژەدانی شەڕەكەو فراوانبوونی گۆڕەپانەكە بە تایبەتی بەرەو ئێراق و توركیا بكرێت، بە واتایەكی تر چاوەڕوانی شەڕێكی هەرێمی فراوان بكرێت و لە دواجاردا ئەنجامەكانی ئەو شەڕە نەخشەی ئایندەی سیاسی ناوچەكە دەست نیشان بكات!.

 هاوپەیمانبوونی توركیا لەگەڵ ئەو گرووپە ئیسلامییە توندڕەوانە، وا دەكات چیتر ئەوروپاو ئەمریكا نەتوانن پەیوەندیەكانی نێوان توركیاو رێكخراوی داعش پەردەپۆش بكەن، وەك ئەوەی لە ساڵانی رابردوودا كردیان، هەرچەندە بەسەدان و بگرە بە هەزاران بەڵگەنامەیان دەربارەی ئەو پەیوەندییە كەوتە بەردەست، لەگەڵ ئەوەشدا تاوەكو ئێستا كۆمەلگەی نێودەوڵەتی بە شێوەیەكی فەرمی بێدەنگی هەڵبژاردووە و هەڵوێستێكی ئەرێنییانەی بەرامبەر توركیا دەرنەبڕیوە! بەڵام ئایا ئەو هەڵوێستە تا سەر بەردەوام دەبێت؟ بێگومان نەخێر، چڕبوونەوەی ململانێكان و فراوانبوونی چوارچێوەكەی، بەتایبەتیش كاتێك راستەوخۆ توركیاو ئیسرائیل دەگەنە قۆناغی رووبەڕووبوونەوەیەكی راستەوخۆ،وەك ئەوەی لە بۆردومانكردنی فڕۆكەخانەی حەلەب و شاری حومس بینیمان، سروشتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و هاوسەنگی هێز ئەوە دەخوازێت، كە ئەو هێزەی لە قۆناغی دروستبوون و فراوانبوونیدایە، دەبێت بەرەو رووی هەموو ئەو هێزانە بێتەوە، كە كۆسپی دەخەنە بەردەم، بە واتایەكی تر حكومەتی سوریا خۆی بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەسەدە ئامادە بكات.

توركیا وەك هێزیكی هەرێمی، بەتایبەتی لە ماوەی ئەو سی ساڵەی دوایدا، كە خەون بە زیندووكردنەوەی ئیپمراتۆریای عوسمانی دەبینێت، ناتوانێت بە چاوێكی واقعیانەوە گەورەبوونی ئیسرائیل ببینێت و مامەڵەی لەگەڵدا بكات، بەڵكو ئێستاش وەك كەمینەیەك لە جولەكەكان سەیری ئیسرائیل دەكات، كە بۆ ماوەی دەیان ساڵ لەژێر دەسەڵاتی ئەودا باج و خەراجیان لێسەندراوە، رەنگ بێت تا رادەیەك درك بەگەورەبوونی ئیسرائیل بكات و تێیبگات، بەڵام ئەو وەهمە مێژووییەی لە ناخیدا رەگی داكوتاوە، بەربەستی زۆرگەورە دروست دەكات، لەبەردەم ئەوەی دۆخەكە وەك ئەوە ببینێت، كە هەیە، وا تێدەگات ئەو بەرژەوەندیانەی لەگەڵ ئیسرائیل بەیەكەوەیان دەبەستێتەوە، زۆر گەورەترە لەو كێشانەی خەریكە رۆژ بە رۆژ لەنێوانیاندا گەورە دەبێت.

دیارە ئەمەش تێگەیشتنێكی نالۆژیكیانەیە، لەبەرئەوەی ئیسرائیل لە قۆناغی گەورەبوون و فراوانخوازیدایە، هەر هەنگاوێكی فراوانخوازی ئیسرائیلیش راستەوخۆ هەڕەشە لە بەرژەوەندییەكانی توركیا دەكات، كە خۆی بە خاوەنی راستەقینەی ئەو ناوچەیە دەزانێت و وەك بەشێك لە ستراتیژی عوسمانییە نوێیەكان سەیری دەكات، هەر رووبەڕووبوونەوەیەكیش لەگەڵ ئیسرائیل، كە هاوپەیمان، یاخود بڵێین سەرە ڕمی ئەمریكایە لە ناوچەكە، راستەوخۆ توركیا لە هاوپەیمانێكی رۆژئاوا، كە تەمەنی ئەو هاوپەیمانییە بە قەد تەمەنی توركیای نوێ و زیاتریشە، دەخاتە بەرەی شەڕەوە، واتە دەبێتە هۆی ئەوەی توركیاش راستەوخۆ بخرێتە ئەو بەرەی شەڕەی، كە ئێران و سوریاو لیبیای پێشووتری دەگرتەوە، واتە توركیا دەخرێتە ناو لیستی رەشی ئەمریكاو رۆژئاوا، ئەمجارەیان روسیاش بە هانایەوە نایەت و بەفریای ناكەوێت، لەبەرئەوەی وەك ئاماژەی پێكرا توركیا لەسەر دوو پەتدا یاری دەكردوو هەردوو پەتەكەش لە پچڕان نزیك بۆتەوە!.

هاریكاری وسەرپەرشتیكردنی توركیا لەرووخانی رژێمەكەی ئەسەد زیانێكی جیۆستراتیژی گەورەی بە بەرژەوەندییەكانی روسیا گەیاند لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە كاتێكدا ئەو بەشەڕی ئۆكرانیا خەریكە و لەنێو رووبەڕووبوونەوەیەكی چارەنووسازدایە لەبەرەی رۆژئاوا، كەئایندەی ئەو وڵاتە لەسەر گۆرەپانی نیودەولەتی یەكلایی دەكاتەوە، بۆیە پێشتر ئەگەر لەكاتە هەستیارەكاندا روسیا پشتی توركیای گرتبێت و هەوڵیدابێت لەو رێگەیەوە دیوارەكانی خوارەوەی ناتۆ بڕوخێنێت،  ئەوە چیتر چاوەڕوانی ئەوەی لێناكرێت و دەتوانین بڵێین عوسمانییە نوێیەكان وەكو عوسمانییە كۆنەكان دەكەونە بەر غەرەبی روسیا، قۆناغێكی تر لە قۆناغەكانی مەسەلەی رۆژهەڵات سەر هەڵدەداتەوە و ئەمجارەیان ئەگەر روسیا دەرفەتی بۆ برەخسێت، ئەگەری هەیە وەك ساڵەكانی (1828) كاتێك بەهۆی پاڵپشتیكردنی بزووتنەوەی رزگاریخوازی گریك، عوسمانییەكان دەروازەكانی دەریای سپیی ناوەڕاست، گەرووی دەردەنیلیان لەبەردەم كەشتییەكانی روسیا داخست و روسیا پەلاماری عوسمانییەكانی دا و ساڵەكانی (1853-1856) لە شەڕی كریم ساڵی (1877-1878) شەڕی عوسمانی و روسەكان جارێكی تر تاكلایەنە بڕیار لە دیاریكردنی چارەنووسی عوسمانییە نوێیەكان بدات، ئەمجارەیان ئەو فەرەنساو بەریتانیانەی جاران و هەمان هاوسەنگی هێز لە ئارادا نییە، بە هانای عوسمانییەكانەوە بچن و لەدەریای رەش و لەنزیك دورگەی كریم، یاخود لەلای ئەدریانۆپۆل هێزەكانی روسیا بووەستێنن، ئەو سیاسەتی بەخ و لەخۆبایبوونەی توركیا لەم ساڵانەی دوایدا لە سیاسەتی هەرێمی نێودەوڵەتیدا گرتوویەتییە بەر، ئەگەرێكی زۆری هەیە وەك دەڵێن لە قەلان و لەكۆترانیشی بكات.