بەختیار ئەحمەد ساڵح

پێشەکی

وێنەی وڵاتێک لە سەر ئاستى نێودەوڵەتیدا ڕەگەزێکى سەرەکییە لە دیاریکردنی ئاستی کاریگەری و هێزی نەرمی ئەو وڵاتە. لەم چوارچێوەیەدا، تورکیا پێگەیەکی ناوازە داگیر دەکات کە وێنەکەی پرسێکی ئاڵۆز و فرەلایەنە، کە لە ژێر کاریگەری کۆمەڵێک هۆکاری ناوخۆیی و دەرەکیدایە. ئامانج لەم نووسینە شیکردنەوەی وێنەی تورکیایە لە جیهاندا و تیشک دەخاتە سەر دژایەتییەکانی شوناسی نەتەوەیی، سیاسەتی ناوخۆ، گۆڕانکاری لە سیاسەتی دەرەوە و ڕۆڵی میدیادا.

چەمکی وێنەی نەتەوەیی

وێنەی دەوڵەت زیاتر لە ڕێگەی کارلێکی نێوان ڕەفتاری سیاسی و گوتاری میدیایی و تێگەیشتنی یەکترەوە دروست دەبێت. وێنەی نەتەوەیی ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە داڕشتنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، بەو پێیەی کاریگەری لەسەر پێگەی دیپلۆماسی و وەبەرهێنانی بیانی و بوارەکانی هاوکاری ئابووری و کولتووری هەیە.

تورکیا لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا

تورکیا لە ڕووی جوگرافی و کولتوورییەوە دەکەوێتە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا، ئەمەش تایبەتمەندییەکى پێ بەخشیوە بەڵام لە هەمان کاتدا ناڕوونی لە ناسنامەکەیدا دروست دەکات و دەبێتە هۆی هەڵاوسانی وێنەی تورکیا لە نێوان دەوڵەتێکی ئیسلامی کۆنەپارێز لە لایەک و دەوڵەتێکی عەلمانی و دیموکراسی لە لایەکی ترەوە. ئەم سەرلێشێواوییە لە پەیوەندییەکانیدا هەم لەگەڵ ڕۆژئاوا و هەم لەگەڵ جیهانی ئیسلامیدا ڕەنگدانەوەی هەبووە.

کاریگەرییە ناوخۆییەکان لەسەر وێنەی دەرەکی

تورکیا بە تایبەتی لە ژێر دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان، گۆڕانی گەورەی ناوخۆیی بەخۆیەوە بینی کە کاریگەری لەسەر وێنەکەی لە دەرەوەی وڵات هەبوو، گرنگترینی ئەم پێشهاتانە بریتین لە:

1. سنووردارکردنی ئازادییە گشتییەکان.
2. دابەزینى پێوەرەکانی دیموکراسی.
3. بەرزبوونەوەی هەستى نەتەوە پەرستى.
4. گۆڕانکاری لە گوتاری سیاسی و میدیایی لەسەر پرسە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکان.

سیاسەتی دەرەوە و کاریگەرییەکانی لەسەر وێنەی نێودەوڵەتی

سیاسەتی دەرەوەی تورکیا گۆڕانکاری قووڵی بەخۆیەوە بینیوە، کە ڕەنگدانەوەی هەبووە لەگرژییەکانی لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا و دەستێوەردانی سەربازی لە سوریا و لیبیا و هەوڵدان بۆ گێڕانى ڕۆڵێکی کاریگەری ناوچەیی. ئەم گۆڕانکاریانە وێنەی دژبەیەکیان دروستکرد:

1. لە ڕۆژئاوا هەندێک جار تورکیا وەک هێزێکی ناجێگیر یان ناسەقامگیرکەر وێنا دەکرێت.
2. لە جیهانی ئیسلامیدا وەک هێزێکی سەربەخۆ و کاریگەر وێنا دەکرێت.

ڕۆڵی ڕاگەیاندن لە داڕشتنی ئەو وێنەدا

میدیا ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە داڕشتنی وێنەی تورکیا. میدیای ڕۆژئاوا زۆرجار تیشک دەخاتە سەر پرسەکانی مافی مرۆڤ و دابەزینی دیموکراسی. لە لایەکی دیکەوە حکومەتی تورکیا لە ڕێگەی ئامرازەکانی وەک ئاژانسی ئانادۆڵو و تی ئاڕ تی ۆرلد هەوڵ دەدات وێنەیەکی ئەرێنی و پیشەییتر لە سیاسەت و دەستکەوتەکانی تورکیا وێنا بکات.

قەیرانی ناسنامە و دژایەتیەکان

تورکیا ڕووبەڕووی قەیرانی شوناس دەبێتەوە لەنێوان پەیوەندییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا کە لە گوتاری سیاسی و کولتووری و تەنانەت لە نوێنەرایەتیی میدیاشدا ڕەنگدانەوەی هەیە. ئەم دژایەتییە ئەرکی حکومەت بۆ پاراستنی وێنەیەکی یەکگرتوو و قبوڵکراو لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی ئاڵۆزتر دەکات:

1. تورکیا بە هاوپەیمانێکی ستراتیژی ناتۆ دادەنرێت، بەڵام سیاسەتە دەرەکییەکانی (وەک کڕینی مووشەکی ئێس-٤٠٠ی ڕووسی) ناکۆکی لەگەڵ ئەمریکا دروستکردووە و لە یەکێتیی ئەورووپادا، ئەندامێتی تورکیا بەهۆی نیگەرانییەکان لە دیموکراسی و مافی کەمینەکان (وەک کورد) بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە.
2. تورکیا لە کەرتی وزەدا هاوکاری ڕووسیا دەکات (وەک بۆری تورکستریم)، ​​بەڵام لە سوریا و ئازەربایجان ڕکابەری لەگەڵ ڕووسیا دەکات.
3. لە جیهانی عەرەبیدا، بۆچوونەکان لە نێوان ئەو وڵاتانەی کە پشتگیری دەکەن (قەتەر و سۆماڵ) و ئەوانەی دژایەتی دەکەن (میسر و سعودیيە بەهۆی پشتیوانی تورکیا لە ئیخوان موسلیمین) جیاوازن.
4. پەلکێشانى تورکیا بۆ ئەفریقا لە ڕێگەی یارمەتییە مرۆییەکان و وەبەرهێنانەکانەوە (وەک دروستکردنی قوتابخانە و نەخۆشخانەکان) وێنەی خۆی وەک لایەنگری جیهانی ئیسلامی بەهێزتر کردووە لە کاتێکدا ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان (وەک هیومان ڕایتس وۆچ) ڕەخنە لە سنووردارکردنی ئازادی ڕۆژنامەگەری و گۆشەگیركردنی نەیارانى دەگرن.

دەرەنجام

وێنەی تورکیا لە جیهاندا ئیستاتیک و سادە نییە، بەڵکو لە قاڵبی کارلێکە ئاڵۆزەکانی نێوان سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوە، دابەشبوونی شوناس و ڕۆڵی میدیایە. لە کاتێکدا ئەنقەرە هەوڵدەدات خۆی وەک زلهێزێکی سەربەخۆ و کاریگەر لە ناوچەکەدا جێگیر بکات، ئاڵنگارى پەیوەست بە ناسنامە و دیموکراسی وەک بەربەستێک لە بەردەم پێشکەوتنی بەردەوام لە وێنە نێودەوڵەتییەکەیدا دەمێنێتەوە.