توانا ئەحمەد

تاگوێ لەدەنگی ئەگری حوزن وغەریبی ئەڕژێنێتە گیانتەوە، وەکو باڵندەیەک لەگەڵ خۆی هەڵتئەگرێ بەسەر جیهانە تەریک و پڕ لە کارەساتەکەی خۆیدا هێزی فڕینت پێئەبەخشێ، چی رەنگی تۆخی خەم و خەفەت هەیە کۆی ئەکاتەوە بەتامی هونەر دەرخواردی مێشک و جەستەت ئەدات، ئەو ژنە بە ژێیە ئاڵتونیەکانی دەنگی گوزارشت لەفیکرێکە کە دەستەمۆ نابێ و هەمیشە لەناو هەوری یاخیبوون دائەبارێ، سەراپای ستەم و غەدر لە دەنگ و ئەدای خۆیدا کۆئەکاتەوە، بەجۆرێک ئیشتیهای ئەوەت لا دروست ئەکات کەبەلاتەوە ئاسایی بێ لەگەڵ ئەو حوزنە نەک هەر بژی، بگرە تێکەڵاوی ببیت و تیایا بتوێیتەوە.

ئایشەشان هونەرێکە لەدەرگای ماڵی خۆیانەوە تا ئەو سەری کۆمەڵگا ستەمی لێکرد، وەکو دەنگێکی پەڕیو و دورخراوە، یاساخ و دوور لە عورف و عادەت ستەمێکی تاڵی دەرخوارد درا، بەڵام ئەو شاژنە لەو عەرشەی خۆی نەهاتە خوارو بەردەوام بوو لە پژادنی تۆوی حوزن و چیرۆکی بێکەسی و پەڕیدەکردنی خۆی و سەرەنجام لەناو جیهانێکی فاشیگەراو کۆمەڵگایەکی داخراودا بووە ئایکۆنێکی هونەری و ئازادی ئینسان.

ئایشە شان لەناو تۆڕێکی کۆمەڵایەتی چنراو بە حەرام، لەپاشخانێکی دینی داخراو، لەساتەوەختێکی هەرە تاریکی کوردایەتی دەستی بۆ هونەر برد و خەونی گۆڕانکاری و رەخنەکردنی سەردەمەکەی خۆی بەستەوە بە هونەر و ژیانکردن لەدەرەوەی شێواز و پرەنسیپی باو، بۆیە چۆن لەیەکەم چریکەیەوە بەحوزن و غەمگینیەوە دەرکەوت، ئاوا لەکۆتایی لە شاری ئەزمیر لەئاوارەیی و بێکەسی وەکو مرۆڤێکی بێ کەس و ناسنامە سەری نایەوە، بۆیە ئەکرێ بڵێین ئایشە شان تەنیا لەناو هونەردا شوێنی هەبوو، خێزان و کۆمەڵگا شوێن و زەمینی ئەویان دەستبەسەردا گرت، ئەو ژنە کاراکتەرێکە تەنیا لەناو هونەردا بوونی هەیە، نەک لەسەر شانۆی خێزان و کۆمەڵگا.

ئایشەشان یەکێکە لەوانەی وەکو کوتلەیەک لە سۆز و چێژ خەمو ئازارەکانی ئەکاتە دەربڕینێکی دەنگی و گوزارشتێکی هونەری, وەک ئەشوترێ گۆرانی بۆ ئەوەی سنورەکانی زەوق و سەلیقە ببڕێ هەندێ جار پێویستە توانای گێڕانەوەی هەبێ، تەکنیکێک بێ گێڕانەوە تێکەڵ بەتوخمی گۆرانی و مۆسیقاو ئەدا بکات، کە دواجار گوێگر بخاتە سەر کەڵکەڵەی ئەوەی گۆرانیەکە لەبنەڕەتەوە بۆ ئەو نوسراوە، یان ناخی ئەو ئەدوێنێ، واتا خەمێکی تاکە کەسی یان سەلیقەیەکی تاکە کەسی ئەکاتە خەمێک و سەلیقەیەکی دەستەجەمعی، ئایشە شان لەوانەیە لەگەڵ خۆی ئەتپێچێتەوەو ئەتباتە ئەو دنیا پڕ لە تراژدیایەی بە دەنگ دەربڕی لێ ئەکات، ئەو جیهانەی باخچەکانی تەنیا گوڵی خەفەت و گەڵاکانی رەنگی خەم ئەنوێنن، ئەو تۆمارێکە لەچیرۆک و گێڕانەوە.

لەکاتێکدا بەشێکی بەرچاوی میللەتەکەی زمانی رەسەنی خۆیان وەکو پێویست نازانن و دەوڵەتیش وەکو تاوان مامەڵەی ئەکات، ئەو گۆرانی بۆ زمانی کوردی ئەڵێ و هەوڵئەدات لەلای خەڵک شیرینی بکات، هەر لەو سەردەمەدا کە ئاوارەی ئەستانبۆڵ ئەبێ کاسێتێک بەزمانی کوردی تۆمار ئەکات و سەرەنجام یاساخی ئەکەن و ئیتر بەهۆیەوە ئاوارەی ئەوروپاو دواتر عیراق ئەبێ.

ئایشە شان لەو ساتەوەختەی شکاندنی کۆت و پێوەندەکانی کۆمەڵگا وەکو تابۆ ئەنوێنن، یاخی ئەبێ، لەوسەردەمەی کوردایەتی لە تورکیا گوایە کۆتایی پێهێنراوە باوەش بەشوناسی نەتەوەییەوە ئەکات، لە کۆمەڵگایەک کە مافی گۆرانی بەژن رەوانابینێ و سیستمێک کە زمانی دایکیی فڕێدراوەتە دەرەوەی مێژوو هەردوکی بەیەکەوە گرێ ئەدات و شریتێکی بێ کۆتایی لە حوزن تۆمار ئەکات

ئەو ستەمەی دەرهەق بەو ژنە کراوە تەنیا کردەیەکی تاکە کەسی یان نەریتی عەشرەت و میللەتێکی دواکەوتوو نییە، بگرە دەربڕیە لە کلتورێکی هەژار و دەستکورت کە تەقەبولی دیاردەیەکی شارستانی وەکو گۆرانی و هونەر ناکات، لەو ساتەوەختەی ئایشە شان بەر نەعلەت و سزای کۆمەڵگاکەی و سیستمی سیاسی ئەکەوێ، ئەوا بەرکەوتنی بونیادی کۆمەڵایەتی کوردە بەر دیاردەو دەرکەوتەیەک کە گوزارشتە لە شارستانیەت، چونکە مۆسیقاو گۆرانی لە مێژوودا وەکو پێوانەی پێشکەوتن و ئاستی شارستانی مامەڵە کراوە، تەنانەت ئیبن خەلدون هونەر بە ترۆپکی سوڕی شارستانی ناو ئەبات چونکە گۆرانی گوزارشتێکی ئیستاتیکی نایابە لە فیکر.

بەگوێرەی بۆچوونی ئیبن خەلدون کۆمەڵگای دەوڵەمەند بە مۆسیقاو گۆرانی گوزارشتە لەکۆمەڵگایەکی موتەکامیل و بێ کەموکورتی، واتا لەکۆمەڵگای گۆرانی و هونەردا دیوی پێویستی مادی ئینسان و دیوی رۆحیشی تێرکراوە، بە تێڕوانینی ئیبن خەلدون هونەر تەنانەت گوزارشتە لە سەقامگیری و ئاسایش، هونەری گۆرانی ئەو هونەرەیە کە هاوەڵی ئینسانە لە هەموو زەمان و مەکانێکدا، رایەک هەیە پێی وایە گۆرانی باش و خراپ لەئارادا نییە، ئەوەندە نەبێ کەجۆرێک لە چێژ و ئاوێتەبوون هەیە کە ماوەی گوێگرتن ئەیبەخشێ، واتا پرۆسەیەکە بەتەواوی تاکەکەسیە و ئاسان نییە گۆرانی لەناوجوغزی هەڵسەنگاندن و قەزاوەتکردندا کورت بکەیتەوە.

هەرچۆنێک و بەهەر دێوێکدا تەفسیری بکەین، ئایشە شان توانایەکی تاکە کەسی بێ ئەنداز بوێر و تێپەڕە کە بە تەنیا دەرەقەتی نەریتی بنەماڵەو خێڵ و کۆمەڵگا هاتووە، پەرچەکردارێکی هەرە شیرینی ئەو واقعە دواکەوتوو تاڵەیە کە تیایا ژیا، ستەم و نادادی ئەو ژنەیان نەکرد بە سیاسی و چەک بەدەست، بەڵکو کردیان بەهونەرمەند، ئەوانی تر ئەو ژنەیان  بەمردن و نەفرەت سزادا، ئەو بە گۆرانی وریتم و ژیاندۆستی پاداشتی دانەوە، هەرچەند بستێک زەوی نەیگرتە خۆی، باوەشێکی گەرمی رێز و پێزانینی نەبینی، کۆمەڵگا و نەتەوەکەی وەکو ئەوەی پێویستە بە سەنگینی و پێگەی ئەو ژنەیان نەزانی، بەڵام ئەو وەکو سەفیری خەم و حوزنێکی بێ کۆتایی تا سەری نایەوە بەردەوام بوو.