د. كامەران مەنتك

بەشی بیست و سێ

بەر لە كۆتایی

راستییەكی تاڵ هەیە دەبێت دانی پیابنێین و مامەڵەی لەگەڵدا بكەین، ئەویش ئەوەیە چۆن ئاشتی پێداویستییەكی كۆمەڵاتییە، بەهەمان شێوە شەڕیش ناچارییەكی كۆمەڵایەتییە، شەڕكردن بەتەنیا لە بواری ململانێ لەسەر خۆراك وئاوو ئاوەڕۆدا نەماوەتەوە، وەك لەكتێبەكانی مێژووی كۆندا دەیخوێنینەوە، بەڵكو بۆتە بەشێك لە پڕۆسەی بەرهەمهێنان و بەپیشەسازی كراوە، پیشەسازی شەڕ یەكێكە لەو پیشەسازییە پڕ قازانج و دەستكەوتانەی، تا دێت بازاڕی سەرمایەدارەكان بەهەڕمێنتر دەخات، هەلی كاری بۆ ملیۆنان كرێكار رەخساندووە، چەكی زۆری خستۆتە بەردەست ئەو دەسەڵاتدارە بەكرێگیراوانەی بوونەتە دەڵاڵی شەڕو دژی نەتەوەكەی خۆیان و سەقامگیری ناوچەكانیان بەكاردەهێنرێن، ئەمە وایكردووە خودی ئاشتیش، جۆرە سازشكردنێك بێت، لەسەر دەرفەت بۆ هەناسەیەكی زەمەنی و بەگەڕستنی كارگەكانی چەك و زیادكردنی بەرهەم، بۆئەوەی خۆیان بۆ شەڕێكی خوێناوی گەورەتر ئامادە بكەن، كەواتە قسەكردنیش لەسەر ئاشتی وەك  قسەكردن لەسەر دیوی دووەمی شەڕ مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، لەدۆخێكی وادا ئەگەر كەسێك هەوڵی هێنانەدی ئاشتی بدات، خوێندنەوەی ئەوەی بۆ دەكرێت، كە سەرچاوەكانی بەرگریكردنی باشی لەبەردەستدا نییەو دەیەوێت بۆ ماوەیەك خۆی لەشەڕو رووبەڕووبوونەوەی سەربازی بپارێزێت، هەركاتێكیش هێزی پێویستی كەوتە بەردەست، ئاڕاستەی بیركردنەوەی دەگۆڕێت، هەوڵی فراوانخوازی دەدات و دەیەوێت باڵادەستی خۆی بەسەر دەوروبەریەكەی و دواتریش هەموو جیهان بسەپێنێت، ئەمە كرۆكی تیوری ریالیستییە لە سیاسەتداو تیوورە جیۆپۆلەتیكی و جیۆستراتیژییەكان، كە بنەمای سیاسەتی جیهانین لەو روانگەیەو لەسەر ئەو بنەمایە داڕێژراون، راستە لەملاو لەولا كۆمەڵێك تیووری تر هەیە و هەوڵدەدات پاساوی تر بۆ ئاشتی بێنێتەوەو لەروانگەی دیموكراسی و خۆشگوزەرانی ئابووری و ... هتد، شیكردنەوەی بۆ ئاشتی و بەرگرتن لەشەڕەكان بكات، بەڵام نەتوانراوە لە بایەخی ئەو بۆچوونە ریالستیانە كەمبكەنەوە، كە تادێت روونتر دەبێتەوەو زیاتر خۆی دەسەپێنێت.

لەم روانگەیە هیچ نەتەوەیەك، هیچ وڵاتێك ناتوانێت باس لە ئاشتی و سەقامگیری و تەنانەت مانەوەش بكات، ئەگەر هێزی پێویستی لەبەردەستدا نەبێت، كە باسی هێز دەكەم لێرەدا مەبەستم هێزە بە چەمكە فراوانەكەی، واتە هەموو جۆرەكانی هێز، هەر لەهێزی رەقەوە، كە دەكاتە سوپاو چەك و  ژێرخانی ئابووری تادەگاتە هێزی نەرم، كە خۆی لەو پڕەنسیپ و بانگەشە لۆژیكیانە دەبینێتەوە، كە پاساو بۆ بەكارهێنانی هێزە رەقەكە دێنێتەوە، یاخود رێگەی بۆ خۆش دەكات و لەرووی هزری و دەروونییەوە ئامادەكاری بۆ تێكشكاندنی هێزەكانی بەرامبەر دەكات، لەسەردەمی نوێدا هەردوو هێزەكە زۆر بەزانایی تێكەڵ بەیەكتر دەكرێن و (جۆزیف نای) بیرمەندی ئەمریكی ناوی ناوە هێزی زیرەك، ئەو سیاسەتەی ئێستا سەرۆكی ئەمریكا بۆ گەڕاندنەوەی هەژموونی جیهانی ئەمریكاو پتەوكردنەوەی پێگەی سیستەمی تاكجەمسەری پیادەی دەكات، ئەو هێزە زیرەكەیە، بۆ نمونە لەكاتێكدا تۆبزی بەرامبەر ئێران بەرزكردۆتەوە، لەهەمان كاتدا باسی دانوستان دەكات و دەیەوێت ئێران وەك هۆكارێكی شەڕو ئاژاوە لەناوچەكە وێنا بكات، بۆئەوەی ئەگەر بەیانی هێزی سەربازیشیان دژی بەكارهێنا، ئەوە وا لەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگەیەنن، كە ئەوان لەپێناو ئاشتی و سەقامگیری نێودەوڵەتی و پاراستنی ژیانی مرۆڤەكان ئەمەیان كردووە، لەكاتێكدا ئاشكرایە ئەمریكا لەرێگەی لێدانی ئێران، پاڵپشتی ئیسرائیل دەكات و دەیانەوێت بەیەكەوە نەخشەی سیاسی ناوچەكە لەبەرژەوەندی خۆیان دابڕێژنەوە.

ئەم روونكردنەوەیە بە مەبەستی ئەوە بوو، كاتێك باس لە ئاشتی رێكخستنەوەی پەیوەندیان دەكەین، بە هەموو ئاستییەكانەوە، دەبێت لەپێناو هێنانەدی ئەو ئاشتییەی كاری بۆ دەكەیت، هێز پەیدا بكەیت و خۆت بۆ شەڕ ئامادە بكەیت، ئەگەر هێزت نەبێت ناتوانی باس لەئاشتی و بەیەكەوە ژیان بكەیت، داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی و جوگرافی و تەنانەت مرۆیش لەرێگەی هێزە دەبێت، هێزیش بەر لەهەموو شتێك پێویستی بەرێكخستنەوەو دابینكردنی سەرچاوەكانی هێزە، دیارە هەموو ئەو سەرچاوانەش، بەهۆی فرەڕەنگی لەیەك پانتایی جوگرافیدا پەیدا نابێت، بۆیە هەمیشە ئەو وڵاتانەی هێزیان هەیە، هەوڵدەدەن ئەو ناوچانە داگیر بكەن و دەستی بەسەردا بگرن، كە سەرچاوەكانی هێزی تیایە، دیارە ئەو سەرچاوانەش بەهۆی دۆزینەوەی نوێ و پێشكەوتنی بواری پیشەسازی هەمیشە لە گۆڕان و پەرەسەندنداییە، بۆیە دەبینین گۆڕەپانەكانی شەڕیش بەگوێرەی ئەو سەرچاوانە گۆڕانكارییان بەسەردادێت و هەر جارەی لەناوچەیەك بڵێسەی ئاگری شەڕ بەرز دەبێتەوە، بۆ نمونە لەو سەد ساڵەی دوایی بەهۆی پێشكەوتنی پیشەسازییەوە، كە بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بەسەرچاوەكانی وزە دەبەستێت ئەو ناوچانەی دەوڵەمەندن بەسەرچاوەكانی وزە، بوونەتە گۆڕەپانی سەرەكی شەڕو ململانێكان، ئەمەیە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردۆتە دۆزەخ بۆ دانیشتوانەكەی، دیارە ئەوەی بایەخی سەرچاوەكانی وزەی لەو ناوچەیەدا زیاتر كردووە پێگە جیۆۆلەتیكییەكەیەتی، كە بۆتە پردێك لەنێوان هەردوو بەشی ئۆڕاسیا، واتە بەشە ئەوروپی و ئاسیاییەكەی ئۆڕاسیا بەیەكتر دەبەستێتەوە، ئەو ئۆڕاسیایەی بۆتە فاكتەرو پێداویستییە سەرەكییەكانی سەپاندنی  هەژموون و باڵا دەستی جیهانی!.

كورد ناتوانێت بە تەنیا لەرێگەی هێزی نەرم (SOFT POER) ەوە پەیوەندییەكانی ئەو ناوچەیە بەشێوەیەك رێكبخاتەوە، كە ئەو ئاشتییەی بۆ دابین بكات، كە خەونی پێوە دەبینێت، لەم خاڵەدا بە تەنیا دابەشكردنی دەسەڵاتەكان و بەشدارپێكردنی هەمو لایەك لە دەسەڵات و برەو پێدان بەرۆڵی ئافرەت و هێنانە پێشەوەی بەتەنیا ناتوانێت كورد بگەیەنێتە ئامانجەكانی، ئەمە هەنگاوی گرنگن، بەڵام هەنگاوێكن پێویستیان بەداڕشتنەوەو رێكخستنەوە هەیە، ئەوانە سەرچاوەیەكن لەسەرچاوەكانی هێزو دەبێت لەپاڵ هێزەكانی تردا بەكاربهێنرێن و سوودیان لێوەربگیرێت، دەبێت  كورد بەگشتی و رۆژئاوا بە تایبەتی، كە پێمان وایە ئامادەیی ئەوەی تیایە ئەركەكانی ئەم قۆناغە باشتر لەهێزەكانی تر هەڵگرێت، لەم روانگەیەوە مامەڵە لەگەڵ هێزو خۆڕێكخستنەوەدا بكات و سوود لەو بنەمایانە وەربگیرێت، كە لەسەر تێزی ئۆجەلان بۆ پەیوەندی نێوان نەتەوەكان داڕێژراوە، بەڵام بۆ ئەركێكی گەورەتر، كە لێرەدا مەبەستمانە، دەبێت لەو حاڵەدا تێزەكەی ئۆجەلان، كە جۆرێك لە ئایدیالیزم لە خۆوە دەگرێت، لەبەرئەوەی سیاسەتی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیاو نیازی باش داناڕێژرێت، بەڵكو لەسەر بنەمای ستراتیژی باڵاو  سەرچاوەكانی هێز دادەمەزرێت، دەبێت بەشێوازێكی تر بیربكاتەوەو لەروانگەیەكی ترەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییە هەستیارانەدا، كە كوردستان و ناوچەكە بەگشتی رووبەڕووی بۆتەوە.

ئەم خوێندنەوەیە هێندەی تێزێكی تەواو كارییە بۆ تێزەكەی ئۆجەلان، هێندە تێزێكی رەخنەیی نییە، بەو پێودانگە، دەبێت ستراتیژی رۆژئاوا لەسەر بنەما سەرەكییەكەی، كە جیۆستراتیژییە دابڕێژرێتەوە، بۆئەم مەبەستەش دەبێت هەنگاوی جدی هەڵێنێت و لەم هەنگاوەش  رێگە بۆ ئەوە خۆشبكرێت، لەرێگەی دروستكردنی كۆمەڵیك دامودەزگای نەتەوەییەوە، هەموو تواناكان و سەرچاوەكانی هێزی كوردی بخرێتە خزمەت رۆژئاواوە، بۆئەوەی ئەگەر لەبواری هێزو دەسەڵاتی ژمارەییش بێت، كە ئێستا زۆر بەباشی دەتوانرێت سوودی لێوەربگیرێت، ئەو یەكێتییە نەتەوەییە بە كردەیی بهێنرێتە دی، كەوا كاری لەسەر دەكرێت، دەبێت بە هەموو شێوەیەك كار لەسەر گەورەكردن و فراوانكردنی رۆژئاوا بكرێت، بە پێچەوانەوە مانەوەی لە ئاستی خۆی، لە شوێنی خۆی دەیپوكێنێتەوە، سروشتی هێز وایە، دەبێت بەردەوام لە جوولەو گەشەكردندا بێت، بینیمان باشوور بەهۆی ئەوەی هێوە باڵادەستەكانی نەیانتوانی سەرچاوەكانی هێزی كوردی رێكبخەن و بیخەنە خزمەت بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتمانییە كانەوە، لە شوێنی خۆیان بۆگەنیان كردو پووكانەوە، ئێستا دەبینین لە چ دۆخێكدان گەیشتوونەتە كوێ!.

ئەو گۆڕانكاریانەی، دوای رووخانی رژێمەكەی بەشار ئەسەد، بە سەرپەرشتی توركیا هاتوونەتە ئارا، زۆر ئاماژەی مەترسیدار لەخۆوە دەگرن، ئەو هەوڵانەی دەدرێن بۆ ئەوەی وردە وردە رۆژئاوا تێكەڵ بە رژێمی سوریا بكەنەوە، لەپەنای ئەو رێكەوتننامە گوماناویانەی لەژێر سەرپەرشتی ئەمریكاو توركیا دەكرێت، هەنگاوی مەترسیدارن، وەك چۆن لە باشوور لەدوای راپەڕینەوە كار لەسەر ئەوە كرا، كە بەدەستی كورد خۆی، ئەو بوركانەی لە راپەڕیندا تەقیەوەو سنوورە دەستكردەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بەكردەیی تێكشكاند، بیگەڕێننەوە شوێنی سروشتی خۆی و دەمەكەی دابخەنەوە، ئەمەش لەرێگەی دروستكردنەوەی ئێراقێكی فیدڕاڵی و نوێ، كە هەرگیز نەبووە نوێ و نەفیدراڵیش،  لە رۆژئاواش ئاماژەكانی هەمان هەوڵ خەریكە بەدیاردەكەوێت، بۆیە دەكرێت راشكاوانەتر شیكردنەوەی بۆ بكەین و پەنجە لەسەر خاڵەكان دابنێین، ئەو هەڕەشانەی لەرێگەی ئەو رێكەوتنانەوە لەسەر رۆژئاوا هەیە، لە هەڕەشەی ئەو پەلامارو هێرشانە ترسناكترو كاریگەرترە، كە ماوەیەكی زۆر رۆژئاوا بەرەنگاری بۆتەوەو بەرگەی گرتووە، لەبەرئەوەی ئەو هەڕەشانە لە پەنای حكومەتێكدا دەكرێت، كە بەروونی دیارە كار لەسەر رێكخستنەوەی گەڕاندنەوەی شەرعیەتی بۆ دەكرێت، راستە لێرەو لەوێ رەخنەی لێدەگیرێت و گومان دەخرێتە سەر داننان بەو حكومەتە لەلایەن ئەمریكاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، بەڵام ئەوەی بەشێوەیەكی یاسایی و لەرووی كردەییەوە دەگوزەرێت، ئەوەیە خەریكە بەشێوەیەكی فەرمی و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی مامەڵە لەگەڵ ئەو حكومەتە دەكرێتەوەو لەدوا هەنگاویشدا ئاگادارین، ئەمریكا چۆن وەزیری دەرەوەو وەزیری دارایی ئەو حكومەتەی بانگهێشت كردووە، چۆن توركیا بەهێمنی دەیەوێت شەرعیەت بۆ ئەو حكومەتە بگەڕێنێتەوەو جارێكی تر لە پەنای سەروەری و یەكپارچەیی خاكی سوریا، بزووتنەوەی كورد بخاتە دەرەوەی شەرعییەتەوەو پاساو بۆ دەسەڵاتدارانی نوێی سوریا دروست بكات، لەپڕێكدا پەلاماری بدەن و لەناوی بەرن.

ئەو مەسەلەی ئاشتی و سەرەداوی ئەو گفتوگۆیانەش، كە لەنێوان كوردانی باكوورو رۆژئاوا، بەنهێنی و شاراوەیی لەگەڵ  حكومەتی توركیا بەڕێوە دەچێت، دەكەوێتە ئەو چوارچێوەیەوەو دەیانەوێت بۆ ماوەیەك مەسەلەی كورد سڕ بكەن دواتر لەناوی بەرن، لەراستیدا ئەو هەنگاوانەی توركیا، ئەگەرچی بە پاڵپشتی ئەمریكایە، بەڵام وا پێدەچێت بەشێك بێت، یاخود رێگەیەك بێت لەرێگەكانی چەك داماڵینی كورد، بە پشت بەستن بەو بانگەوازەی ئۆجەلان كردی، كە ئەگەر لە پشت پەردەوە هەر ریككەوتنێكیش هەبێت تا ئێستا حكومەتی توركیا لەرووی یاساییەوە وەك چەككردنی تیرۆریستان نەهێشتنی تیرۆر مامەڵەی لەگەڵدا دەكات، سوپای توركیا لە نوێترین راگەیاندنیدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، كە هەر چەكدارێكی پەكەكە ئەگەر چەك دانەنێت دەكرێتە ئامانج، با گریمانی ئەوە بكەین، ئەو لێدوانانە بۆ رازیكردنی باڵە توندڕەوەكانی توركیا بێت، ئایا دەكرێت ئەوانە لەسەر حیسابی كورد رازی بكرێن، واتە هاوشێوەی ئێراق هەر هێزێك بیەوێت لەدەسەڵات بمێنێتەوە، هەر هێزێك بیەوێت دەسەڵات بگرێتە دەست، دوژمنداریكردنی كورد وەك ئامڕازێك بەكاربهێنێت، ئایا ئەمەش لە پەنای ئاشتییەوە جۆشدانی زیاتری هەستی راسیسزمی دژە كورد نییە، ئەی پێگەی كورد لێرەدا چی دەبێت؟!

چەك دانانی كورد لەو قۆناغەدا بەو شێوەیەی هەیە، واتە بە بێ مەرج ، هەرەس و ئاشبەتاڵێكی ترەو كورد بەیەكجاری نەك هەر بێهیوا دەكات بەڵكو دووچاری شكست و زیانێكی هێند گەورەی دەكاتەوە، كە بەنیو سەدەی تریش نەتوانێت هەڵسێتەوە،  لەبەرئەوەی دۆخی كوردستان زۆر جیاوازترە، لەچەند ساڵێكی كەمی رابردوو، سەرکردەکانى پەکەکە خۆیان دان بەو راستییەدا دەنێن و وەک جەمیل بایک لە دیمانەیەکى تەلەفزیۆنیدا گوتى: "چەکدانان بەو شێوەیە خۆکوژییە"، نابێت كورد هەرگیز دەستبەرداری چەك بێت، هەرچەندە دەستبردن بۆ خەباتی چەكداری نەك هەر لەباكوور، بەڵكو لەهەموو بەشەكانی كوردستان هەڵەیەكی ستراتیژی بووەو لەپەنای بەرژەوەندی زلهێزەكانەوە هانی كورد دراوە پەنا بۆ چەك بەرێت، ئەمەش لەپێناو هێنانەدی ئەو هاوسەنگییەی لەنێوان بزووتنەوەی كوردی و حكومەتەكانی دەوڵەتانی داگیركەر داڕێژراوە، بۆئەوەی هەركاتێك بیانەوێت دژی یەكتر بەكاریان بێنن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەمڕۆ چەك لەرووی هێزی نەرمەوە بۆتە رەمزێكی بەرخۆدان و دەكرێت خامۆش و بێدەنگ بكرێت، بەڵام ناكرێت دابنرێت و تەسلیم بە توركیا یاخود هەر دەوڵەتێكی تری هەرێمی بكرێتەوە، ئێستا چەك نوێنەرایەتی ئیرادەی كوردی دەكات و دەستبەرداربوونی بەو شێوەیەی باس دەكرێت و توركیا مەبەستییەتی، كاریگەرییەكی نەرێنیانە و ترسناكی زۆر گەورەی لەسەر دۆزی كورد لە هەموو بەشەكاندا دەبێت ئەو چەكدانانە هەرگیز لەگەڵ ئەو گیانی بەرەنگاری و تەسلیم نەبوونە یەكناگرێتەوە، كە خەباتی باكوورو رۆژئاوای پێدەناسرێتەوە!.

دەبێت كورد درك بەوە بكات و تێبگات، كە، توركیا كاری بە چەكدانانی پەكەكە نییە لە باشووری كوردستان، لەبەرئەوەی گەمەكە لە باشوور بەدڵی ئەو بەڕێوە دەچێت، لەلایەك  بیانووی مانەوەی هێزەكانی لەو بەشە بە دەستهێناوە، لەلایەكی تر بەشێكی گرنگی لە باشووری كوردستان بە تەواوی كۆنتڕۆڵكردووە، بۆیە مەبەستی سەرەكی توركیا لە پڕۆسەی ئاشتی رۆژئاوای كوردستانەو ئەو بەشە بە توندی دەكەوێتە ژێر كاریگەری ئەو پڕۆسەیەوە، ئەمە ئەركی رۆژئاوای كوردستان هەستیارترو قورستر دەكات، دەبێت لەپاڵ هەوڵی خۆپارێزی و كاركردن لەسەر مانەوەو سەپاندنی ئەو دۆخەی بەدەستی هێناوە، كار لەسەر گەڕانەوە بۆ قووڵایی ستراتیژی كوردستانیش بكات و ئەگەر لەرێگەی رێكخستنەوەش بێت، ئەو پەرتەوازەییە چارەسەر بكات، كە لەقووڵایی ستراتیژی ئەودا هەیە، لە باكوور دۆخەكە باشترە، لەبەرئەوەی باكووری زیاتر لەژێر كاریگەری تێزەكانی ئۆجەلاندایەو لەرووی جیۆپۆلەتیكیشەوە نەبۆتە چەند هەرێم و زۆنێكی جیاواز، وەك ئەوەی لەباشوور هەیە، بۆیە كێشەی گەورەی كورد ئێستا لە باشووردایە، كە زۆنی زەرد رێك هاوسنوورە لەگەڵ سنوورەكانی رۆژئاوا، ئەو زۆنەش لەلایەن توركیاوە كۆنتڕۆڵكراوە و بۆتە دیوارێك لەنێوان رۆژئاواو زۆنی سەوز، كە دەتوانین پەیوەندییەكانیانی لە گەڵ رۆژئاوا ئەرێنیانەتر سەیر بكەن، هەرچەندە شۆڕشگێڕانی رۆژئاوا لە بازرگانییەكانی دەسەڵاتداران و سیخوڕانی ئەو دەڤەرەش رزگاریان نەبووەو بەدەیان گەنجیان تیرۆر كراوە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر رۆژئاوا  بیەوێت ئەو رۆڵە بگێڕێت، كەلەسەر شانییەتی، پێویستە وەك بۆمبێكی چێنراو سەیری باشوور بكات، كە لە هەر چركەساتێكدا بێت، توركیا بە ڕوویدا بیتەقێنێتەوە، بۆ پووچەڵكردنەوەی ئەو بۆمبەش، دەبێت هەوڵی رێكخستنەوەو تێكەڵبوون بەباشوور زیاتر بدات ، تەنانەت ئەگەر لەسەر ئاستی رێكخستنەوەی جەماوەریش بێت، پردێك لەنێوان خۆی و سنوورەكانی خۆی  رۆژهەڵاتی كوردستان، بەدرێژەی سنوورەكانی رۆژئاوای ئێران دروست بكات، بەم شێوەیە دەتوانێت بنەمای ئەو یەكێتییە سیاسییە دابنێت، كە بۆ تێكشكاندنی ئەو نەخشە سیاسییەی دوا جەنگی یەكەمی جیهانی دانراوە، پێداویستی و زەرورەتێكی مێژووییە.